Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері

Диссертациялық зерттеудің ғылыми сонылығы.  Негізінен, көші-қонның нақты құрамдарын талдауға бағытталған халықтың көші-қоны мәселесіне байланысты бұрын жүргізілген зерттеулерден ерекшелігі — бұл жұмыста көші-қонның экономикаға әсері кешенді феноменінің мәні мен табиғаты және оның нарық жағдайындағы ерекшеліктері анықталған. Көші-қондық көңіл-күйдің өсуіне ықпал ететін себептерді дәстүрлі түсіндірулерді, өтпелі экономикада болып жатқан үдерістерді есепке ала отырып, кеңейтудің қажеттігі дәлелденген. Экономикадағы және әлеуметтік саладағы дағдарыс көші-қондық үдерістердің себебі де, қозғаушы күші де болуы мүмкін екені, сондай-ақ бұл тәуелділіктің кері жағдайда да дұрыс  болатындығы  көрсетілген. Шындығында да, халықтың көші-қоны экономиканы реформалаудың немесе оның дағдарысының аса өткір салдарларын жұмсартушы ретінде қызмет атқарады. Көші-қон үдерістерінің қазіргі заманғы нарықтық экономиканың заңдылықтарымен, микро- және макроэкономикалық үрдістерімен байланысы анықталған.

Қазіргі бар көзқарастарды  сыни тұрғыдан салыстырудың негізінде  сыртқы, сондай-ақ ішкі көші-қонды мемлекеттік реттеудің жолдары мен келешегі анықталған.

Сонымен, бұл диссертациялық зерттеу жұмысы өте күрделі және көптарапты мәселе болған — көші-қондық үдерістердің қазіргі заманғы экономикаға  әсері жөніндегі ғылыми  зерттеулердің  үдерісіне белгілі бір үлес қосады.

Ізденушінің алған ғылыми нәтижелері. Ізденуші зерттеулердің  барысында төмендегідей нәтижелер  алды (қорғауға шығарылған негізгі  ережелер).

1. Миграциялық үдерістердің  ұлғаюы мен дамуының экономиканың  жағдайымен, оның институционалдық құрылымы мен елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, сондай-ақ адам проблемаларымен, оның  тиісті жағдайлардағы саналы таңдауымен  өзара байланысы және өзара тәуелділігінің механизмі көрсетілді.

2. Көші-қонның көп аспектілі  және өте күрделі құрылымының сипатын зерттеудің негізінде халық көші-қонының табиғаты мен мәні анықталды, өзгерулер үдерісін бастан кешіріп жатқан елдер үшін көші-қонның ұлғаюының әлеуметтік-экономикалық салдарлары көрсетілді.

3. Кеңес дәуірінен  кейінгі нарықтық экономика жағдайында адамның көші-қон үдерісіне тартылуына демократиялық және нарықтық институттардың дамымағандығы, көші-қон заңдарының түсініктілігі мен күрделілігінің деңгейі, еңбекақы деңгейінің төмен болуы, мемлекеттің көрсететін қызметтерінің сапасының нашар болуы ықпал ететіндігі көрсетілді.

4. Әлемдік экономиканың  заңдылықтары және онымен ілесіп  отыратын макроэкономикалық үрдістер  Қазақстан Республикасы сияқты  реформаларды жүзеге асырып отырған  елдерде жоғары білікті кадрлардың  шетелге кетуінің ұлғаюының қуатты  қозғаушы күші болып табылатындығы дәлелденді.

5. Көші-қондық үдерістерді  реттеуші көші-қондық және экономикалық  саясаттың міндеттері мен критерийлерін  қайта қараудың қажеттігі негізделді. Білікті еңбектің отандық нарығын  қалыптастыру бойынша шаралар  экономикалық саясаттың құрам бөлігіне айналуы тиіс.

Зерттеу жұмысының нәтижелерінің  практикалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың барысында алынған нәтижелер  көші-қон үдерістерінің экономикаға  ықпалы мәселесін және көші-қон стратегиясының орта мерзімдік,сондай-ақ ұзақ мерзімдік сипаттағы тұжырымдамасын одан әрі қарай дайындап жасау кезінде пайдаланылуы мүмкін. Толыққанды нарықтық экономиканың қалыптасуының білікті еңбек нарығының дамуына байланысты болған қарама-қайшылықтары мен мәселелерін тұғырнамалық талдап-зерттеу экономикалық теорияның бұдан әрі қарай ғылыми және практикалық жасалымдарын дайындау кезінде көмегі тиюі мүмкін. Ең ақыр аяғында, зерттеу жұмысының барысында алынған нәтижелер ең алдымен толыққанды нарықтық қатынастарға өту үдерісі кезіндегі халықтың көші-қонының сипаты, рөлі және салдарларын жаңаша  түсінуге мүмкіндік беретін аса маңызды теориялық ережелермен байланысты.

