Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері

    5 - кесте   – Табыс, Қазақстандағы күн  көруге байланысты (айлық орташа  жан басына шаққанда, теңге)

Тұратын жері	2001	2002	2003	2004	2005
Қалалық жер	6787	7799	8999	98/60	11504
Ауылдық жер	4477	4989	5828	6560	7599
Ескерту- ҚР-ның статистика агенттігінің мәліметі

 

5 - кестеден көріп тұрғанымыздай  ауылдағы халықтың табыс деңгейі,  қаламен салыстырғанда 66,1 %-ы құрайды.

Табыстардың қалыптасуының  елеулі тұсы, қалада көпсалалық көбірек  байқалады, сол себепті этникалық  құрамы әрқилы, кәсібилігі және мамандығы жетілген, саяси бағыт-бағдары мен мәдениетінің өрісі кең топтар кеңірек таралған. Қалалық ортада білім алудың, жұмыс орнын таңдаудың кең мүмкіндіктері бар, бірақ ол үлкен қайтарымды, жоғары деңгейдегі мәдениетті жұмысты қажет етеді. Осылайша, ақшалай табыстар динамикасының қаладағы деңгейінің жоғары болуы объективті түрде қалыптасады.

Алматыдан, Астанаға астананың 1997 жылғы көшуі, ішкі көшіп қонуда үлкен өзгеріс алып келді, мұндағы  еңбек ресурстарының жаңа қалаға ағылуы. Астана қаласына 1999-2001 жылдар арадлығында 192976 мың адам келді. Астанаға 1997 жылдан 2005 жылдар аралығында барлығы 264,2 мың адам келді.

Астана қаласын еңбекке  қабілетті адамдармен қамтамасыз ету  керек болып, Қазақстан республикасындағы  еңбек нарқында біршама өзгерістер болып, еңбек әлеуеттерін бірқалыпты болу керек болды.

Астана қаласына көшіп  келген 120 адамға  анкета өткізгенде, төмендегідей негізгі себептердікөрсетті:

- болашақтағы карьералық  өсу үшін (40,7%);

- еңбек ақының жоғары  болып, көп ақы алу мүмкіндігі  – (17,3%);

- өмір сүру деңгейі  жоғары – (14,7%);

- отбасы жағдайына  байланысты – (12,7%);

- жоғары білім алу  мүмкіндігі – (9,3%).

Себептерді талдағанда байқағанымыз, алдымен экономикалық факторлардың тұратындығы, содан соң  әлеуметтік фактор. Бірақ осы екі  фактор бір-бірімен өте тығыз байланыста, осылардың жиынтығы еңбекке қабілетті халықты құрайтындығы немесе еліміздің кадр әлеуметін жасақтайды.

Сондай-ақ Қазақстанның аумағындағы халықтың орналасуында да өзгерістер болып жатыр. Халықтың тығыздығы аз да болса төмендеді (1989 жылғы 1 км² 5,95 адамнан 1999 жылғы – 5,49 адамға). Республиканың халық ең тығыз орналасқан облысы Оңтүстік Қазақстан (16,9), ал халқы ең аз облысы Маңғыстау (1,9) болып отыр. Батыс Қазақстан аймағында да, сондай-ақ Орталық және Шығыс Қазақстанда да халықтың тығыздығы азғантай. Елдің халқының едәуір бөлігі (41,8% немесе 6250 мыңнан астам адам) Оңтүстік табиғи-экономикалық аймақта өмір сүріп жатыр. Солтүстік Қазақстан елдің халқының саны көп аймағы болып табылады, санақ жүргізілген кезде бұл жерде 3,7 млн. адам немесе бүкіл халықтың төрттен бірі өмір сүріп жатты. Батыс Қазақстанның үлесіне халықтың 13,7%-ы тиесілі. Республиканың әрбір бесінші тұрғыны Шығыс (10,3%) және Орталық (9,4%) Қазақстанда өмір сүруде.

