История деревни Присно

У 1560 году, падчас кіравання  Тышкевіча, у Гомей прыбылі каралеўскія  службоўцы, "паны рэвізоры" Г. Валасевіч і М. Нарушэвіч. Іх даслалі для правядзення аграрнай рэформы ў гаспадарскіх валасцях. Службоўцамі было складзена поўнае апісанне ("рэвізія", інвентар) Гомейскага замка з яго ўмацаваннямі і баявымі запасамі (гэта частка інвентара згублена) і гомейскіх паселішчаў з пазначэннем іх прыналежнасці да розных катэгорый феадальнай уласнасці, колькасці сялянскіх дамоў (дворагаспадарак), зямельных надзелаў, меж угоддзяў і г.д.³³

Як згадвалась вышэй, у часы Кіеўскай Русі актыўна функцыянаваў "гомельскі шлях", які ішоў па правым беразе Сожа праз сучасныя Покалюбічы, Старое Сяло, Хальч, Навасёлкі, Юркавічы, Шарсцін, Прысно, Шапатовічы.³⁴ Па ім веткаўчанам прывозiлi соль, рамесныя тавары, скураныя ўпрыгожваннi. У абмен нашы продкi прапаноўвалi футра, мёд, воск, лекавыя раслiны i iнш. Доўгi час асноўнай грашовай адзiнкай былi так званыя “футравыя грошы” — скуры кунiц, вавёрак, баброў. З канца VIII ст. на Русi з’яўляецца i сапраўдная манетная валюта дырхема Арабскага Халiфата. Знойдзены такiя манеты ў Парэччы, Бесядзi, Вялiкiх Нямках, Чамярні i Жалезнiках.

Прыблiзна ў 1360 годзе наш край увайшоў у склад Вялiкага  
Княства Лiтоўскага, Рускага i Жамойцкага. У гэты час, верагодна, Прысно ўвахозiла ў склад Гомельскай воласцi. Затым да 1535 года ўся Веткаўшчына была пад уладай Масквы. I толькi ў вынiку новага мiрнага пагаднення, якое было заключана ў 1537 годзе, Масква адмовiлася ад Гомельскай воласцi.³⁵

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА 2

ВЕТКА – ЦЭНТР РАСІЙСКАГА РАСКОЛУ

 

2.1 У складзе Рэч Паспалітай

 

Беларуская гісторыя шэсць стагоддзяў патанала у сваёй i чужой крывi, насiллi, у рэлiгiйных войнах. Так здарылася, што беларусы служылi чужому прэстыжу, а не сваёй Радзіме. Стагоддзямi беларусы былі вымушаны ваяваць пад сцягамі розных дзяржаў Захаду i Усходу. Канфесiйныя эксперыменты пакiнулi свой адбiтак на свядомасцi беларусаў, iх менталiтэце.

Пачатак ХVII ст. на Веткаўшчыне, як i ва усёй усходняй Беларусi, характарызаваўся частымі няўродамi. “Того же року 1601, месяца октября десятого дня, целую неделю снег сильный и кгвалтовый ишол, выпал до полголенц; также и буря сильна была, тогда пшеницы ярицы, овёс, гречиху, горохи и все овощи, великое множество ярицы на полях непожаты, также и копы жатые снегом позаметала метелица, иж было жалосно и страшно гледети и вяковедити уздыханя и плачу людей убогих, пашников немаетных. А так лежал тот снег 2 недели аж до Дмитровой суботы. А потым почали жати-горевати по снегу у стужу... А коли вже была весна в року 1602, тот наход людей множество почали мерти: по пятеру, по трицати. А так мерли одны при местах, вулицах, на дорогах, по лесам, по пустыни, при распутнях, по пустых избах, по гумнам померли».³⁶

Пасля Андрусаўскага  перамiр’я 1667 г. Веткаўшчына знаходзiлася ў складзе Рэчы Паспалiтай, а ў 1684 г. была захоплена i далучана да Старадубскага палка. Аднак у 1688 г. зноў адышла да Рэчы Паспалiтай. Войны сярэдзiны i другой паловы ХVII ст. прывялi да значнага адтоку беларускага насельнiцтва ў Расiю. А мясцовасць Пасожжа ў сваю чаргу стала засяляцца насельнiцтвам паўднёвазаходняй Беларусi, беглымi сялянамi з Расii, украiнцамi з Валынi i Прыкарпацця.

