Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері

- миграттандың отанына  қайтуына кепілдік беру;

- еңбекші мигранттардың  валюталық ақша аударымдарының  елге келуін және тиімді пайдаланылуын  қамтамасыз ету;

- мамандықтарына сұраныс  жоқ жұмысшыларды шетелге жіберу  арқылы жұмыссыздықты азайтуды  қолдау;

- экономиканың жұмыс  күшіне деген сұранысы қанағаттандырылмаған  секторларында жұмыс істейтіндердің  елден кетуін шектеу;

- халық шаруашылығын  дамытуға қажетті мамандықтарды шетелде игерген репатрианттарды қабылдау арқылы ішкі еңбек нарығын жетілдіру;

- еңбекші эмигранттарға әлеуметтік  кепілдіктер беру. 

Қазіргі таңда тұрғындардың халықаралық  көші-қоны аса ауқымды болып кетті, бұның өзі, ең алдымен, дамыған елдердің алдына күрделі және көптарапты мәселелердің кешінін қойды. Көші-қонды реттеуші биліктің елге қажет емес иммигранттардың алдына өте алмастай тосқауыл қоюға және ірі өзге этникалық қауымдардың қабылдаушы қоғамға тиімді кірігуін қамтамасыз етуге қабілетсіз болуы, көші-қон саясатының жаңа әдіс-тәсілдері мен жаңа құралдарын іздеудің қажеттігін көрсетіп отыр.

Дамудың қозғаушы күші ретіндегі диаспоралардың белсенділігі тұтастай алғанда —  отанында қалған туыстарының, байланыстарының  болуы, оларға қаржылай және басқаша көмек көрсетуге ұмтылу, макроэкономикалық жағдайлар, мигранттардың отанында қаржы салушылық және басқа да мүмкіндіктердің болуы (немесе болмауы) сияқты бірқатар факторларға байланысты болады. Оның үстіне, нарықтық инфрақұрылымның институтционалдық дамуының белгілі бір деңгейде болуы талап етіледі, оған әлі бірқатар елдер жеткен жоқ. Инвестициялық климаты нашар, фискалдық тәртібі әлсіз және басқаруында қателіктер жіберілетін елдер диаспораның тарапынан болатын қаржы салымдарының шектелуіне ұшырайды.

Әдетте, диаспора мен мигранттардың  отанындағы экономиканың дамуы арасындағы байланыс төмендегідей формада жүзеге асады: 

- мигранттардың ақшалай аударымдары;

- отанда қалған қауымдарды дамыту  үшін ұжымдық ақша аударымдары;

- диаспораның көмегімен іскерлік байланыстарды жолға қою;

- диаспораға арналған қаржы  салу құралдарын жасау;

- ілім-білімді беру, «милардың айналымы»  немесе «ми тресі» деп аталатынға  қатысу.     

Өздері шыққан елдің дамуына  мигранттардың қатысуының алғашқы  екі түрін (тікелей түрі — отбасына көмектесуге жіберілген ақша аударымдарының шағын бизнеске салынуы және жанама түрі — мигранттың туысқандары ақша аударымдарын өздерінің тауарлар мен қызметтерге деген қажеттіліктерін өтеуге жұмсаған кездегі болатын мультипликациялық әсер арқылы жүзеге асады) олардың бәрі жүзеге асырса, соңғы үш түрі тек білікті және әсіресе жоғары білікті мигранттардың үлесіне тиеді.

Мигранттардың санының көбеюі оларға жаңа сапалық сипат береді, өздері шыққан елдердің ғаламдасу үдерісінің шеңберіне енуіне көмектесуші байланыстырушы буынға айналдырады. Соның ішінде иммиграция сыртқы сауданы жандандырады. Батыс ғалымдарының мәліметтеріне сәйкес, мысалы, АҚШ-тағы иммигранттардың санының 10%-ға өсуі экспортты 4,7%-ке, импортты – 8,3%-ке ұлғайтады.

Этникалық кәсіпкер-мигранттар, әдетте, нарықта төрт қуыстықты табады. Біз осы жіктемелеумен көп жағынан келісе отырып, оның қосымша белгісі ретінде этникалық кәсіпкердің миграцияның түріне қарым-қатынасын пайдалануды мүмкін деп есептейміз. Осы факторды есепке алу этникалық кәсіпкерлердің нарықтағы мамандануын ғана қарастырып қоймай, сондай-ақ этникалық мигранттардың іскерлік әлеуеттерінің жүзеге асу ерекшеліктерін және келешек дамуын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Бірінші қуыстық — ретті емес, көп жағдайда кездейсоқтық сипаттағы эпизодтық миграцияның негізінде этникалық мигранттар қауымының ішкі қажеттіліктері үшін этникалық тұтыну тауарларын жеткізу, өндіру және сату.