Өндірістік емес салада еңбек етушілердің үлес салмағының көбеюі ауыл халқының қалаға қоныс аударуы деңгейіне теріс әсерін тигізеді. Қазақстандағы жұмыспен қамту жеке тұтынудың барынша тармақталған және күрделі жүйесін қанағаттандыруға қатысушы жұмысшы күшінің жаңа топтарының пайда болу үрдісін көрсетіп отыр. Соған қарамастан бұл үрдісті бір жақты бағалауға болмайды, себебі, позитивтік көзқарас тұрғысынан ол халықтың экономикалық мінез-құлқының эволюциясына әкеліп соғады, сонымен қатар ол жұмысшы күшінің материалдық өндіріс саласынан (әсіресе ауылшаруашылық)  ауысуына өте теріс әсер етеді, бұл қызмет көрсету саласына берілетін өндірістің күрт қысқаруымен қатар жүреді.

Республикадағы төзімділік көңіл күйге, этникалық және аймақтық талас-тартыстардың болмауына қарамастан, тек қана 1992-1994 жылдары елден 1125 мың адам кетті, 343 мың адам келді. Миграциялық кетудің ең көп болған кезі 1994 жылы елден 811,3 мың адам кетті, 400,9 мың адам келді. Миграцияның теріс сальдосы 410,4 мың адам болды. Елден кеткендердің ішінде елді мәжбүри тастап кеткен репатрианттар болды, олар қазіргі кездері өздерінің тұрғылықты орындарына қайтуда, бірте-бірте көші-қон үдерістерінің қарқындылығы азая бастады. Алайда, 1997 жылы әлеуметтік саланы оңтайландырудың барысында көптеген шағынжинақты ауыл мектептері, медициналық пункттер және басқа әлеуметтік мекемелер жабылған кездері адамдардың елден кетуі күшейді, кетушілердің саны 504 мың адамға дейін ұлғайды. Кейінгі жылдары таратылған, өмірлік маңызы бар әлеуметтік құрылымдарды қалпына келтіру адамдардың өз тұрғылықты орындарын ауыстыруға деген ынтасын едәуір төмендетті. 2001 жылы көші-қонның теріс сальдосы 94,2 мың адамды, ал 2002 жылы – 62 мың адамды құрады. Белгілі бір табиғи өсімге қарамастан республика өзінің халқының бір бөлігінен айырылып қалды. 1989 жылы жүргізілген санақтың мәліметтері бойынша Қазақстанның халқының саны 16199,2 мың адам болса, ал 1999 жылғы санақ бойынша – 14953,1 мың адам болды, яғни осы санақтардың арасында республика 1246,1 мың адамнан немесе өз азаматтарының 7,7 %-нан айырылды. 2006 жылдың басына қарай Қазақстанның халқы 15219,3 мың адам болды, яғни 5,6 адамға бір км² келді, мұның өзі, әрине, елдің аумағына сәйкес емес.

6-кестеден көріп тұрғанымыздай  Қазақстандағы көшіп – қону  үдерісі, кері жағдайға өзгерді.  Қазіргі таңдағы тұрғылықты орнын  ауыстырушы мемлекетаралық иммиграцияның көлемі мен сипаты  әлемнің бірқатар елдерімен адам алмасу арқылы жүреді. 2000 жылы жақын шетелдерден Қазақстанға 31,6 мың адам келді, 117,4 мың адам кетті; ал 2005 жылы тиісінше 74,8 мың адам келіп, 52,14 мың адам кетті (6 кесте).                                                                                                         

6 кесте -   1993 ж. және 2005 ж. Қазақстан Республикасындағы сыртқы миграция

	1993 жыл			2005 жыл
	Келді	Кетті	Сальдо	Келді	Кетті	Сальдо
Барлық мигранттардың саны	461,4	683,5	-222,1	373,4	350,8	+22,7
Соның ішінде:
Халықаралық миграция:	111,3	333,4	-222,1	74,8	51,14	+22,7
ТМД елдері	100,3	232,9	-132,6	65,8	40,7	25,1
ТМД елдерінен тыс	11,0	333,4	-89,5	8,98	11,4	3,5
Ескерту: Қазақстан Республикасының Статистика  агенттігінің мәліметтері

 

Көші-қонның теріс сальдосы орыстілді халықтың отандарына қайтуына байланысты сақталып отыр: украиндар – 6 мың адам; белорустар – 1,3 мың адам; орыстар – 46 мың адам кеткен.

