Қазақстандағы экономикалық өсу

Сондықтан ЖІӨ құрылымындағы  өңдеу өнеркәсібінің үлесін 2015 жылға  қарай 12,5 пайыздан кем емес деңгейде қамтамасыз ету бойынша стратегиялық мақсатты орындау қажет. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігін 2015 жылға қарай - кем дегенде 1,5 есе, агроөнеркәсіп саласында - кем дегенде 2,0 есе ұлғайту қажет [18].

Ұзақ мерзімді кезеңде  инфляциялық үдерістерді тұрақтандыруға 2012-2016 жылдары жылдық инфляция деңгейін 6,0-8,0 пайыз дәлізінде ұстап қалуға ықпал ететін болады.

2012-2016 жылдарға арналған  әлеуметтік-экономикалық даму болжамы  2011-2015 жылдардағы экономиканың 7 пайыз  өсуін қамтамасыз ету жөніндегі  әлеуметтік-экономикалық саясаттың  негізгі бағыттарында мақұлданған  нысаналы индикаторларының негізінде әзірленген.

Қазақстан Республикасының  табыстары деңгейі жоғары елдердің тобына кіруі мақсатына және Қазақстан  азаматтарының әл-ауқаттың деңгейін жоғарылату үшін 2016 жылы ЖІӨ мөлшері  жан басына шаққанда 18 мың АҚШ  долларына дейін жеткізілетін болады.

Экономикалық өсудің нысаналы параметрлерінің кірісі мемлекеттік  және жеке секторлардың инвестициялық  белсенділігімен және тұтынуды ынталандырумен қамтамасыз етіледі.

2012-2016 жылдары инвестициялардың  өсу қарқыны орта есеппен жылына 6,7%-ды құрайды. Ол белсенді технологиялық жаңғырту жүргізуге мүмкіндік беретін негізгі капиталды жинақтаудың өсуін қамтамасыз етеді.

2012-2016 жылдары тұтынудың  өсуі орташа есеппен жылына 8,1 пайыз құрайды. Бұл ретте үй  шаруашылығындағы тұтыну мемлекеттік  тұтынумен салыстырғанда неғұрлым жоғары қарқында өсетін болады.

2012-2016 жылдары ауыл  шаруашылығы жалпы өнімі көлемінің  орташа жылдық өсуі 4,8 пайызды  құрайды, тамақ өнімдерін өндіру  өсімі жылына шамамен 10,2 пайызды құрауы тиіс.

Қазақстан Республикасында 2010-2014 жылдарға арналған агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі бағдарламаны іске асыру ішкі нарықтың қажеттіліктерін жабу және экспорт тауарларын иелену үшін сапалы бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімімен және азық-түлік өндірісімен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

2012-2014 жылдары өнеркәсіп  өнімі көлемінің жылдық орташа  мөлшердегі өсуі 7,3 пайызды құрайды.  Өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқынының  ұлғаюына тау-кен өндіру (5,7 пайыз)  және өңдеу өнеркәсібі (10,2 пайыз)  салаларының өсуіне ықпал ететін  болады.

Мұнай және газ министрлігінің болжамдары бойынша мұнай өндіру көлемін кейіннен 2016 жылы 102,0 млн. тоннаға  дейін арттыра отырып 2012 жылы 83,0 млн. тоннаны құрады.

2015 жылдың соңына қарай  мұнай және газ секторының  дамуы шеңберінде 18 ірі жоба жоспарланады, оның 9 салалық бағдарлама, 9 - Индустрияландыру картасы шеңберінде іске асырылады. Жобалар мәліметтерді бойынша жоспарланған инвестициялардың жалпы көлемі 1 379,6 млрд. Теңгені құрайды.

2012-2016 жылдары металлургия  өнеркәсібіндегі орташа жылдық  өсу қарқындары 11,8 пайызды құрайды. Металлургияның дамуы (машина жасау, химия өнеркәсібі және т.б.) сыртқы сауданы артыру мен әртараптандыру экономикасының аралас салаларын ынталандыруға мүмкіндік береді.

Индустрияландыру картасына  жалпы инвестиция көлемі 1 640 607 млн. теңгені, 54 845 жұмыс орнын құрайтын 43 жоба енгізілді.