Экономикалық дамыған  елдердегі, сондай-ақ бұрынғы жоспарлық-үлестірушілік  экономикадағы өзіне сәйкес құбылыстардан  ерекшеленетін көші-қондық үдерістердің себептік кешендері жөніндегі түсініктер де практикалық тұрғыдан маңызды болып табылады.

Диссертацияның шынайы шаруашылық практикаға тікелей қатысатын  тұсы көші-қон үдерістерінің экономикаға  ықпалының заңдылықтарын негіздеу болып табылады. Осылардың бәрі жоғарыда көрсетілген бағдарламалар мен тұғырнамаларда есепке алынуы мүмкін.

Бұл зерттеу жұмысының  нарықтық экономикаға өтудің мәселелері мен болашағын зерттеудің кезінде  жүргізілгеніне және жетілдірілгеніне байланысты оның кейбір ережелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасының көші-қон саясатының Салалық Бағдарламасында өз көрінісін тапты, директивтік органдарға жіберілген ғылыми есеп берулер мен ұсыныстары бар жазбаларға енді. Бұл зерттеу жұмысының нәтижелерін автор өзінің Қазақтың Ұлттық Аграрлық Университетінде лекциялар оқуы кезінде пайдаланды.

Зерттеу нәтижелерінің  жарияланымы. Диссертацияның тақырыбы бойынша 1 жеке монография, 2 оқу құралы, 35 ғылыми мақала жарияланды, оның жалпы  көлемі -  33 баспа табақты құрады.

Диссертацияның құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымша кестелерден тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Көші-қон үдерістері дамуының теориялық  және әдістемелік аспектілері.

Халық миграциясы қоғамдық өндірістік қатынастардың халықтың қозғалысымен байланысты белгілі бір тарапы болып табылады. Өндірістік күштердің дамуы халықтың миграциялық қозғалысының ең басты, ең терең себебі болып табылады: өндірістік күштердің дамуы деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, әлеуметтік өзара байланыстары мен өз ара қатынастарының деңгейі соғұрлым жоғары. Оның үстіне әңгіме өндірістік күштер жөнінде болғанда, бұл өз ара қатынастар еңбек бөлінісі саласындағы өндірістік қатынастар болып табылады. Өндірістік күштердің дамуымен халықтың кәсіби және аумақтық жылжымалылығының өсуіне негізделіп қоғамдық еңбектің өнімділігін көтеретін өндірістің және көліктің, коммуникациялар мен ақпараттық технологиялардың құралдары жасалады. Адамдардың мұндай күрделеніп, тармақталып бара жатқан қарым-қатынастарының сипаты қол жеткен еңбек бөлінісі деңгейінен келіп шығады. 

Біз халықтың миграциясын еңбек  бөлінісінің ең алдымен өндіріс  саласына, иелену, меншікке алу салаларына қатысты екенін басшылыққа ала отырып, әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қарастырамыз. Адамдардың өндірістік өзара әрекеттесуімен байланысты болған миграциялық үдерістердің нәтижесінде меншік мәселелері басшылыққа алынады — адамдардың еңбек бөлінісімен шартталған іс-әрекетінің нәтижесінде жасалатын қоғамдық байлықты иелену көзделеді. Әрине, адамдардың мұндай қозғалыстарында әрдайым экономикалық және әлеуметтік мүдделердің қатысы болады, бұның өзі халықтың көшіп-қонуға ниеттенуінің негізгі өзегі болып табылады. Егер, тіпті көшіп-қонудың себебі отбасылық жағдайлар немесе кәсіби мүмкіндіктерін жүзеге асырудың үлкен мүмкіндіктері, я болмаса қолайлырақ табиғи-климаттық жағдайлар, әлде ұлтаралық қақтығыстар болған күннің өзінде миграциялық үдерістердің қалыптасуының түпкілікті себептерін  талдап-зерделейтін болсақ, оның негізінде ең алдымен әлеуметтік-экономикалық мүдделер жатқанын көрер едік.

