Қаржылық жал есебі. Лизинг

 

 

 

 

    Лизингтік қызметтер  нарығы сегменттерінің бір белгісі ретінде лизингтік келісімдердің алынуына, оның осы сегменттегі сұраныс ерекшеліктерінің анықтайтындығы, ал екінші белгі ретінде лизингке алушылардың алынуына, олардың сұраныстарының сипатын анықтайтындығы әсер етті.

 

    Енді, осы суретте көрсетілген  лизингке алушы тұлғалардың әрбір  типіне неғұрлым толығырақ сипаттама берейік.

 

   Қаржыгерлердің III Конгресінде  ҚР-ң Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ң Үкіметіне және ҚР ҰБ-не индустриалдық саясат шеңберінде приоритеттік маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыруды механизмін дамытуды тапсырғаны белгілі. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік сұрақтарды шешуде шағын бизнестің ерекше роль атқаратындығы белгілі. Шағын кәсіпкерлік жалпы экономикалық дамуының қозғаушы күші бола отырып, халықты жұмыспен қамту деңгейін қамтамасыз етеді және қоғам тұрақтылығының негізі – орта класты қалыптастыру көзі болып табылады[14].

Міне осы шағын кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін факторлардың бірі сәйкес қаржылық қызметтер секторының дамуына болып табылады. Себебі, көптеген кәсіпорындар үшін маңызды мәселелердің бір қосымша ақша қаражаттарының көзін іздестіру болып табылатындығы белгілі. Ал 2013 жылғы қараша айындағы деректер бойынща банктік сектордан шағын бизнеске бөлініп отырған ақша қаражаттарды жалпы экономикаға бөлінген несиелердің 22,7% ғана құрап отыр. Оны төмендегі кестеден көруге болады.

 

Кесте 3 - Шағын кәсіпкерлік субьектілеріне коммерциялық банктерден

бөлінген несиелер

 

		05.13		06.13		07.13		08.13	09.13
Банктік несиелер Оның ішінде: Шағын кәсіпкерлікке -         қысқа мерзімді -         ұзақ мерзімді		148830    39857 20423 19434		276218    74222 40115 34107		489417    121954 60153 61801		672407    146515 63048 83467		924283    210623 80943 120718

 

 

 

 

 

 

    Осы кестеден көріп отырғанымыздай, соңғы бес жылда коммерциялық банктердің шағын кәсіпкерлікке бөлінген несиелер 19%-ке ұлғайғанымен, оның жалпы экономикадағы үлесі салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бірге, банктердің несие алу үшін клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдылығы шағын кәсіпорындардың негізгі өндірісін техникалық жабдықтауға несие алу мүмкіндіктерін төмендетеді. Сондықтан бүгінгі күні шағын кәсіпкерлердің пайдаланып отырған құрылғыларының көбі техникалық және моральдық жағынан да тозған.

 

    Осы сегментке тән  сипаттық белгілердің бірі-шағын кәсіпорындарды қаржыландыру күрделі қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелділі жоғары түрі болып табылатындығы. Оның себептеріне төмендегілерді жатқызуға болады:

1. Шағын кәсіпорындардың көбісінің кепілге қоятын өтімділігі жоғары мүліктері жоқ;

2. Шағын кәсіпорындарда біліктілігі жоғары мамандардың аздылығы немесе жоқтығы;

3. Қарызға алынған қаражаттардың өз мақсатына пайдалануына бақылау жүргізудің нақты мүмкіндіктерінің жоқтығы.

 

    Осы себептерге сәйкес  шағын бизнеспен жұмыс істеуге шешім қабылдаған несиелік мекемелер мынадай мәселелерге кездеседі:

1. Көптеген экономикалық және қаржылық ақпараттарды талдаудағы және шағын кәсіпорындардың осы ақпараттарды берудегі кәсіби деңгейлерінің төменділігі;

2. Шағын кәсіпорындардың пайдаланатын құрылғыларының көр түрлілігі.