2012-2016 жылдары химия  өнеркәсібіндегі өндірістің жылына  орташа 10,4 пайызға өсуі жаңа бәсекеге  қабілетті химиялық өндірісті  құру қолданыстағы кәсіпорындарды  техникалық қайта жарақтандыру және жаңғырту есебінен қамтамасыз етілуі қажет.

Қазіргі таңда Қазақстан  Республикасының Индустрияландыру картасы шеңберінде 2010-2014 жылдары  химия өнеркәсібінің 11 жобасы енгізілді.

Машина жасау өнеркәсібінің  өндірісі 2012-2016 жылдары орташа 12,2 пайызды құрайды. 2016 жылдың соңына дейін 22 жоба, соның 17 жобасы салалық бағдарлама бойынша, 5 жоба Индустрияландыру картасы бойынша жсопарланған.

Ауыл шаруашылығында машина жасаудың екі есе, мұнай және газ саласындағы машина жасаудың 2,5 есе, тау-кен саласында машина жасаудың 2,7 есе, электр техникасы саласында машина жасаудың 1,7 есе артуы есебінен 2016 жылдың соңына қарай жалпы қосымша құн 2011 жылмен салыстырғанда екі есе артады [18].

2012-2016 жылдары электр  энергетикасы саласында өндірістің  өсуі жылына орташа 4 пайызды құрайды.

Қатты отындағы жаңадан  іске қосылатын өндіру қуаттарының  қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 2015 жылға қарай көмір өндіру көлемін 131 млн. тоннаға, 2020 жылы 152 млн. тоннаға  арттыру көзделеді.

2010-2020 жылдары көмір  өндіру саласын дамытуға 3,4 млрд.АҚШ долларын инвестициялау жоспарланып отыр.

2012-2016 жылдары құрылыс  жұмыстары көлемінің орташа жылдық  өсімі 1,5 пайыз деңгейде күтіледі.

Қазақстан Республикасында 2011-2014 жылдары тұрғын үй құрылысын  дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру барлық қаржыландыру көздері есебінен көлемі 24,3 млн. ш.м. тұрғын үйді пайдалануға беруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Нақты сектор салаларының  оң серпінін ескере отырып 2012-2016 жылдары  сауда көлемі қарқындарының орташа жылдық өсуі 8,9 пайыз деңгейде болжанып отыр.

2012-2016 жылдары көлік  қызметі көлемінің жылдық орташа  өсімі 7,5 пайызды құрайды. Көлік  қызметтерінің өсуін қамтамасыз  ету үшін 2017 жылға қарай жүк  айналымының көлемі болжамды  деректер бойынша 428,8 млрд. тонна-км (тасымалданған жүк көлемі 3 млрд. тоннаға дейін), жолаушылар айналымы 224,3 млрд. жолаушы-км (тасымалданған жолаушылар көлемі 18,6 млрд. адам) құрайы.

Ақпарат және байланыс қызметінің өсімі 2012-2016 жылдары болжамдар бойынша 8,4 пайыз деңгейде қалыптасады.

Ақпараттық және коммуникациялық технологиялар саласындағы жобаларды іске асыру ақпараттық инфрақұрылымды қоса алғанда, осы сектордың үлесін 2014 жылы ЖІӨ-де 3,8 пайызға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Қазақстан экспортын  құрайтын негізгі тауарларға әлемдік  сұраныстың артуы және сыртқы сауда саясаты бойынша қабылданып жатқан шаралармен бірге экономика өсімі қарқындарының ұлғаюы экспорт пен импорт көлемінің ұлғаюына ықпал ететін болды.

Сыртқы сауда айналымы 2012-2014 жылдары жылына орташа 7,8 пайызға  немесе 2012 жылы 116,7 млрд. АҚШ долл., 2016 жылы 166 млрд. АҚШ долл. өседі.

Экспорт 2012 жылы 75,7 млрд.АҚШ  долл., 2016 жылы 105,8 млрд.АҚШ долл. өседі.

Экономиканың өсуімен  қатарлас сұраныстың өсуі 2011 жылы импорттың 40,9 млрд. АҚШ долл., 2016 жылы 60,2 млрд. АҚШ долл. дейін өсуіне ықпал ететін болады.

Экспорттың импорттан  артуы ағымдағы шоттың оң сальдосы факторларының бірі болады, ол 2016 жылы болжам бойынша 4,1 млрд. АҚШ долларына  жетеді.

