Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы

Несиелік келісім-шарт  екі жақтың өзара міндеттемелерін  және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі, несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі. [9]

Несиелік келісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде отандық банктер, оның типтік формаларын пайдаланады.

Несиелік келісім-шарттың мазмұнында несиелу механизмі, оның негізгі элементтері (несие түрлері және объектілері, сомасы, несиенің бағасы, несиелеу әдістері және ссудалық шоттар түрлері, ссуданың қамтамасыз етілу және қайтарылу тәсілдері, банк бақылауы) және банк ссудаларының қозғалысы қарастырылады. Несиелеу тиімділігі осы элементтердің банктік жұмысына қалай іске асырылуына және өзара үйлесетіндігіне тікелей байланысты болып келеді.

IV кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалықшот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.

Несие беруді құжаттау тәртібі ссудалық шот формаларына  байланысты ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақтауына байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта банкке несиеленетін тауарлы-материалдық құндылықтардың төленген нормативтен жоғары қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы құжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын құжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысында өтініш-міндеттемесі негізінде жүргізіледі.

Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері  болады. Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).

Несиенің мөлшері  оны беру барысында несиелеу ережелеріне  сәйкес анықталады.

V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау – несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару  тәсілі ссудалық шоттар формасында, банк қаржаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.

Жай шоттар бойынша  банкке қарыз есеп айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен қайтарылады. Ссуданы қайтару мерзімі беру уақытында мерзімді міндеттемелермен құжатталады: егер де ссуда тұтас қайтарылатын болса, онда әр төлемге мерзімді міндеттеме толтырылады.

Арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарыз тікелей осы шотқа келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.[10]

Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкелері күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болса, ссуда бойынша қарызды және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының төлем тапсырмасы уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.

Сыйақы мөлшері оны  төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі несиелік келісім шартта анықталады. Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі  және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.

Банктік тәжірибеде ссуда  бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу формалары қолданылады.

Жай сыйақыны есептеу формуласы  келесідей түрде беріледі:

 

 J=

 мұндағы:

і- сыйақы мөлшері;

P- қарыз қалдығы;

n- сыйақы есептелген кезеңдегі  күндер саны;

J- ссуданың барлық мерзіміне  есептелген жай сыйақы сомасы;

Несие бойынша  есептелген күрделі сыйақыны есептеу  формуласы төмендегідей:

J=P*

мұндағы:

і- сыйақы мөлшерлемесі;

P- несиенің бастапқы сомасы;

J- несиенің барлық мерзіміне есептеген сыйақы сомасы;

n-аймен берілген несиенің  ұзақтығы.

 

Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз  алушының алған несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын, бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар, сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиентінің несиелік ісін жүргізу жуйесі болады.[11]

Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған  қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.

Несиелеу процесіне  жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысында тәуекел көзі болып табылады.

Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптерін, несиелеу әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігін білдіреді.

Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде  бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.

Несиелік  механизмнің  ішінара  бөлініп  көрсетілген  құрылымы                     3 қосымшада берілген. [12]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Қазақстан  Республикасындағы банктік ұйымдардың ипотекалық нарығын бағалау

 

2.1 Қазақстан Республикасының ипотекалық несие жүйесін ұйымдастыру

 

Қазақстандағы ипотекалық несиелеу 90-жылдардың ортасында  пайда бола бастады. Ол кезде 1994 жылы «Жилстройбанкі» (кейіннен «Центр Кредит»  банкінің құрамына кірді) Швебил Халл қаласындағы құрылыс жинақ кассасымен серіктестік қарым-қатынас құрып (Германия), ол тұрғын үйлік несиелеудің отандық моделін зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл модель Қазақстан  нарығының ерекшеліктерін ескере келе пайдаланыла бастады. Ең алғаш шамамен 30 млн. теңге сомасы бар 450 құрылым жинақтауға салымдары тартылды.

Сонымен бірге Қазақстан  Республикасы Президенті Жарлығы және ұзақ мерзімдік тұрғын үй саясатының бағдарламасына сәйкес 1993 жылдан бастап «Жилстройбанкі» тұрғын үй сатып  алуға 30 жылға несиелер бере бастады. Мұндағы негізгі мақсат табыстары орташа немесе төмен қызметкерлерге үй мәселесін жақсарту (негізінен бюджеттегі қызметкерлер үшін) болып табылады. Тұрғын үй бағдарламасына қатысқан 2675 адам үшін несие 5% ставка бойынша 30 жылға берілген. Бұл шараның қайырымдылық сипатына қарамастан өз құрамында нарықтың элементтері болды және ол соңында елеулі проблемаларды туғызды. Мұнда сөз мемлекеттік банкке несиені индекациялауды АҚШ долларымен жүргізуге құқық бергені туралы болып отыр, ол несиені өтеуде көптеген проблемаларға алып келді. Әсіресе бұл проблемалардың шиеленісуі 1999 жылы ұлттық валютаның девальвацияға ұшырап, еркін бағаның орнатылуы кезінде орын алды.