Әрқилы аумақтар бойынша адамдардың қозғалу процесі түріндегі көші-қон  процесі өндіріс факторларының  орын ауысуы теориясымен тығыз байланысты болады, сол себепті де, уақыт  бойынша ресурстардың өзгеруі шеңберінде адам капиталының қозғалыстарының себептерін талдаудың қарапайым үлгісі ретінде қарастырылуы мүмкін. Әлеуметтік категория ретінде көші-қон сандық мәліметтерді бақылап отыру және адамдардың кеңістік пен уақыт бойынша қозғалыс үрдістері дегенді ғана білдіреді. Экономикалық құбылыс ретінде адамдардың орын ауыстыруын талдау осындай қозғалыстардың салдарын талдауда үлкен мәнге ие болады. Бұндай салдарлар кейде аса үлкен болады, соған сәйкес қазіргі заманғы геоэкономикалық кеңістікте еңбек ресурстарының орын ауыстыруларына көп санды шектеулер қойылады — барлық елдер дерлік иммиграцияға шектеулер қояды, олар миграцияны капиталдың ауысуы түріндегі экономикалық процесс ретінде қарастырады, өздерінің қарамағындағы ең өнімді ресурс ретінде қарайды, себебі, экономист-ғалымдар басқа кез келген ресурстар тек адамдардың көмегімен пайдаланылуы мүмкін екенін әлдеқашан дәлелдеп шыққан. Адамдарсыз, олардың өндірістік процестерге қатысуынсыз табиғи ресурстар да, заттанған капитал да (негізгі қорлар) және көптеген технологиялық процестер де іске аспай қалады, яғни ресурстардың басқа түрлерінің тиімді пайдаланылуы адам еңбегінің сапасына, санына және тиімділігіне тәуелді болады, дегенмен, егер адам капиталы жетіспейтін болса, капиталдың басқа түрлерін жоғары деңгейде тиімді пайдалану мүмкін болмай қалады. Бұл ереже геоэкономикалық кеңістіктегі капиталдың қозғалысын бағалаудың қажеттігімен қоса алғанда адам ресурстарының саны мен сапасының өзгеруін бағалаудың және оның әрбір мемлекеттің болашағына тигізетін салдарын бағалаудың әдісі ретінде көші-қонды экономикалық тұрғыдан талдаудың қажеттігін туғызады. Бұл жағдайда экономика ғылымдарының обьективтік заңдылықтары бойынша Жер (Т) мен еңбек (L) шектеулі мөлшердегі бірден-бір ресурстардың түрлері болып табылады. Сонымен қандайда бір ел басқа жағдайлардың бәрі тең болғанда қандайда бір өнімнің түрін өзінде жоғарыда аталып өтілген ресурстар жеткілікті болған жағдайда ғана өндіре алады деп болжамдалады. Бір жағынан осы факторлардың бар болуы және сол экономикадағы өнімді өндірудің ара қатынасы елдің өндірістік функциясы [Q (T, L)] деп аталады, оның шамасы 1 суретте көрсетілгендей түрде ғана өзгереді.

Q өнімі                                       Шекті еңбек өнімі, MPL

а) Еңбек  L                                              б) Еңбек  L

Ескерту  —  автор  теориялық көздер бойынша жүйелеп  шыққан

1  сурет  — Ұлттық  экономиканың өндірістік функциясы  ретіндегі адам ресурстары

1 суреттен көріп отырғанымыздай, еңбек ұсынысы көп болған сайын  соғұрлым өнім өндірісі көп  болады (1. а), сонымен бір мезетте еңбектің шекті өнімі жұмысшылардың саны көбейген сайын азая береді (1. б), мұның өзі графикте бейнеленген, шекті өнім қисығының астындағы алаң жалпы өнімге тең болады.

