История деревни Присно

 

 

 

 

Малюнак 1.5 - Фібула бронзавая з в. Аднаполле

Таксама можна адзначыць і бронзавы складзень знойдзены пры абследванні старажытнарускага селішча ля в. Навасёлкі Веткаўскага раёна (1980 г.). Ён літы з выявай распятага Хрыста на адным баку і – Маці Божай-Арантай на абароце. Выява рэльефная. Яно дрэнна разлічымае, “сцёртае”. Хутчэй за ўсё, гэта з-за паўторнай адліўкі прадмета па старому ўзору.⁶

Малюнак 1.6 –  Бронзавы складзень

 

Яшчэ ў 1873 годзе складальнікі першай археалагічнай карты Веткаўшчыны – вучоныя Імператарскай Археалагічнай Камісіі – былі здзіўлены вялікай колькасцю загадкавых земляных гарадкоў, якія раскіданы па берагах Сожа і Бесядзі ў наваколлях Шарсціна, Старога Сяла, Новых Грамыкаў, Жалезнікаў, Свяцілавічаў, Вялікіх Нямкоў. Звесткі пра гэтыя помнікі мінуўшчыны былі сабраны паводле паведамленняў мясцовых сялян, якія называлі гарадкамі рэшткі невялікіх “крэпасцей”, пабудаваных у старажытныя часы невядомымі плямёнамі.

У 1936 годзе выдатныя даследчыкі беларускай мінуўшчыны А.М. Ляўданскі  і А.Д. Каваленя ажыццявілі суцэльную  археалагічную разведку па берагах  Сожа ў межах Магілёўшчыны і Гомельшчыны. Яны не толькі агледзілі гарадзішчы каля Прысно, Шарсціна, Нова-Іванаўкі, Старога Сяла, але і знялі іх схематычныя планы, сабралі ў месцах абгаленняў старажытных культурных пластоў рэшткі глінянага посуду. Мяркуючы па знаходках металургічнага жужала на некаторых помніках і абапіраючыся на тэхналагічныя асаблівасці гліняных вырабаў, Ляўданскі і Каваленя аднеслі час існавання земляных умацаванняў да жалезнага веку і звязалі іх са старажытным даславянскім насельніцтвам гэтых мясцін.⁷

Жалезны век на Беларусi пачаўся ў VIII—VII стст. да н.э. Да гэтага часу адносiцца з’яўленне на Веткаўшчыне мiлаградскiх плямёнаў. Пачатак жалезнай эпохi звязаны з шырокiм распаўсюджаннем у побыце людзей жалезных прылад працы, больш даўгавечных за каменныя, бронзавыя цi касцяныя. Веткаўшчына была багатая на запасы балотнай руды — лiманiту. Руда гэта залягала на зусiм нязначнай глыбiнi i выкарыстоўвалася мясцовымi металургамi з мiлаградскiх часоў да ХVIII стагоддзя. 

Пра развiццё металургii сведчыць назва вёскi Рудня (iх у раёне  некалькi — Гулева, Споніцкая, Стаўбунская, Шлягiна), а таксама назва ручая Iржавец, што каля Шарсцiна.

У мiлаградскiх паселiшчах займалiся земляробствам, жывёлагадоўляй, прадзеннем i ткацтвам, ляпiлi глiняны посуд, лiлi жалезныя прылады працы i iншыя рэчы. Значную ролю ў жыццi людзей займала паляванне, разнастайныя лясныя промыслы i рыбалоўства. Мiлаградская культура праiснавала каля 500 гадоў. ⁸

Большасць мілаградскіх гарадзішчаў Веткаўшчыны ў кан. ІІІ – ІІ ст. да н.э. была заселена носьбітамі зарубінецкай археалагічнай  культуры (названай па паселішчу каля вёскі Зарубінцы на Кіеўшчыне), помнікі якой размешчаны на значнай тэрыторыі – у Беларускім Падняпроўі, на Палессі і ў сярэднім Падняпроўі. Пэўная частка зарубінецкіх паселішчаў Веткаўшчыны (напрыклад, каля вёсак Юркавічы і Рудня-Шлягіна) заснавана на нізкіх падпоплаўных тэрасах і не мае штучных умацаванняў.