 

    Осындай қаржылық инвестициялардың  тәуекелділігінің жоғарлығы шағын  кәсіпорындар үшін банктерден берілетін несиелердің бағасы мен мерзіміне де әсерін тигізеді.

 

    Ал, лизингтік қатыстар  осындай тығырықтан шығудың бір жолы болып таблады, себебі лизингтік қатынастар кезінде несие беру үшін қажетті қамтамасыз ету мөлшеріне қойылатын талаптар банктік несиеге қарағанда салыстырмалы түрде төмен.

 

       Біздің ойымызша, бүгінгі күні  лизингтік компаниялар шағын бизнес сегментін игеруге неғұрлым көбірек ұмтулары қажет. Ол үшін лизингтік компаниялардың ең төменгі шығындарымен қамтамасыз етілетін перспективті инвестициялық жобаларды таңдаудың тиімді механизмін құру арқылы, шағын кәсіпкерлер сегментіне тән тәуекелділіктерді төмендетуге мүмкіндіктері болуы керек.

 

       Міне осы стратегия осы сегментте белгілі бір жетістікке қол жеткізуге көмегін тигізеді.

 

       Сонымен біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлер сегментімен лизингтік қатынастар орнатудың міндетті шарттарының бірі перспективті жобаларды таңдаудың тиімді механизмінің болуы. Осы жерде ең алдымен осы механизмінің міндеттері мен параметрлерін анықтау керек. Яғни, бір жағынан өмірлік қабілеттілігі жоқ жобаларды қаржыландыру арқылы тәуекелділікті жоғарлатуға жол бермеуді, ал екінші жағынан өте қатаң талаптар қою арқылы барлық жобалардың тым қатты сұрыпталуын болдырмауды ескеру қажет. Бұл жерде лизингтік компанияның лизингтік келісім-шарттарды бекіту үшін қаралатын жобалар санын тәуекелділіктерді жоғарылатпай көбейтуге, яғни көрсетілген  екі талапты біріктіруге мүмкіндіктері болуы қажет. 

 

    Осындай тығырақтан  шығудың бір жолы ойымызша, лизингтік қатынастарға әртүрлі ұйымдарды тарту арқылы қаржыландырудың көптеген схемаларын құру. Бүгінгі таңда, лизингтік қатынастарға гарант ретінде мемлекеттік органдарды немесе өмірлік қабілеттілігі неғұрлым жоғары жеткізушілерді тартудың өте үлкен потенциалы бар. Себебі, қазіргі кезде мемлекет  экономиканың кейбір нақты салаларын дамытуға үлкен қызығушылық танытып отыр.

 

    Сонымен бірге, лизингтік  компаниялар құрылғыларды тиімді  басқаруды ұйымдастыру арқылы  өз тәуекелделіктерін төмендете  алады. Яғни, лизингтік компания  өз қасиетіне тән емес қызметтерді  де өзіне жартылай алуы мүмкін. Ол үшін лизингтік компания  лизингтік келісімді бекіту үшін  қажетті көптеген экономикалық  және қаржылық ақпараттарға талдау жүргізу жұмыстарын өзі атқаруы қажет. Себебі, біз жоғарыда айтып кеткеніміздей, көптеген шағын кәсіпорындарда осындай ақпараттарды беру үшін біліктілігі жоғары мамандар аз немесе мүлдем жоқ. Бірақ осындай схема бойынша әрбір жобаны таңдай лизингтіккомпания ұшін де қымбатқа түсетін белгілі. Сондықтан лизингтік компания өз шығындарын азайту үшін халық шаруашылығының перспективті салалары мен бағыттарын үнемі қадағалап отыруы қажет. Содан кейін ол белгілі бір жеткізушіні таңдайды және сол құрылғыларды пайдалану арқылы өндірісті жүргізудің, дамытудың перспективтілігін толық есептейді.  

 

    Осындай жұмыстар атқарылғаннан  кейін лизингтік компания белгілі  бір  құрылғыларды лизингке беру үшін конкурс жариялау керек. Лизингтік қатынастар механизмін жетілдірудің бұндай жолын лизингтік компаниялардың қосымша қызметтерін дамыту стратегиясы деп те атауға болады. Бұл жағдайда лизингтік процесті шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.