Екінші қуыстық – этникалық  тауарларды тұрғылықты халыққа жеткізіп берумен байланысты болады, ол қоржын сауданың немесе маятниктік көші-қонның негізінде жергілікті нарыққа «экзотикалық» тауарларды ұсыну болып табылады. Көп жағдайда бұл айқын байқалатын моноэтникалық сипатқа ие тұтастай монополияландырылған нарықтар болып табылады.

Үшінші қуыстық – тұрғылықты мекенжайға көшіп-қону кезінде тұтынушыға қажетті әрқилы түрдегі қызметтерді қанағаттандыру.

Төртінші қуыстық – нашар  қорғалған және тұрақсыз нарықтарды толтыру, сондай-ақ экономиканың абыройлы емес, байырғы тұрғындардың көп жағдайда тастап кететін   салаларында жұмыс істеу. Бұл жағдайда мигрант кәсіпкерлердің арасында маусымдық және мәжбүри мигранттар басым болады.

Қазіргі таңдағы кеңестік дәуірден кейінгі экономиканың дамуының өзіндік  жағдаяттарын есепке ала отырып, біздің пікірімізше, бесінші қуыстықты бөліп көрсетуге болады. Оны көптеген аймақтардағы этникалық азшылықтардың заңсыз мигранттары толықтырады, олар негізінен көлеңкелі құрылымдардан тұратын белгілі бір топтардың тар корпоративтік мүдделерін қанағаттандыру мақсатында криминалдық экономика саласында әрекет етеді.

Жоғарыда баяндалғандардан төмендегідей қорытындылар жасауға болады:

Біріншіден, этникалық еңбектік көші-қон  диаспораның қамқорлығымен жүзеге асады, ол мигранттарды қаржылық, моральдық  қолдау түрінде көрініс табады. Мигранттардың жаңа өмір сүру орындарына орнығуына және кәсіпкерліктің дамуына қажетті қаржы-қаражатты мемлекет емес, туған-туыстары мен достары береді.

Екіншіден, этникалық кәсіпкерлік  мигранттарды әлеуметтік-экономикалық бейімдеудің шынайы табысты жолы болып қана қоймай, кең көлемде ен жайып отыр.

Үшіншіден, этникалық кәсіпкерліктің қарқынды дамуы ұлттық негіздегі  табыс деңгейінің әрқилы болуын күшейте  түседі. Көптеген ұлтаралық талас-тартыстардың негізінде экономикалық себептер жатады – яғни, тұрғылықты халықпен салыстырғанда кейбір этникалық топтардың өмір сүру деңгейінің жоғары болуы себеп болады.

Сонымен, этникалық көші-қон және кәсіпкерлік өзара тығыз байланысты құбылыстар. Кәсіпкерлік этникалық  көші-қонсыз да дами беруі мүмкін, алайда мигранттар кәсіпкерлікке белгілі бір әлеуметтік-мәдени түр-түс беріп қана қоймайды, сондай-ақ көп жағдайда оның дамуының қозғаушы күші ретінде де көрініс табады. Сонымен бірге көші-қонның экономикалық себептері –  өз бизнесін ашуға ұмтылу және өмір сүру деңгейін жақсартуға тырысу –  әрдайымда негізгі қозғаушы күш болып қала береді. Этникалық бизнес – кейбір этникалық азшылықтардың әрқилы іс-әрекет түрлеріне бейім болуы және мигранттардың басқа бір әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүруге табысты бейімделуінің үйлесуінің нәтижесі болып табылады.

 

Қазақстан республикасындағы  көші-қон үдерістерін талдау.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік  алуы және оны әлемдік қоғамдастықтың тануының нәтижесінде туындаған  жаңа экономикалық және саяси жағдайлар  тұтастай алғанда елдегі және оның аймақтарындағы  көші-қон үдерістерінің сипатына, түрлеріне және бағыттарына елеулі өзгерістер  енгізді. Қазақстан ұзақ кезең бойы жабық жүйе ретінде өмір сүрді, ондағы халықаралық миграция туристік немесе жеке сапарлармен, спорттық және мәдени іс-шараларға қатысулармен шектеліп, эпизодтық сипатқа ие болды. Ол, сондай-ақ, негізінен жоғары білікті жұмысшылардың социалистік және дамушы елдердегі өнеркәсіптік кәсіпорындардың және басқа нысандардың құрылысына іссапарларға барып қайтуы түрінде де жүзеге асырылды.

