ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық дамуы

Қаруландыру өндірісі өте  жоғарғы деңгейге өсті”[43,25-37].

АҚШ басқа капиталистік мемлекеттер сияқты сыртқы саудасын кеңейту мақсаттарына жетеді, әртүрлі амал қолдана отырып.

“1948-1949 ж.ж. Гавандық конференция  болды. Ол сауда және жұмыспен қамту  туралы еді, АҚШ-та халықаралық-халықтық саудада жан-жақты ұйым құруға қарсы  болды”[14,13].

    АҚШ-тың салық саясаты:

Салықтың өте үлкен мөлшері мемлекет бюджетіне түседі. Салықтың ставкасының маңызды дифференциациясы – барлық мүмкіншілігі бар жеңілдіктердің үлкен саны бар. Оны салық заң шығарушыларынан алып тасталады.

Дифференциация –  бүтінді түрлі формаға, элементке, бөлшекке мүшелеп бөлу. Ал, салық саясатын экономикаға әсері бар басты рычагқа айналдырды.

АҚШ-тағы салық жүйесінің ең негізгі  элементі – кіріс салығы және жеке адамдардан алынатын, корпорациялардан алынатын – жанама салықтар, акциз  алымдары, мүлік салығы, әлеуметтік сақтандыру қорындағы жарналар болып табылады. Бұл салықтардың негізгі түрлерінің көпшілік бөлігі мемлекеттік бюджетке түседі.

Федералды салықпен қатар, шарттар мен жергілікті басқару  органдары алатын салықтар да бар.

АҚШ өкіметі салық  саясатын тек қана мемлекеттік кіріс көзі ретінде белсенді қолданып қана қоймай, ол басты экономикалық реттеуші қызметі ретінде саналады. Соғыстан кейінгі, дағдарысқа қарсы реттеу әдісі – салықтық тұрақтандырушылардан азғана нәтиже тапқан болатын. АҚШ-тың экономикалық әдебиетінде көптеген онжылдықтар бойында бірінші болып салық-автоматты тұрақтандырушы ретіндегі рөлі өсті. Экономикаға айқын әсер көрсетуші - әртүрлі әкімшіліктер қабылдаған, салық жүйесі туралы реформалар. Соғыстан кейінгі қабылданған салық реформасына заң шығарушылардың басты бағыттары – ірі капиталы үшін қолайлы жағдай туғызды.

1954 жылы салық саясаты  қайта қарастырылды. Ол өзгешелеу  болды.

“С. Хористің – американдық  экономистің бағасы бойынша: корпорациялар 64 % пайда тапты. Ал 30 % жылына халықтық топтары 5 мың доллардан төмен кіріс кіргізді”[37,8].

Соғыстан кейін АҚШ-тың салық  жүйесі көп өзгертілді. Ол көп түрлі  үлкен бөлшектерімен ерекшеленеді. Бірақ салық саясаты өкімет бағыттаған ортақ принципке әсер бермеді.

 АҚШ-тың несие саясаты:

Мемлекеттің экономикаға несие облысы арқылы әсер етуі екі амалмен жүзеге асырылды:

1. Тікелей компонияларды несиелеу арқылы;

2. Жеке несиелерді реттеу арқылы;

Бұл екі түрі, несиелеу қызметтері 30-жылдары дамыды. Тікелей

жекеменшік кәсіпорындарды несиелеу көп уақыт “қайта құрушы қаржы корпорациясымен” және оның қызметімен байланысты болды. Қазіргі кезде мемлекеттік міндет – қарыз беруші ретінде, негізінен ауыл шаруашылық өндірістер және тұрғын үй құрылысына, ал сонымен бірге шетелдік мемлекеттерге қарыз беру шоғырландырылды.

“Жеке несиелік қызметіне мемлекеттің әсер етуінің басты жолы – Федералды қор жүйесі (ФРС) болды. Ол АҚШ-та Орталық банк міндетін атқарды.