Эмиграциялық ағындарда  екі негізгі бағыт көзге түседі: Ресейдің шекаралас облыстарына көшіп кету, ол жерлерде өмір сүру деңгейі жоғары, тезірек үйренісуге болады және сол жақта қалған туыстармен байланыс орнату оңайырақ. Екінші бағыт Қазақстанның өндірістік аймақтарынан Ресейге, Украинаға, Белоруссияға көшу, бұл жұмыссыз қалған жұмысшы кадрлардың кетуімен және ол жерде туысқандардың бар болуымен байланысты болып отыр. Иммигранттар үшін де осы бағыттар басым мәнге ие болуда.

Соңғы 15 жылдың ішінде облыс  ішіндегі және облыстар арасындағы халықтың көші-қонында үлкен өзгерістер болды (7 кесте). Айталық, облыс ішіндегі көші-қон 1991 жылғы 275,5 мың адамнан 1999 жылғы 94,8 мың адамға дейін  (яғни 2,9 есеге) азайды, облысаралық көші-қон тиісінше 155,8 мың адамнан 78,6 мың адамға (2 есеге) азайды.

7  кесте -  1991 - 2005 жылдардағы республика ішіндегі  халықтың көші-қоны, адам

Жылдар	Республикалық миграция	соның ішінде:
		Облыс аралық	облыстар ішіндегі
1991	431262	155766	275496
1992	361356	136094	225262
1993	347652	134445	213207
1994	327323	131002	196231
1995	304959	123383	181576
1996	236957	97524	139433
1997	204569	81060	123509
1998	228610	96973	131637
1999	173416	78584	94832

7 - кестенің жалғасы

 

2000	184409	79104	105305
2002	268922	103881	165041
2005	317928	127474	190454
Ескерту  – ҚР статистикалық агентінің  мәліметтірі бойынша автор жүйелеген

 

Соңғы жылдардың ішінде халықтың облысаралық көші-қонында  Астана мен Алматы қалалары, Ақмола және Маңғыстау облыстары елдің  басқа аймақтарының есебінен көші-қонның оң сальдосына ие болып отыр. Астана қаласы негізінен төмендегідей аймақтардың есебінен – Ақмола облысы, Алматы қаласы, Қарағанды және Қостанай облыстарынан жүрген көші-қонның оң сальдосына ие болып отыр. Ал, Алматы қаласы болса – тиісінше Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Шығыс Қазақстан облыстарының есебінен ие болған. Облысаралық ауысулар негізінен аймақтың шеңберінде жүруде.

Біз жасалып шығарылған болжамдау әдістемесін пайдалана  отырып, ҚР көлемінде облыстар, Алматы және Астана қалалары бойынша, сондай-ақ тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы көлемінде халықтың көші-қонының 2010 жылға дейінгі болжамын жасадық (жұмыста келтірілген).

Көрсетілген обьектілер бойынша халықтың көші-қонының динамикасы мен болжамын әрқилы болжамдық әдістерді  қолданып, іздестіріп-зерттеудің нәтижелері келесі кестелерде келтірілген. Сәйкестікке (сапаға) және дәлдікке қойылатын жоғарыда көрсетілген талаптарды есепке ала отырып, 8, 9 кестелерде келтірілген, сондай-ақ 3 суретте көрсетілген ҚР халқының көші-қон деңгейінің 2011 жылға дейінгі көрсеткіштерін болжамдаудың математикалық үлгілері  таңдалып алынды.

8 кесте - ҚР халқының  көші-қон деңгейін  Браунның полиномиальды  үлгісі бойынша 

 а = 0,0005, адам  деп  алғандағы  болжамдаудың нәтижелері 

 

Жылдар	t	Көші-қонның іс жүзіндегі деңгейі, адам	Көші-қон деңгейінің есептік  мәндері, адам	Сенімді болжамдау  аймағы
1991	1	431262	442391
1992	2	361356	386658
1993	3	347652	338531
1994	4	327323	298009
1995	5	304959	265094
1996	6	236957	239783
1997	7	204569	222079
1998	8	228610	211980
1999	9	173416	209487
2000	10	184409	214600
2001	11	226666	227319
2002	12	268922	247643
2003	13	293425	275572
2004	14	317928	311108