Каштоўны навуковы матэрыял па вывучэнню зарубінецкага пахавальнага абраду быў атрыманы супрацоўнікам Гомельскага абластнога краязнаўчага музея А.І. Драбушэўскім пад час ратавальных раскопак (помнік разбураўся пясчаным кар’ерам) бескурганнага (грунтавога) могільніка каля паўночна-заходняй ускраіны вёскі Юркавічы ў 1985-86 гг. Старажытныя пахаванні займалі дзялянку схіла правабярэжнай тэрасы Сожа, якая ўзвышалась над поплавам на 5 – 7 м. ва ўрочышчы Сіянская гара. А.І. Драбушэўскі даследаваў тут каля 800 м² плошчы і знайшоў 19 пахаванняў, здзейсненых па абрадзе целаспалення. Да ліку цікавых знаходак Юркавіцкага могільніка належаць жалезныя фібулы – зашпількі для адзення. Такая фібула з пахавання № 8 “сярэднелатэнскага” тыпу датуецца І ст. да н.э. Даследчыкі лічаць фібулы найбольш яскравай, адметнай рысай зарубінецкага аддзення. У некаторых пахаваннях знойдзены ўпрыгожванні з бронзы, у т.л. дротавыя скроневыя кольцы. У двух магілах былі жалезныя нажы, а ў пахаванні № 2 (яно магло належаць воіну) знойдзен жалезны наканечнік дзіды. Юркавіцкі могільнік датуецца І ст. да н.э. – І ст. н.э.

У канцы І – пачатку  ІІ ст. н.э. зарубінецкая культура распадаецца, што было выклікана сацыяльна-эканамічнымі змяненнямі ў жыцці грамадства лясной і лесасцяпной зоны Ўсходняй Еўропы, звязанымі з перамяшчэннямі розных па паходжанню (германскіх, сармацкіх, славянскіх і іншых) плямёнаў. Складаныя этнакультурныя працэсы, у якіх самую актыўную ролю адыгралі нашчадкі носьбітаў зарубінецкай культуры, прывялі да фарміравання ў ІІ – ІІІ ст. н.э. на тэрыторыі паўднёвай і ўсходняй Беларусі, паўночнай Украіны і сумежных рэгіёнаў Расіі роднасных па паходжанню племянных утварэнняў, якія ў сучаснай навуковай літаратуры аб’ядноўваюцца пад назвай кіеўскіх ці познезарубінецкіх тыпу Абідні.

Кіеўскія плямёны пакінулі на Веткаўскай зямлі шмат слядоў. У 1926 г. беларускі археолог К.М. Палікарповіч ажыццявіў суцэльную разведку помнікаў розных гістарычных эпох у басейне Ніжняга Сожа. На месцы стаянак каменнага і бронзавага вякоў ён не аднойчы знаходзіў рэшткі культур больш позняга перыяду, менавіта кавалкі грубай ляпной неарнаментаванай керамікі тыпу “гарадзішч”. Такі посуд Палікарповіч заўважыў на многіх паселішчах каля Прысно, Аднаполля, Шарсціна, Юркавічаў, у іншых месцах. Аналагічныя знаходкі праз 10 гадоў зрабілі А.М. Ляўданскі і А.З. Каваленя, якія аднеслі іх да жалезнага веку.⁹

 

 

1.2 Першыя згадванні пра вёску Прысно

 

Узнiкненню любога паселiшча папярэднiчае аб’яднанне людзей сiмпатычных адзiн аднаму. Гэта несвядомая сiмпатыя была адным з прынцыпаў першапасяленцаў у падборы суседзяў.