Оның қарамағында мынандай басты реттеуші құралдары бар: банктік-мемлекеттік  қорлар мөлшерін өзгерту, қарыз беруге процентті және есеп ставкасын өзгерту, ашық рынокта бағалы қағаздармен операция жүргізу, қор

биржасында несие алу, несиемен жұмыс істеудің үстіне бақылау  қою [39,164-170].

Мемлекеттің несие саясаты циклдікке  қарсы бағытталуымен ерекшеленеді. Өкіметтің тұрғын үйлерге, кредиттер аудандағы операциясы сақтандырумен шектелмейді.

Мемлекеттік органдар тұрғын үйлердегі  кредиттерге ең жоғарғы шектегі  проценттік ставка қойды. Мемлекет сақтандыру операциясына, компонияларға несие  беруге, әскери сұраныстарды орындаушыларға, кеме жасайтын. Компонияларға, фермаларға таратты. Мемлекеттің несие саясатына буржуазиялық теория тұрғысында “капитализмдерді реттеуші” деген ат (орын) белгіледі.

“Экономикалық кеңес  берушілер Советі тұжырымында, несие  саясатының рөлі былай ұсынылған: Мемлекет несие саясаты экономиканың өтіміне, жол ашуы және несие жағына әсер етуші ретінде, экономикалық тұрақтандырушының ең басты құралы болып табылады”. Несиені реттеу “теориясы несие рыногында мемлекет рөлін өсіреді”[11,112].

Соғыстан кейінгі жылдары өткізілген тұрақтандыру саясатының нәтижесі, несие саясатының әділетті шекарасы капиталистік ұдайы өндірістің стихиялық заңның әрекетін орналастырды.

 Мемлекет және ғылыми-техникалық прогресс:

Мемлекеттік саясаттағы басты бағыт  – ғылыми техникалық прогреске жағдай жасау болып табылады. Бұл экономиканы реттеудегі, мемлекеттік монополизмді біршама жаңа құбылыс болды.

“АҚШ-тағы ғылыми зерттеу  және өңдеудің басты орындаушысы  ретінде төрт сектормен ажыратылады:

1. Өндірістік фирмалардың зерттеуші – лабораториялары.
2. Мемлекеттік лабораториялар.
3. Жоғарғы оқу орындары және Университеттер.
4. Комерциялық емес зерттеуші ұйымдар.

Басты жүргізуші рөлін, орынды, осылардың  ішінен ғылыми

лабораториялар мен монополия  орталықтары алады”[19,92].

АҚШ-та ғылыми-техникалық прогресске аса зор көңіл бөлінеді.

Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін  ғылыми зерттеулерді орындаушылардың  барлығында мінезді жекешелену және бытыраңқылық болды. Мемлекеттік ынталандыру  осы бытыраңқылықты жоюмен қабаттас болып қалды. Осы мақсатпен арсенал  әдісін ұзақ қолданды. олар: зерттеулерді қаржыландыру, салық жүйесі, патенттік саясат, тарифтік.

“Мемлекет өзіне ғылыми – техникалық революция жағдайында, монополиялар, зерттеулерді қаржыландыруды жүргізе алмайтын тапсырмаларды  орындауды міндетіне алған. Мысалы: жаңа өндіріс салаларын құру, ғылыми – знрттеу орталықтарды, жаңа техникаларды енгізуге жағдай жасау”[42,120-131].

Ғылыми – техникалық прогресті  қолдау, американдық тәжірбиенің  айырмашылығы – ол әкімшілік жолмен емес, ғылыми зерттеудегі экономикалық реттеу әртүрлі жағдайдағы бағытта жүрді.

IV. Банктер жүйесі. АҚШ-тағы  банктер 1929 жылы банкротқа ұшыраған. Дағдарыстың нағыз қызған кезінде, 1933 жылы президент барлық банктерді  жабуға (уақытша) тура келді. Кейіннен  банктер қайта ашыла бастады.