 

    І – кезең дайындық  жұмыстарын жүргізу, яғни шағын  кәсіпорындар ұшін перспективті құрылғыларды таңдау және талдау кезеңі. Осы дайындық кезеңінде лизингтік компаниялар өте көп жұмыстар атқаруы қажет. Ол үшін ең алдымен құрылғыларды өндірушілерден немесе т.б. көздерден шағын кәсіпорындар мен әртүрлі құрылғылар үшін перспективті нарықтар туралы ақпараттар жинақтау керек. Осы жинақталған ақпараттардың ішінен белгілі бір белгілерге сүйене отырып құрылғылар таңдалады. Содан кейін таңдалған құрылғыларды лизингке беру бойынша схемалар құрастырылады. Бұл жағдайда тәуекелділіктерді басқару, қаржыландыру көздерін оптимизациялау сияқты факторлар да ескерілу қажет. Осы кезеңнің негізгі мақсаты лизингке алынған құрылғылар есебінен өндірілетін өнімдер немесе көрсетілетін қызметкерлерге деген төлем қабілеттілігі бар сұраныс мөлшерін бағалау. Міне осындай болжам жасау кезіндегі жіберілген қателер қаржылық шығындар әкелу мүмкін.

 

    Егер осындай бағалау  білікті түрде жүргізілсе, онда  нарықтан өз орнын тапқан лизингке  берілген құрылғылар есебінен  отандық нарық өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтерге тола бастайды, яғни тауарларды немесе қызметтерді сату және өткізу процестері жылдамдатылады.

 

    Әрине, бұндай қызмет  лизингтік компанияның міндетіне  жатпайтындығы белгілі. Сондықтан  осындай сұрақтарды шешу үшін  басқа ұйымдардың қызметтеріне сүйене қажет болады. Бұл жерде көптеген жұмыстарды жеткізушілердің өздері орындауы да мүмкін. Себебі, олар өз құрылғыларының нарығымен, оның болашағымен. өздерінің потенциалды клиенттерімен неғұрлым жақсы таныс.

 

    Сондықтан олар лизингтік  компаниялар үшін мейлінше толық ақпараттар бере алады. Осы механизмге лизингтік компаниялар мен құрылғыны сатушылар немесе өндірушілердің бір-біріне жақындасуы да үлкен қозғау салуы мүмкін. Осындай схеманың негізінде лизингтік компанияның құрылғыларды сатушылармен қарым-қатынастарын дұрыс ұйымдастыру идеясы жатыр. Құрылғыларды сатушылар немесе өндірушілер үшін лизингтік компаниямен бірлесін жұмыс істеу өз құрылғыларын өз атынан болмаса да жарнамалау, ұсыну мүмкіндіктерін тудырады. Осындай механизмді пайдалану кезінде лизингтік компанияға, төмендегідей сипаттамаларға жауап беретін құрылғылармен жұмыс істеу неғұрлым тиімді деп ойлаймыз.

-         құрылғының стандарттылығы;

-         құрылғыны өндіріс процесінде бірнеше рет қайталап пайдалану мүмкіндігі, яғни құрылғының құны ол пайдалануға  енгізілген кейін тез төмендеуі қажет;

-         құрылғының өтімділігі.

 

     Осындай сипаттамалардың  барлығы мүліктік тәуекелділіктерді  төмендетуге және құрылғының  белгілі бір түрін бағалау процедурасын арзандатуға мүмкіндіктер береді. Сонымен бірге, белгілі бір сұранысқа ие құрылғылар түріне нарықтық,бағалардың, яғни, траспорттық, техникалық қызмет көрсету бағаларының тарифтерінің өзгеруі сияқты факторлардың да әсер ететіндігі ескерілуі керек. 