Наконт паходжання назвы не існуе агульнага меркавання:

• ПРИСНО, с. Деревня. Вблизи населенного пункта имеется много источников (“криниц с пресными водами”), поэтому местные сторожилы считают, что название Присно означает “пресная вода”. В топониме Присно, прежде всего, выделяется приставка При-, которая указывает, что соответствующий объект (поселение) расположен вблизи того, что названо во второй части названия –сно. В Верхнем Поднепровье и на иных восточнославянских территориях есть ручьи и речки под названиями Сан, Сана, Шанка. Поэтому название Присно следует понимать как “поселение, расположенное рядом с речкой Сан, Сно”. ¹⁰
• ПРИСНО (Втк. р-н Гом. обл.).

1. Приснo раньшэ Прэснo былa, прэ´снай вады´. Раднички´ ў селe есть [1982, Е. Б. Владимирова].

2. [Раньше село называли не Прuсно, а Прeсно, т. е. несоленое] [1982, А. Л. Топорков].¹¹
• ПРИ´СНО (Прысно´, вар. Пры´сна) – сс. Веткаўскага і Магілёўскага раёнаў. Назва, магчыма, рэлiгiйна-культавага паходжання з прыкладным значэннем “вечнасць, будучыня”. Раней гэта слова сустракалася даволi часта у значэннi “свой, блiзкi, родны”. Яго прымянялі А.М. Горкі, М.Е. Салтыкоў-Шчадрын і іншыя, напрыклад: “...ведь не чужим, а своим же присным наследство достанется”, “Присных своих обеспечивать”. Але магчыма назва звязана са старажытнарускiм “десная, десно” (правы бок) пры трансфармацыі у сно; пры-сно (паселiшча размешчанае на правым беразе Сожа).¹²

Прысно, па пісьмовых крыніцах, вядома з XV ст., але гiсторыя вёскi пачалася значна раней. Людзi жылi тут не толькi у эпоху Кiеўскай Русi, але ўжо у VII стагоддзi да н.э. Археолагамі выяўленыя гарадзішчы жалезнага веку (7 – 3 ст. да н.э. на паўн. ускраіне), гарадзішча (мясцовая назва Фолкін Рог, 2,5 км на ўсход ад вёскі, ва урочышчы Барок), паселішчы эпохі неаліту і бронзавага веку (0,3 і 1,5 км на усход, 1,5 і 0,3 км на паўночна-усход, 0,3 км на поўдзень ад вёскі).¹³ На паўднёвай ускраiне вёскi таксама знаходзiцца гарадзiшча, якое займае мыс пяці-сямi метровай тэрасы правага берага р. Сож. Каля гэтай кругападобнай пляцоўкi, памерам каля 75х75 м, захавалiся рэшткi вала. Раней вакол вёскi былi лясы ды балоты, працякала даволi шырокая рэчка Мятроўля, якая брала свой пачатак у Пыханскіх балотах i ўпадала ў Сож. Сёння рэчка Мятроўля практычна знiкла, застаўся толькi невялiчкi ручаёк.

 

 

 

 

 

 

 

 

Малюнак 1.7 – Сучасны выгляд р. Мятроўля

 

Не стала велiзарных у мінулым балотаў, якiя з’яўлялiся водападзелам поймам рэк Сож i Дняпро. Пра iх сведчаць толькi назвы: Лавы, Алёс, Жыўцы, Мятроўля, Пнi, Раўцы, Дубраўскi, Бочачкi, Зарожжа, Забор’е.¹⁴