2012-2016 жылдары инфляцияның  жылдық мәні (желтоқсан алдыңғы  жылдың желтоқсанына қарағанда) 6,0-8,0 пайыз деңгейінде бағаланады.

Экономиканың 7 пайыздық өсуін қамтамасыз ету бойынша  міндет әлеуметік жаңғыртумен қатар  шешіледі.

Әлеуметтік секторды жаңғырту мақсатында білім беру және денсаулық сақтау салаларындағы  қызмет сапасын жақсарту, жұмыссыздық және кедейшілік деңгейін төмендету бойынша шаралар қабылданады.

Жұмыссыздық деңгейінің 2012 жылы 6,2 пайыздан 2016 жылы 5,4 пайызға, ал кедейлік деңгейінің 6,1 пайызға дейін  төмендеуі болжанады.

Қазақстан Республикасының  Мемлекет басшысының табыс деңгейі жоғары елдердің қатарына кіру жөніндегі тапсырмасына сәйкес орта мерзімді кезеңдегі негізгі экономикалық саясаттың негізгі мақсаты - теңгерімді экономикалық өсуді жыл сайын 7 пайыздан кем емес деңгейде қамтамасыз ету.

Тұрақты және теңгерімді өсуді ұстап тұру шикізаттық емес секторды ішкі және сыртқы сұраныстарға бағдарлау арқылы дамытумен қамтамасыз етілетін болады.

Орта мерзімді перспективада  мемлекеттің экономикалық саясатының шешуші бағыттары тұрақты экономикалық өсу, гүлдену және қазақстандықтардың әлеуметтік салауаттылығына қол жеткізу үшін индустрияландыру инфрақұрылымын дамыту және адами капиталдың бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы әртараптандыруды жеделдету болып табылады.

Әртараптандыру шеңберінде дамудың экстенсивтік, шикізаттық жолынан индустриялық-инновациялық дамуға өту жүзеге асырылатын болады. Инфрақұрылымдық саясат шеңберінде жүргізілетін энергетика, көлік және телекоммуникация салаларын жаңғырту экономиканы үдемелі әртараптандыру және шетел инвестицияларын елімізге тартуға ықпал етеді.

Қойылған басымдықтарды  негіз ретінде іске асыру ақща-кредит, фискалдық, инвестициялық және салалық  саясаттардың құралдарын теңгерімді пайдалануды  қамтитын ұтымды макроэкономикалық  саясат шараларын біртіндеп өткізуді болжайды.

 

Қорытынды

 

 

Экономикалық өсудің теориялық аспектілерінен келесідей  қорытындыны айтуға болады:

- Харрод пен Домар  экономикалық өсуді тек бір  ғана факторға – капитал қорлануға  тәуелді дейді. Харродтың пікірінше  табыс көлемі 1-4% дейін өскен жағдайда  табыстағы жинақ үлесі де 4 есеге ұлғаяды дегенді мүлдем елестетуге болмайды, яғни капитал қорлануы табысқа тәуелсіз.

- Неокейнстіктер бойынша,  экономикалық тұрақтылыққа жетуде  тиімді сұраныс проблемасының  маңызы зор, олардың алдындағы  негізгі проблема -өткізу проблемасы, яғни егер сұраныстың қозғалуындағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын қамтамасыз етсе,онда экономика динамикалық тепе-теңдік жағдайда болады. Неокейнстіктің пікірінше ұлттық табыстың өсуі капитал қорлануының функциясы болып табылады. Олар экономикалық өсудің басты факторы – инвестициялар дейді.

- Неоклассиктер өсудің  көзі ретінде пайданың өсуін  айтады. Кәсіпорынның толық жүктелмеуінің,  жұмыссыздықтың себебі – инвестиция  мен техникалық прогрестің төмен  темпі, осының негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа ынтаның төмендігі. Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерге шығындардың көбеюіне қарсы шығады, пайдаға салықты төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады. Бұл теорияның монетарлық бағытының пікірінше, «ұзақ мерзімді» жоспарда ақшалардың тұрақсыздығы экономикалық өсудің тұрақсыздығына әкеледі. Ақша массасының қысқаруы экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына әкеледі. Осы бағыттың көрнекті өкілі Р. Солоу: «пайыз ставкасы халық санының өсу темпі мен бүкіл экономикалық өсу темпіне тең болуы тиіс»