Як межны фарпост Рэчы Паспалiтай Веткаўшчына спазнала разарэнне і спусташэнне. У 1603 г. казакi пад камандаваннем Куцковiча i Касога рабавалi Веткаўшчыну, вывозячы з сабой жанчын, дзяўчат, падлеткаў, а таксама забiраючы коней. У час войнаў украiнскага народа пад кiраўнiцтвам Багдана Хмяльнiцкага супроць Рэчы Паспалiтай (1648—54) i Расii з Рэччу Паспалiтай (1654—67) Веткаўшчына была арэнай ваенных дзеянняў. Спусташалi Веткаўшчыну казакі палкоўніка Нябабы, атрады Гаркушы, Мiкулiцкага, Хвясько, Крывашапкi i iнш. (1648—49). А летам 1654 года атрады казакоў Івана Залатарэнкi (швагера Багдана Хмяльнiцкага) рабiлi набегі на сёлы Веткаўшчыны. Дзесяцiгоддзе працягвалася гэта спусташэнне. За 6 стагоддзяў уваходу Беларусi у ВКЛ, а затым у склад Рэчы Паспалiтай, Расii, беларусы нераз станавiлiся удзельнiкамi феадальных усобiц i войнаў. Гэта i Аршанская бiтва 1514 года, і вайна Расіi з Рэччу Паспалiтай (1654—67), агрэсiя вялiкага лiтоўскага князя Альгерда супраць Масквы, рабунак Пскова, якi учыніў Вiтаўт, i iнш.³⁷

 

 

2.2 Веткаўшчына ў складзе Расійскай імперыі

 

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалiтай у 1772 г. Веткаўшчына адышла да Расii. Частка яе ўвайшла ў Беліцкi павет, частка ў Рагачоўскi Магiлёўскай губернi. Прысно ўваходзiла ў Белiцкi павет. Адны землеўладальнiкi (Станевiчы, Халецкiя, Чарнышоў, Мелiнг) прысягнулi Кацярыне II i засталiся з маёнткамi. А вось князь Мiхаiл Чартарыйскi, уладальнiк Гомельскага староства адмовiўся прысягаць Кацярыне II i эмiгрыраваў за мяжу. Частка яго староства засталася ў казне, а яшчэ частка была аддадзена генерал-фельдмаршалу графу Пятру Аляксандравiчу Румянцаву i iншым. Трэба зазначыць, што Гомельскi маёнтак асаблiвага росквiту дасягнуў, калi iм валодаў сын палкаводца М.П.Румянцаў. Перадавыя прыёмы сельскай гаспадарцы маёнтка выкарыстоўвалi заможныя сяляне Веткаўшчыны. Але становiшча сялян з далучэннем да Расii не палепшылася. Яны па-ранейшаму выконвалi павiннасцi, а з 1773 года была ўведзена падушная подаць, а таксама зямельны падатак. Калi ў Рэчы Паспалiтай народ быў рабочым “быдлам”, то ў царскай Расii ён ператварыўся ў рабочую “скаціну”. У пачатку ХIХ стагоддзя становiшча пагоршылася ў сувязi з вайной 1812 года. Насельнiцтва Веткаўшчыны рабавалi i французы, i рускiя. Сiтуацыя ўскладнялася масавымi няўродамi. У 1830 годзе Веткаўшчыну спасцiгнуў няўрод, што выклiка голад.

На Веткаўшчыне як памежжы мясцовы этнас утвараўся  ва ўмовах узаемадзеяння розных галiн славянства. Гэта надало яму непаўторныя рысы i зрабiла адбiтак на культуры Веткаўшчыны наогул. Першыя ўпамiнаннi аб раскольнiках (стараверах) адносяцца да канца 70-х гадоў ХVII ст. У 1685 годзе ўзнікае Ветка. Стараверы заснавалi Ветку i яшчэ 23 слабады вакол яе. Такiм чынам, на прыканцы ХVIII стагоддзя на Веткаўшчыне разам з унiяцкай, праваслайнай, каталiцкай верамi з’явiлася стараверства, якое ўяўляла той напрамак у праваслаўі, што панаваў у Расii да Царкоўнай рэформы Нiкана. Сацыяльная база стараверства была вельмi шырокая: сяляне, пасадскiя людзi, стральцы, прадстаўнiкi баярства, купцы. Стараверства моцна паўплывала на развiццё краю. За кароткi час Ветка стала буйным гандлёвым i рамеснiцкiм цэнтрам. Дзякуючы стараверам паўсталi кнiга i iконапiс, школы пры царквах i манастырах, распаўсюджвалiся прафесiйныя веды i г.д. Адметнымi рысамi старавераў былi цвярозасць, кемлiвасць, працавiтасць, уласная годнасць i недаверлiвасць. У хатах i вопратцы яны вылучалiся чысцiнёй i ахайнасцю. Слова гонару для iх было даражэйшым за ўсякiя пiсьмовыя абавязацельствы.