У часы Кіеўскай Русі актыўна  функцыянавалі старажытныя сухапутныя і водныя гандлёвыя дарогі. Асабліва значнай была дарога па Сожы, якая злучала Сярэдняе Падняпроўе (Кіеўская і Переяславская землі) з раёнамі Верхняга Пасожжа (Смаленская зямля). Сож служыў адгалінаваннем вялікага ўсходнееўрапейскага шляху "з варагаў у грэкі", які быў жыццёва важны не толькі для Русі, але і Візантыі, краін усходняй Балтыі. Істотныя для падтрымання ўнутранага адзінства землі радзімічаў дарогі праходзілі па буйных сожскіх прытоках - Іпуці і Бесядзі. Яны злучалі паўночна-усходнія вобласці радзімічаў з гарадскімі цэнтрамі Пасожжа - Гоміем і Чачэрскам. Гандлёвыя сухапутныя дарогі мясцовага значэння ішлі ў розных кірунках, пераважна ўздоўж асноўных водных артэрый. Так, адзін з іх вёў са Старадуба праз наваколлі Демьянок, Вылева, Добруша на Гомій. Старажытная дарога, вядомая па дакументах XVI стагоддзі як "гомельскі шлях", злучала Гомій і Чачэрск, яна ішла па шчыльна заселеным правым беразе Сожа праз сучасныя Покалюбічы, Старое Сяло, Хальч, Навасёлкі, Юркавічы, Шарсцін, Прысно, Шапатовічы.¹⁵

Упершыню першыя згадванні  пра вёску Прысно адносяцца да 1450 гадоў, калі Свідрыгайла Альгердавіч, які ўжо даўно адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці ў ВКЛ, заслужыў ласку Казіміра Ягелончыка і зноў атрымаў Гомей. З дзеянняў Свідрыгайлы, якія датычацца горада, гісторыя захавала няшмат што. Вядома, што баярыну Андрэю Саковічу ён дараваў паселішчы Гомейскай воласці Данілавічы, Дуравічы і Валасовічы. У сярэдзіне трэцяй чвэрці XV стагоддзя Казімір Ягелончык актыўна раздае гомейскія сёлы розным прыватным уладальнікам. Так, паміж 1440 і 1443 гадамі літоўскаму пану Міхасю Монтаўту ён дорыць "двор" Шарсцін, а праваслаўнаму баярыну Герману Радзівонавічу - "двор Хальче з людзьмі і з всим" (датоўка падараванняў вызначана В.Л. Насевічам). Зямельныя валадарствы каля Гомея атрымліваюць таксама баяры Бумонт - сяло (1442 год), Еско Пратасавіч - слабаду (1466 год), Евлашка Хурсовіч - Прэсна (1471 год).¹⁶

Такім чынам, у кола вядомых  па крыніцах XV ст. населеных пунктах Гомейскай воласці, уваходзілі: сёлы Данілавічы, Дуравічы, Валасовічы (каля 1447 г.), Прэсна, двор Хальч, Навасёлкі (1440-1442 гг.), Шарсціно (Шарсцін), Нямковічы (1440-я гг.), магчыма, Свабодка (1440-1452 гг.). Амаль для ўсіх вышэй названых пунктаў вызначаецца месцараспалажэнне на карце.¹⁷ (Дадатак А).

Спіс сёл па грамаце 1503 г. пасля Скарбовічаў пераносіць нас у левобережье р. Сож. Пералічоныя тут 4 сёлы месцаваліся ад р. Сож (Залессе) да яе левага прытоку Бесядзі (праз Бабічы да Свяцілавічаў і Голадна) і сваім размяшчэннем адсякалі ўсё міжрэчча Сожа і Бесядзі ў бок Чачэрскай воласці. Побач за р. Сож стаялі гомельскія сёлы Шарсціно і Прэсна, якія былі ўпамянуты вышэй.¹⁸

Такім чынам, у складзе Гомельскага стараства ў сярэдзіне XVI у. налічвалася 49 сёл. ( Табліца 1)

Табліца 1 –  Гомельскія сёлы па “Реестру ревизии господарской Гомельской волости” 1560 г.