АҚШ-та жинақ банксінің екі түрі бар:

1. Мемлекеттік және жекеменшік. Негізгі ролді жекеменшік банктер

ойнайды. Оларды өзара  жинақ банклері деп атайды. Өзара  жинақ банклер – халықтан ұсақ жиналған қорларын қабылдайды да, жинақ  кітапшасын беруге дайындайды. Салынған ақшаны алып тастау 30 күн ішінде, ескертілумен алынады. Салушылар, ақша салуға төленген процент есебінде кіріс ала алады.

   “Жинақ банкісінің активтері 1945ж – 15,5млрд. долларға өсті. Қазір АҚШ-та 490 өзара – жинақ банкісі бар. Одан өз үлесіне ірі 100 банктен ¾ активі тиеді”[27,64].

   АҚШ-та банкпен тығыз байланысты болатын қарыз–жинақ ассоциациясы.

   Қарыз–жинақ ассоциациясы –- қатал фунцияға негізделген, мамандандырылған  финанс мекемесі. Мобилизация әдісінің негізгі жолы – халықты акция сату жолымен жинақтауға тартады. Заемдарға, кепілге тұрғын үй құрылысын қояды. Акция иелері осындай ассоциациялардан кірісті дивиденд түрінде алады. Дивиденд – жыл сайын акционерлер арасында бөліске түсетін акционерлік қоғам пайдасының бөлігі. Жинақты алып тастау 30-90 күн ішінде ескертілуімен алуға рұқсат етіледі. Соғыстан кейінгі жылдарда ассоциацияның қарқынды өсуін қадағалап отырды.

“Олардың активтері 1945 ж. 8,7 млрд. доллар, 1962 ж. 93,6 млрд. доллар, 1972 ж. 243,6 млрд. долларға өсті.

АҚШ-та қазір 5,4 мың шамасында  ассоциациялар бар. Олардан өз үлесіне 250-ден 40 % ресурсынан келеді”[36,65].

Кредит жүйесі. Банк-кредит және финанс жүйесі әр елде әр түрлі. Құрылымының  пайда болу тарихы да ұқсамайды. Ал негізгі мемлекеттік реттеу әдістері анықталған финанс рыногының элементтері және олардың әрекеттестігінің пайда болуына жағдай жасайды немесе кедергі болады.

АҚШ-та кредит жүйесін реттеу туралы заң және сансыз көп түзетулер 50 жылдардың басында қайта жалғасты.

“Заң шығарушылар  ең жоғарғы банкілік құрылым құруға ұмтылды. Кредит институттарын ұлттық және штаттық, комерциялық және инвестициялық бөлімдерге бөліп кіргізеді. Ол процент орнатуға және банкілік

қызметтің бірнеше түрлеріне  негізделген”[28,29].

Басқа штаттарда және көптеген басқа  негіздерге филиал ашуға тыйым салынады.

Бір кезде американдық қоғамда  және экономикада басқа да процесстер дамиды.

 

2.2  АҚШ бюджетінің  ерекшелігі.

 

 

   Соғыстан кейінгі конверсия жеке тұтынушыға, демографиялық жылжуларға, халықтың мәдени деңгейінің өзгеруі, техникалық прогресс және комерциялық банктердің қызметінде дара клиенттермен операцияны бірталай үлес салмағының өсуін қатардағы басқа факторлар байланыстырды.

Ірі корпорацияның несиеленуімен  салыстырғанда, халыққа қызмет көрсетуі азырақ стандартталған. Олар ерекше икемділікті  талап етеді. Конверсия – мемлекеттік зоем шарттарын өзгерту.

“АҚШ-тың мемлекеттік  механизмінде ең негізгі орынды Ұлттық қауіпсіздік Советі алады. Ол 1947 жылы Ұлттық қауіпсіздік заңы негізінде  қабылданған”[44,84-88].

Ұлттық қауіпсіздік Советі –  АҚШ президентінің ең жоғарғы кеңес беретін ұйымы. Оның негізгі жұмысы – Заңмен келісе отырып, ішкі және сыртқы, әскери саясатта ұлттық қауіпсіздік сұрақтары бойынша жұмыс жүргізіледі.