 

    Сонымен, осы кезеңге  жүргізілетін жұмыстарды жүйелеу үшін лизингтік компанияларда лизингке берілуі әртүрлі құрылғылардың түрлері бойынша мәліметтер жүйесі болуы қажет. Сонымен бірге құрылғыларды сатып алу-сату туралы бекітілетін келісімдерде көрсетілген шарттарды дұрыс бағалау, құрылғылардың номенклатурасы туралы тиімді шешімдер қабылдау және лизингтік компания үшін оның шарттарын жақсарту мүмкіндіктерін қарастыру қажет. Осындай жұмыстар толық орындалғаннан кейін лизингтік қатынастарды жүзеге асырудың екінші кезеңі басталады.

 

    ІІ – кезеңді лизингке  деп те атауға болады. Осы кезеңге лизингтік компанияның алдында лизингке алушылар үшін осы жобаның мүмкіндіктері туралы ақпараттарды тарату, жарнамалау міндеттері тұрады. Себебі, лизинг біздің отандық нарық үшін қаржыландыру құралы ретінде әліде болса кең түрде мәлім емес. Сондықтан лизингтік компания жарнамалау жұмыстарын жүргізу кезенде осы құралдың экономикалық мәніне ерекше көңіл аудармай, керісінше өзіндік бизнесті жүргізу үшін құрылғыларды пайдалану мүмкіндіктеріне мән беру керек. Яғни, біздің айтайын дегеніміз, жарнамалау кезінде лизингтің барлық заңдылықтарын егжей-тегжейіне дейін көрсетудің қажеттілігі жоқ.

 

    Содан кейін лизингке  алушылардан өтініштер жинақталынады. Өтініштер жинақталынып болмағаннан  кейін лизингтік компания клиенттің  экономикалық қызметіне төлем  қабілеттілігі тұрғысынан талдау және бағалау жүргізеді. Бірақ осы кезеңнің өзіндік ерешеліктерінің бірі, егер лизингке берілетін құрылғының өтімділігі шын мәнінде өте жоғары болса және жобаның инвестициялық тартымдылығы нақты дәлелденсе, онда потенциалды клиенттер санын көбейтуге және осы сегментте лизингтік қызметтерге деген сұранысты кеңейтуге мүмкіндіктер туғызады. Осы кезеңдегі соңғы қадам неғұрлым перспективті клиенттерді таңдау. Таңдау әртүрлі белгілер негізінде жүргізілуі мүмкін. Мысалы, ондай белгілерге маңыздылығының біртіндеп төмендеп отыруына байланысты мыналарды жатқызуға болады:

-         ұсынылатын лизингтік төлемдер саны;

-         кәсіпорынныңағымдық экономикалық жағдайы;

-         кепіл немесе кепілдемелердің т.б. түрлерінің пайдалануы;

-         персоналдың тәжірибесі мен біліктілігі және т.б.

 

    Перспективті клиенттер  анықталғаннан кейін лизингтік  құны бекітіледі және сәйкесінше  лизингтік келісім-шарт толтырылады  да лизинг обьектісі лизинг  алушыға пайдалануға беріледі. Міне осындай жұмыстар нақты атқарылғаннан кейін ІІІ – кезең басталады. Бұл кезең міндеттемелердің орындалу кезеңі немесе лизингтік процестің соңғы кезеңі деп те аталады. Негізінен лизингтік процесті ұйымдастыру бойынша негізгі жұмыстар алғашқы екі кезеңде жасалады және егер олар дұрыс жасалынса, онда үшінші кезеңде кездейсоқ қиыншылықтар пайда болмайды. Лизингке алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайдың өзіне де, алғашқы екі кезеңде жасалынған жұмыстарды қайта қарау туралы қажеттіліктер туады. Лизингке алушы өз міндеттемелерін орындалмаған жағдайда лизингтік компания лизингке берілген құрылғыларды конфискациялауға кіріседі. Әдетте, бүл кезеңде лизингтік операциялар бухгалтерлік есеп пен қорытынды есепте көрсетіледі, лизингтік компанияға лизингтік төлемдерді төлеу іске асырылады және лизинг мерзімі аяқталғаннан кейін мүлікті одан әрі қарай пайдалану бойынша қатынастар анықталады.