№	Наименование Сел	Принадлежность	Количество крестьян	Рабочий скот		Дымы¹	Службы ²	Сенокосы (в возах)	Сумма плат и доходов  господарских (только денежных)
				Волы	Кони
1	Антоновичи	госп.	4	5	4	4	1	25	4 копы 6 грошей
2	Бацуны	госп.	3	3	3	3	2	12	3 коп 36 грошей 8 пенезей
3	Бобовичи	госп.	6	10	9	6	3	100	11 коп
4	Вага (Уваже)	боярск.	-	-	-	-	-	-	4 копы 26 грошей
5	Волковичи	госп.	15	22	19	12	5	105	30 коп 32 гроша
6	Волотово	боярск.	3	-	-	-	-	-	-
7	Волчковичи (Волозковичи)	боярск.	8	-	-	-	-	-	-
8	Головинцы	госп.	4	5	*	4	2	41	5 коп* грошей 4 пенезей
9	Губичи	госп.	12	12	4	15	4	100	14 коп 14 грошей 4 пенези
10	Данилковичи	госп.	8	*	*	7	2	80	8 коп*
11	Даниловичи	госп.	8	10	6	8	4	60	9 коп 39 грошей 5 пенезей
12	Демьяновичи и  Березцы	госп.	11*	19	15	10	5	*	45*
13	Добруша	госп.	10*	15	10	9	3	115	15 коп 44 гроша
14	Дуровичи	панск.	-	-	-	-	-	-	-
15	Дятловичи	госп.	1	2	2	1	1	20	2 копы 59 грошей
16	Засовье	панск.	-	-	-	-	-	-	-
17	Кольскевичи	панск.	-	-	-	-	-	-	-
18	Корма	госп.	6	4	4	5	2	40	7 коп 23 гроша
19	Кошелево	госп.	12	16	13	12	4	45	8 коп 33 грошей
20	Кузьмичи (Кузьминичи)	боярск.	-	-	-	-	-	-	4 копы 16 грошей 4 пенези
21	Лагуновичи	госп.	7	10	8	7	3	30	7 коп 55 грошей
22	Ляпиничи	панск.	5	-	-	-	-	-	-
23	Марковичи	госп.	9	11	11	6	5	200	19 коп 10 грошей
24	Морозовичи	госп.	5	5	3	4	2	20	4 копы 5 грошей
25	Новоселки	госп.	5	5	5	5	2	60	5 коп 51 грош
26	Носовичи	госп.	2	4	4	2	2	30	5 коп 44 гроша
27	Озарчичи	госп.	1	2	2	1	1	20	3 копы 4 гроша
28	Пиреевичи	госп.	6	5	5	6	2	30	3 копы 35 грошей
29	Плесо	церк.	-	-	-	4	-	50	-
30	Прибытковичи	госп.	9	13	8	9	2	30	7 коп 4 гроша
31	Присно	панск.	26	-	-	-	-	-	-
32	Романовичи	госп.	9	18	15	8	3	220	? коп 11 грошей*
33	Рыловичи	боярск.	-	-	-	-	-	-	-
34	Севруки	боярск.	-	-	-	-	-	-	-
35	Скепно	церк.	30	-	-	-	-	-	-
36	Слобода	боярск.	-	-	-	-	-	-	-
37	Старое	госп.	10	13	11	10	4	100	13 коп 9 грошей
38	Телеши  (Телешевичи)	госп.	8	11	5	8	4	72	12 коп 4 гроша 8 пенезей
39	Тереничи	госп.	2	2	1	2	1	30	3 копы 44 гроша
40	Терешковичи	госп.	4	8	4	4	2	25	6 коп 22 гроша
41	Тростынь	госп.	9	10	5	8	4	*	16 коп 34 гроша
42	Уваровичи	госп.	11*	13	13	11	5	50	14 коп 34 гроша
43	Утье	госп.	6	7	5	6	3	45	5 коп 46 грошей
44	Хальч	панск.	-	-	-	-	-	-	-
45	Чоботовичи	панск.	-	-	-	-	-	-	-
46	Чорные	панск.	-	-	-	-	-	-	-
47	Шерстин	панск.	2	-	-	-	-	-	-
48	Юрковичи	госп.	5	2	1	1	1	15	4 копы 15 грошей
49	Юрковичи	госп.	4	6	5	4	2	50	9 коп 15 грошей
Итого с господарской волости						202	88	-	304 копы 16 грошей 9 пенезей
* Данные неполные из-за пропусков в документе - Данные отсутствуют