Енді жұмысшы күші кез келген капиталдың ауысуы принципіне сәйкес елдер арасында қозғала алады деп болжамдайық. Мұндай қозғалыстар бір елдегі жұмысшы күші санын азайтады, соған орай ондағы шынайы еңбекақының көлемін көбейтеді, жұмыссыздықты азайтады, яғни еңбек нарығындағы бәсекелестікті күшейтеді, бірақ сонымен бір мезетте ұлттық экономиканың орындалу мүмкіндігін, оның өндірістік және шекті өнімін күрт азайтып жібереді. Сонымен бір мезгілде басқа елдерде адамдардың, яғни жұмысшы күшінің қозғалысына кедергілер болмаған жағдайда шынайы еңбекақы, халықтың табысы азаяды, бірақ өнімнің саны көбейеді, соның салдарынан нарық экономикасы жағдайындағы ұсыныстың өсуінің нәтижесінде оң өзгерістер болады (баға төмендейді, өнімнің сапасы жоғарылайды, жаңа тауарлар қызу іздестіріле бастайды және т.б.).

Қазіргі заманғы ғылым халықтың қозғалысының негізгі үш түрін бөліп көрсетеді:    

- табиғи қозғалысы  (туылу мен қайтыс болу динамикасы);

- кеңістіктегі қозғалысы  (көші-қондық);

- әлеуметтік қозғалысы  (адамдардың қоғамының әлеуметтік - экономикалық құрылымындағы жағдайының  өзгеруі).

Қозғалыстың әлеуметтік түрі әлеуметтік жылжымалылықпен, яғни әлеуметтік мәртебесінің өзгеруімен теңдестіріледі. Туылу мен қайтыс болу үдерістері негізінде адам ұрпақтарының ізбе-із ауысып отыруы, олардың табиғи қозғалысы  ретінде қаралады. Табиғи және әлеуметтік қозғалыстардан көші-қондық қозғалыстың ерекшелігі, ол халықтың тұрғылықты орнын біржолата немесе азырақ не көбірек уақытқа өзгертуіне байланысты кеңістіктік орын ауыстыруы болып табылады. Халықтың қозғалысының осы әрқилы түрлері өзара байланысты және өзара тәуелді болып келеді, сол себепті де халықтың қозғалысы бірегей тұтас қозғалыс ретінде қаралады.

Халықтың көші-қоны түсінігін  кең және тар мағынада түсіндірулердің  бар болуы экономикалық, демографиялық, әлеуметтанушылық зерттеулерде оны  жіктемелеуге және анықтауға әрқилы тұрғыдан келуге  әкеліп соқты. халықтың көші-қонының барлық анықтамаларын төмендегіше қарастыратын төрт негізгі позицияларға топтастыруға болады:

- халықтың аумақтық  орын ауыстыруларының формасы;

- халықтың аумақтық  қайта бөлістірілуінің формасы;

- халықтың жылжымалылығының  формасы;

- халықтың әлеуметтік  сипаттамасын қоса алғандағы  оның аумақтық қозғалысының формасы. 

Біздің пікірімізше, көші-қонды  халықтың аумақтық орын ауыстыруларының  формасы ретінде анықтау зерттеу  еңбектері үшін ең ыңғайлысы болып табылады. алайда, Ғылыми еңбектерде адамдардың қанша уақытқа орын ауыстырғандары және осы кездердегі олардың көздеген мақсаттары жөнінде едәуір алшақтықтар бар. Сол себепті де халықтың көші-қонының тар және кең түсіндірулерінің қажеттігі туындады. Алғашқы жағдайда халықтың көші-қоны тұрақты өмір сүру орынын ауыстырумен аяқталатын   халықтың аумақтық орын ауыстыруларының түрі ретінде көрініс табады, ал кең түсіндірілгенде — маусымдық, маятниктік және эпизодтық сипаттағы түрлері де енетін аумақтық орын ауыстыруларының жалпы жиынтығы болады.

Көші-қонның қарама-қайшылықсыз  және әмбебап теориясын жасау, қандайда бір көзқарастардың көбірек немесе азырақ дәрежедегі негізділігін анықтау  үшін қолданылған іс-шаралардың басты  мақсаты қазіргі заманғы көші-қон дамуының үрдісін талдауда қолданылатын әдістемені дайындау болып табылады. ТМД елдерінің аумағында жүріп жатқан көші-қон үдерістері талданған кездері, әдетте, олардың бұрын-соңды болмаған бірегей құбылыс емес екендігі, сол себепті әлдеқашан қолданыста жүрген тұжырымдамаларды қайта қараудың қажеті жоқтығы назарға алынады.

кесте -  Ғалымдардың  көші-қонға қазіргі заман тұрғысынан көзқарастары