- Өсудің жаңа теориялары, соның ішінде эндогенді өсу  теориясы неоклассиктердің капиталдың  кемімелі шекті өнімділігі туралы  алғышартын теріске шығарады  және капитал салымдарының рентабельділігіне  әсер ететін сыртқы эффектілеріне көп көңіл бөледі. Экономикалық өсудің тежелуі – адам капиталына, инфрақұрылым мен НИОКР–ға инвестициялардың төмендігі. Олар даму процесінде мемлекеттің белсенді араласуын қолдайды.

Льюис өзінің екі секторлы моделінде дәстүрлі сектордан индустриалды секторға өту мақсатында қала өнеркәсібінде (индустриалды) жалақыны 30% -ке дейін көтеруді ұсынады.

Жалпы экономикалық өсу  проблемаларын былайша көрсетуге  болады:

• экономикалық өсу факторлары;
• қазіргі және болашақтағы тұтынудың арақатынасы және олардың өсу темпіне әсері;
• экономикалық өсу мен табыстарды бөлудің өзара әсерлесуі
• экономикалық өсудің тарихи тенденциясы
• тепе-тең (тұрақты, балансталған) өсу шарттары
• Экономикалық өсуді жан басына шаққандағы нақты ЖҰӨ-нің өсуі немесе потенциалды ЖҰӨ-нің өсуі ретінде анықтауға болады. Ол ішкі және халықаралық әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешу үшін қолданылатын өндіріс өсімін қамтамасыз етеді.
• Экономикалық өсу келесі факторлармен анықталады: табиғи және еңбек ресурстары, капитал, технологиялар.
• Экстенсивті өсу кезінде жұмыссыздық жеңгейінің қысқаруына қол жеткізіледі және өсу қарқындарын жоғарлатуға үмкіндік беретін толық жұмысбастылыққа жету. Бірақ ол уақытша құбылыс, өйткені толық жұмысбастылық жағдайы жыл сайын толықтандырыла алмайды және келесі жылы өсу қарқыны өзгеріссіз қалады.
• Дамудың экстенсивті түрінде жұмысшылардың көбісі жоғары маманданбаған.
• Экстенсивті өсу көбінесе тоқыраушылық сипатқа ие. Іс-жүзінде техникалық прогресс жоқ, өндірістік негізгі қорлар моральді және физикалық тозады, жұмысшылардың қор қаруландырылуы төмендейді.
• Дұрыс салықтық және инвестициялық саясат кезінде мемлекет экономикалық өсуде маңызды рөл атқаруы мүмкін.

Жоғарыдғы мәселелерді  қарастыра келе дамудың экстенсивті  жолы өзін сарқып бітті. Жаңа, әлі даму үстіндегі экономикалық қатынастар жағдайында экономикалық жаңа өрлеуге жол бермей тек қайшылықтарға әкеледі. Сондықтан объективті түрде экономикалық өсудің үлгісін ауыстырып, халық шаруашылығын интенсивті даму жолына қою керек. Бірақ интенсивті жолдың өзі экстенсивтіден туындағанын ұмытпау керек. Жаңа экономикалық қатынастардың дамуына негіз құрып, экстенсивті өсу жолы бүкіл әлемнің ұлттық шаруашылықтарының дамуына үлкен үлесін енгізді.

Қазақстан Республикасының  қазіргі таңдағы экономикалық өсуін бағалай отырып келесідей қорытындылар жасаймыз:

2012ж. қаңтар-сәуір үшін  экономиканың өсуіне баяулау  тренді белгіленді, бұл ретте  ағымдағы жылы өсу 2011 жылғы  осындай кезеңге қарағанда барынша  төмен деңгейде қалыптасады.

2012 жылғы қаңтар-наурызда  ЖІӨ 5,6% өсті (2011ж.1-тоқ. - өсу 6,8%). ЖІӨ өсуінің баяулауы ауылшаруашылығының (5,1%), тау-кен өндіру саласының (0,2%), құрылыстың (0,7%) төмендеуіне себепші болды. 2011 жылы ЖІӨ түпкілікті пайдалану әдісі бойынша 7,4% ұлғайды.