Бірінші жүзеге асырылмаған  тәжірибе Қазақстанда ипотекалық несиелеудің  жүйесін енгізуде оны 10 жылға кейінге  қалдырды. Бұны банк қызметіне енгізу 2000 жылдардан басталды, ол кезде ипотекалық несиелеудің нормативтік-құқықтық актілері шыға бастаған болатын. Оның ішінде:

• 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы Азаматтық кодексі;
• 1998 жылдың 30 маусымындағы «Қозғалмайтын мүлікті тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
• 1995 жылдың 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасының Банктері және банк қызметі туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы.
• 1995 жылғы 23 желтоқсанда шыққан «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы. Онда ипотека кепіл реті түрінде анықталып, онда кепілденген мүлік немесе оның белгілі кепіл беруші немесе үшінші тұлға иелігінде және пайдалануында болады.

Берілген сатыдағы ең маңыздысы 2000 жылы 21 тамызда қабылданған  «Ипотекалық несиелеудің даму жүйесінің  және ұзақ мерзімді тұрғын үй құрылысының қаржыландыру тұжырымдамасы» болды. Бұл құжатта тұрғын үй құрылысындағы жағдайдың  түпкілікті сарапталынуы болып, негізгі проблемалар анықталып, бұл жүйенің Қзақстанда дамуына негізгі іс шаралар тағайындалды. Сонымен бірге әлемдік моделдер қарастырылып оның ұлттық экономикаға сәйкестіктері енгізілді. [13]

Бұл модель ЖАҚ түрінде құрылған ипотекалық компания негізінде жұмыс істеумен тығыз байланысты. Оның құрылуында Ұлттық банк, ірі коммерциялық банктер және басқа да қаржы ұйымдары қатысты. Бұл ипотекалық компания несие берушілерден несиелерін сатып алды, содан кейін құнды қағаздар  - ипотекалық облигацияларды шығарады, олар алынған ипотеканың пұлдарымен қамтамасыз етілді. Ипотекалық облигацияларды сатып компания ипотекалық несиелерді сатып алғандағы шығындарын жабады, ал банктер өз кезегінде алынған құралдар есебінен жаңа ипотекалық несиелер шығарады, бұл негізінен үй құрылысының дамуын ынталандырады. 

Бұл модель американдық модельмен  ұқсас, онда Фэнни Мэй және Фредди Мак секілді ипотекалық  агенттіктер жұмыс жасайды.

Ұлттық банк басқармасының 2000 жылдың 20 желтоқсанындағы тұжырымдамасын жүзеге асыру мақсатында ЖАҚ «Қазақстандық  ипотекалық компания»  құрылуының шешімі қабылданды. Ол жеке қаржы институты  негізінде құрылды. Компания несие беруші банктерден ипотекалық несие бойынша талап ету құқықтарын сатып алып, осы құқтармен қамтамасыз етілген ипотекалық құнды қағаздарды эмиссиялайды, Қазақстан ипотекалық компаниясы негізінен несие операцияларымен қатар факторингтік операцияларды жүзеге асырады.

Қазақстан ипотекалық компанияның  негізгі функциялары:

• Ұзақ мерзімді ипотеканың несие бойынша талап ету құқықтарын сатып алу жолымен белгіленген стандарттар негізінде несие берушілерді қайта қаржыландыру;
• Сыйақыларынан белгіленген немесе қалқымалы ставкаларымен ипотекалық құнды қағаздар шығару;
• Тұрғын үй несиелендіруіне инвесторлардың қаржыларын тарту;
• Ұлттық банкпен банк-несие берушілердің қаржылық жағдайын көрсететін мәліметтерді алу және келісім жасау;
• Банктер үшін ипотекалық несиелеуге байланысты әдістемелік ұсыныстарды құрастыру;
• Ипотекалық несиелеу сұрақтары бойынша консалтингтік қызметтерді көрсету;

Аталған компанияның  келесідей құқықтары бар:

• Ипотекалық несиелеу және несие беруші банктердің мәліметтерін сараптау;
• Ипотекалық несиелердің сапасын тексеру;
• Қарыз алушылардың жағдайы туралы мәліметтер алуға байланысты мемлекеттік органдармен және басқа ұйымдармен келісім жасау;
• Ипотекалық несиелеуде мамандардың біліктілігін көтеру үшін оқу жұмыстарын ұйымдастыру;
• Малайзиялық моделімен ұқсастығымен бірге қызмет ету принциптерінде де ұқсастық бар.

Ипотекалық облигациялар ұзақ мерзімді құнды қағаздар, олар қозғалмайтын мүлікпен қамтамасыз етіліп, тұрақты табыс әкеледі. Алғашында  ипотекалық облигациялар ипотекалық банктермен шығарылды, ал қазір олардың элементтері болып сауда-өндірістік корпорациялар біздің республикамызда – «Қазақстандық ипотекалық компаниясы» болып табылады.

Несиелеу жүйесі қарапайым. Банктер қарыз алушылардың қажеттіліктерін  қозғалмайтын мүлікті несиелеуде төменгі бағамен, ал инвесторларды өтімді құнды қағаздармен кординациялайды. Банк алдымен бірінші класты мүлік құжаттарының қамтамасыз етілуіне несие береді, содан кейін мәліметтер біртекті пұлдарға топталады. Келесі қадам банктің кепіл беруімен және бірінші класты мүлік құжаттарының қамтамасыз етілуімен ипотекалық облигацияларды шығару. Осылайша ипотекалық облигациялар берілген ипотекалық несиелерді қайта қаржыландыруға қызмет етеді және мұнда келесі принциптер сақталуы тиіс:

• Жабу принципі – актив негізде шығарылған оның құнының облигациялар құнына мүлік құжаттарының сәйкес келуі;
• Сәйкестік принципі – тартылған қорлар мен активтер мерзімінің сәйкестігін талап етеді;