У структуры Веткаўскага этнасу значнае месца займалi ярэi. Упершыню з’явiлiся яны ў нашым краi ў ХIV стагоддзi, калi ў Заходняй Еўропе пачалося iх масавае перасяленне. Яны знаходзiлi прытулак у ВКЛ — краiне, дзе даволi спакойна ставiлiся да людзей рознай веры. З другой паловы ХVI стагоддзя пасля масавай мiграцыi з Нямеччыны i Польшчы колькасць яўрэяў на Беларусi павялiчылася. На Веткаўшчыне яны сялiлiся ў Ветцы, мястэчках Хальч, Шарсцiн, Рэчкi, Свяцiлавiчы. Займалiся гандлем i рамеснiцтвам. Напярэдаднi першай сусветнай вайны колькасць яўрэяў склала каля 14% ад усяго насельнiцтва Беларусi, а ў гарадах i мястэчках аж да 50—60%. Спачатку яны жылi замкнёна — кагаламi, а з сярэдзiны ХIХ стагоддзя шмат хто з яўрэяў пачаў засвойнаць дасягненнi еўрапейскай культуры i адмаўляцца ад традыцый свайго этнасу. У час масавай калектывiзацыi яўрэi Веткаўшчыны з мястэчак пераехалi ў гарады i раённыя цэнтры. Падчас другой сусветнай вайны ў вынiку фашысцкага генацыду загiнула 338 яўрэяў Веткаўшчыны. Але гэта лiчба, на жаль, недакладная. З вёскi Прысно загiнулi Хаiм Мендэлевiч Дановiч i Ганна Майсееўна Дымшыц.

У пасляваенны час яўрэяў на Веткаўшчыне засталося не больш ста чалавек. Напрыканцы ХХ стагоддзя яўрэi масава эмiгрыравалi ў Iзраiль. На Веткаўшчыне засталося не больш дзесятка яўрэяў. Прыснянскi этнас складваўся таксама пад уздзеяннем старавераў i яўрэяў.

У пяцi кiламетрах ад Прысно ўзнiк у другой палове ХVII стагоддзя пасёлак Вярхулiшчы, заснаваны стараверамi. У 1910 годзе гэта маёнтак Дудзiцкай воласцi Рагачоўскага павета на 1 двор i 36 жыхароў. Належаў грамадзянцы Т. Дрыбінцавай, якая мела 840 дзесяцiн ворнай зямлi. У 1934 годзе перайменаваны ў пас. Барчанкi. У гэтым паселішчы жыло шмат яўрэяў.

У другой палове ХVIII ст. пачаўся рост прадукцыйных сiл ва ўсходняй Беларусi. Зацiхлi войны, узмацнiўся вываз сельскагаспадарчай прадукцыi за мяжу. Аснову сялянскай гаспадаркi складала земляробства i жывёлагадоўля, а таксама пчалярства. Роля палявання i рыбалоўства паступова змяншалася. З лесу выпальвалi паташ, гналi дзёгаць. Сярод iншых промыслаў было распаўсюджана рамiзнiцтва ў зiмовы час, плытагонства — у летнi. Жанчыны пралi лён, выраблялi палатно. Гаспадарка сялян, i асаблiва памешчыкаў, усё больш уцягвалася ў рыначныя зносiны. Гэтаму спрыяла наяўнасць дзвюх даволi буйных рэк — Сожа i Бесядзi. Яны як водныя магiстралi звязвалi Веткаўшчыну з Украiнай. З Веткаўшчыны вывозiлi лён, пяньку, канапляны i льняны алей, ялавiчыну, сала, мёд, воск, паташ, дзёгаць, карабельныя i будаўнiчы лес. На кiрмашы ў Хальч i Ветку з розных краiн прывозiлi сукно, шоўк, сярэбраны посуд, коней i г.д. З Памор’я ў Ветку дастаўлялi соль.

У вынiку рэформы 1861 года сяляне атрымалi свабоду i зямлю за выкуп, права гандляваць, займацца прамысловай дзейнасцю, заключаць пагадненнi, валодаць маёмасцю, несцi асабiстую адказнасць перад судом, паступаць у вучэбныя ўстановы, пераходзiць у iншыя саслоўi. Памешчыкi пазбаўлялiся права ўмешвацца ў сямейныя i маёмасныя справы сялян, караць, дарыць i прадаваць iх. Разам з тым, захавалася землеўладанне памешчыкаў, сiстэма адпрацоўкi розных падаткаў i павiннасцяў. Сярод адпрацовак былi як здзельны наём, так i здольшчына. Акрамя сялян у маёнтках працавалi i батракi як гадавыя, так i часовыя.