Елдің «ашық болуы» саясатын жүргізу, эмиграцияға байланысты көзқарастарды либералдандыру халықтың Қазақстаннан басқа елдерге қоныс ауыстыруын жандандырды, бұның өзі еңбек әлеуетінің едәуір азайып кетуіне әкеліп соқтырды. Өзінің тарихи отанына оралуына мүмкіндіктің кеңеюіне байланысты тұрғылықты емес халықтың көшіп кетуі ұлғайды.  Негізгі көші-қон ағыны жақын шетелдің Ресей, Украина, Беларусь сияқты елдеріне, Германия, Израиль сияқты алыс шетелдерге бағытталды. Айталық, 1991-2001 жылдардағы халықаралық көші-қон бойынша республикаға 788,2 мың адам көшіп келді, 2757,8 мың адам республикадан көшіп кетті. Көші-қонның теріс сальдосы 1969,8 мың адамды құрады. Көші-қонның теріс сальдосының ең көп болған «шыңы» 1994 жылмен тұспа-тұс келді, бұл кездері елден жарты миллионға жуық адам кетті, 70 мыңнан сәл астам адам көшіп келді.

 

3- кесте - Қазақстанда  реформа жылдарындағы көшіп-қону  үдерісінің динамикасы.

 

Жылдар	Барлық көшіп-қонушыға қатысушылар, мың. адам
	Көшіп-кетушілер	Көшіп-келушілер	Көшіп-қону сальдосы
1995	309,6	71,1	- 238,5
1996	229,4	53,9	- 175,5
1997	299,5	38,1	- 261,4
1998	243,6	40,6	- 203,0
1999	164,9	41,3	- 123,6
Барлығы 1995-1999 ж.ж.	1247,0	245,0	- 1002,0
Орташа жылдық	249,4	49,0	- 200,4
2000	155,8	47,5	- 108,3
2001	141,7	53,5	- 88,2
2002	120,2	58,2	- 62,0
2003	73,9	65,6	- 8,3
2004	65,5	68,3	2,8
Барлығы 2000-2004 ж.ж.	557,1	293,1	- 264,0
Орташа жылдық	111,4	58,6	- 52,8
2005	74,8	52,1	22,7
2006	68,3	65,5	2,8
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің мәліметтеріне сүйеніп жүйеленген

 

3 кестеге қарап, Қазақстанда 2004 жылдан бастап, сыртқа шығатын адамдар саны азайды, (бірінші рет соңғы 40- жылдың ішінде), сырттан келушілермен салыстырғанда. Статитстикалық мәліметтерге қарап баға берсек, 1206,7 мың орыс, 531,2 мың неміс, 177,5 мың украйндар кеткен, сонымен қатар осы аралық ішінде 171,8 мың қазақ көшіп кетті.

Көші-қон үдерістерінің  қарқындылығын анықтайтын экономикалық факторлардың ішіндегі ең маңыздысы  жылына бір адамға шаққандағы ақшалай  табыстың көлемі болып табылады. Зерттеулер қала тұрғындарының табысы ауыл тұрғындарыныкінен 2 есе көп екендігін көрсетіп отыр. Сонымен бірге, бұндай жағдай 2001-2005 жылдарда да   сақталып отыр және ол төмендегідей себептермен түсіндіріледі:

1) қалада асыраудағы  адамдардың аздау болады және  жалданып істелінетін жұмыс үшін алынатын табыс деңгейі жоғары болады (қалада —70-79 %; ал ауылда — 57-60 %); 

2) әдетте, мөлшері аз  болатын зейнетақы, жәрдемақы,  төлемақы және басқа да әлеуметтік  төлемдер ауылдық жерлердегі  табыстың деңгейін айтарлықтай  төмендетеді. Ол ауылдық отбасының жалпы жиынтық табыстарының 23%-ын құрайды (ал қалада — 30%).

4 - кесте - Қазақстандағы  халықтың орташа айлық еңбек  ақысы 2001-2005 жылдар

Экономика саласы	2001	2002	2003	2004	2005
Өндіріс	23,76	26,23	30,3	36,2	40,9
Ауыл шаруашылығы	17,3	20,3	23,13	28,33	34,1
Сауда	15,4	18,9	22,8	27,6	33,6
Байланыс және көлік	24,4	29,0	34,1	41,6	49,0
Мемлекеттік басқару	15,0	16,9	18,0	26,0	31,1
Ескерту- ҚР-ның статистика агенттігінің мәліметі

 

4 – кестеден көріп  тұрғанымыздай, Қазақстанның экономикасы тұрақтанған кезден бастап,  ауыл шаруашылығындағы орташа айлық еңбек ақысы өндіріспен салыстырғанда 15-17 % кем болды, ал ел бойынша орташа 16,3% - ға  кем болды. Осы көрсеткіш табысқа да байланысты және күн көру қажеттілігіне де сақталып отыр. Келесі кестеде.