На Веткаўшчыне было пераважна (91%) абшчыннае валоданне зямлёй i індывiдуальнае карыстанне. Праз пэўны час зямля зноў дзялiлася. У сялян каля двара былі прысядзiбныя землi, а ворыва i сенажаць за вёскай. Большасць сялянскiх двароў мелi да 16 гектараў зямлi, звыш 20 гектараў мела 2 працэнты сялян. Землi размяркоўвалiся наступным чынам (%): 4,5 прысядзiбныя землi, 62,5 — паша, 14,0 — сенакосныя, 7 — лес, 12 — неапрацаваныя землi. Асноўнай цяглавай сiлай быў конь. Так, па перапiсу 1875 года 36 працэнтаў двароў было па адным канi, у 40 было па 2 i 3 канi, у 24 — больш 4 коней. Сельскагаспадарчую тэхнiку складалi плуг, драўляная барана, серп, граблi, цэп i iнш. Угнаенне маглi несцi прыкладна на 1/10 частку пасяўной плошчы. Па-ранейшаму сеялi жыта, авёс, ячмень, проса. Вельмi важнай культурай у сялян заставалiся каноплi i лён. Ураджаi зерневых у сялян былi невысокiя (6—12 ц). Пашыралiся пасевы бульбы. Акрамя працы на зямлi, сяляне працавалi ў панскiх маёнтках, на вiнакурнi, займалiся адыходнымi промысламi на Веткаўшчыне i Украiне. Найбольш рызыкоўныя ад’язджалi на заробкi ў Амерыку, Англiю i iншыя краiны. Аб тым, як жыла большасць сялян у той час, можна даведацца са справаздачы генерал-губернатара Магiлёскай губернi (да якой адносiлася вёска Прысно), за 1851 год:

По Могилёвской  губернии прискорбно мне было находить целые деревни, в коих нельзя было отыскать куска хлеба. В некоторых  селениях мне давали хлеб весьма похожий на торф, в других показывали тщательно завернутые ломти хлеба, исключительно сохраняемые для детей.

Шмат у якiх сем’ях хапала хлеба да Каляд ды на час цяжкiх работ у полi i на лузе. Захавалася прыказка, што людзi памiралi памiж хлябоў: старога не было, а новы не вырас. У асноўным сяляне спажывалi бульбу — другi хлеб, i капусту — трэцi хлеб, а таксама гуркi, буракi, канапляны цi льняны алей i рыбу.

У 1886 годзе сяле Прысно налiчвалася 1290 жыхароў, 142 двары, Мiкалаеўская праваслаўная царква (святар Іаан Стратановiч) i двухкласная царкоўна-настаўнiцкая школа. у 1897 годзе ў Прысно было 1473 жыхары, з якiмi i ўвайшла яна ў шматпакутнае ХХ стагоддзе.³⁸

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА 3

САМАСТОЙНАЯ ГІСТОРЫЯ СТАНАЎЛЕННЯ ВЁСКІ ПРЫСНО

 

3.1 Вёска на пачатку ХХ стагоддзя

 

На пачатку стагоддзя, у 1910 годзе, у сяле Прысно было 226 двароў, 1600 жыхароў. У сялянскiх гаспадарках было 1570 дзесяцiн ворнай зямлi i 500 дзесяцiн няўдобiц. У маёнтку памешчыка Дрыбiнцава (в. Барчанкi) было 2500 дзесяцiн зямлi. Адносiлася сяло да Дудзiцкай воласцi Рагачоўскага павета Магiлёўскай губернi.

Сяло Прысно ў першай палове ХХ стагоддзя мела некалькi вулiц, альбо частак. У рэчышчы Мятроўлi месцiлася Слабада (цяпер вулiцы Крэсцьянская, Кiрава, Варашылава, Будзёнага), месца цяперашняй вулiцы Зарэчнай мела назву Зарэчча. А на беразе, над рэчышчам ракi Сож цягнулася вулiца Свiсток, альбо Боркi (цяпер Наберажная). Месца сучаснай вулiцы Акцябрскай мела назву — Канец, а Савецкай — Гарэяўка (Галеяўка). Цэнтр сяла называўся Рынкам. Тут знаходзiлася Мiкалаеўская праваслаўная царква. Яна была драўляная (на яе месцы цяпер сельскi дом культуры), яе атуляла лiпавая алея.

Малюнак 3.1 – дома культуры

 А далей, на месцы дзе цяпер знаходзiцца амбулаторыя красаваўся сад i сядзiба святара. 3 1891 года доўгi час святаром быў Iван Iванавiч Стратановiч (пратаерэй Іаан), да 1932 года — Пятро Паўлавiч Даўчарэнка.

У цэнтры знаходзiлася двухкласная царкоўна-настаўніцкая школа.³⁹

Малюнак 3.2 – Двухкласная царкоўна-настаўніцкая школа

Малюнак 3.3 – Сучасны выгляд школы

У Гомельскім абласным архіве значыцца, што годам заснавання Прыснянскай школы з'яўляецца 1884 год. Навучальная частка была падпарадкавана епархіяльнаму ведамству, школа атрымлівала сродкі на ўтрыманне ад епархіяльнай рады.