“Әскери қызметтерде  нәтижелі қарым-қатынас және басқа  министрліктер, өкіметтік ведомостволарда ұлттық қауіпсіздік сұрақтары төңірегінде жұмысын қамтамасыз ету ұйғарылған. Олардың жұмыстарының тәжірибесі мынандай: күштердің компоненттерін ұтымды пайдалану, мемлекетке әсері бар дипломатия, әскери күш, экономикалық потенциал, жаңалық, ғылыми-техникалық прогресте табысқа жету”[13,50-57].

Компонент – бір нәрсенің құрамындағы бөлік.

Потенциал – бір елдің  өзіне (соғысқа, экономикаға) қажет  құрал күштерінің жиынтығы. Ұлттық қауіпсіздігін Трумэн тұсында құрды.

“АҚШ-та ленд-лиз туралы заң қабылданды. Г. Трумэн тұсында тағы 1947 жылы басқару комитетінің штабы, АҚШ-тың барлау қызметі де осы жылы құрылған. Барлау қызметі экономикада көп қызмет атқарды”[31,102]. АҚШ-тағы өкімет экономиканың өсуін жылдамдатуға шаралар жүргізді. Себебі: бұл кезде шетелдерде өндірістің өсу темпі төмендеген еді, басқа елдерге қарағанда АҚШ-тың позициясы дүниежүзілік экономикада салыстырмалы түрде әлсіреді. Ол кейінгі күшеюдің ішкі және сыртқы саясатта, американдық капитализмнің көрінісінің қосымша факторы болып табылады.

   АҚШ өкіметінің басты назары: мемлекеттің экономикалық өсу темпіне әсер ету проблемасын қарастыру еді. Экономикалық өндіріс жоғарғы сый-өнім берумен ерекшеленеді.

Капиталистік мемлекеттерде, әсіресе  Америка Құрама Штаттарында экономикалық өсу темпін жылдамдату жөнінде маңызды іс жүргізілді.

“Екінші дүниежүзілік соғыс  кезінде экономикалық өсу темпі  халықтың бір адамға жылына 1-2 % тұрақсызданды. Ал кейін бұл іс те тұрақтана бастады”[6,88].

“Дүниежүзілік дағдарыс кезінде 30 млн. адам жұмыссыз қалған. Ал АҚШ-тағы 100 мың фирма тоқтап қалды (барлық банктердің тең жартысы).

1933 жылы кпиталистік  дүниеде өнеркәсіп өндірісінің  көлемі қысқартылды. 1929 жылмен салыстырғанда  46% -ке халықтың кіріс- 58%-ке, акционерлік капитал 70%-ке төмендеген. Америка бұл дағдарыстан екінші дүниежүзілік соғыс алдында ғана шыққан еді”[16,192].

   Америкадағы ұлы депрессия (дағдарыс) – I, II-дүниежүзілік соғысқа қарағанда көп әсерін тигізді. Ал Батыс Европалықтарға II дүниежүзілік соғыстың алғышарты-дағдарыс болып табылды. Бірақ мұндай жағдай апатқа айналған жоқ.

“Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықтың шаруашылықты бәсеңдету  немесе тарату әдістемесін жасады (Батыста). АҚШ-та бұл әдістемені қолға ала  бастады. Олардың басты құралдары, тежеу болды. Яғни, арзан банктік  қарыздармен немесе жоғарғы, төменгі бағадағы салықтармен, мемлекеттік бюджетпен, иньекциямен қаржыландыру”[20,99].   

  (Иньекция – бір нәрсені жіберу).   

Әлеуметтік саяси қауіпсіздік  – бұл жұмыссыздармен жәрдем ақысы  болды. Ұлттық құралдардыдағдарысқа қарсы  қолданды. Тіпті, оларды толықтыратын соғыстан кейінгі жылдарда құрылған көп жақты, халықтың экономикалық қатынастарды жөнге салу институттары құрылған еді.

“Олардан тағы валюта – кредит саласында халықтық валюта қоры және халықтық қайта – құру банктері, саудада тариф бойынша, саудалық орындары басты келісім өркендеу үшін құрылды. Тариф – белгіленген баға, нарық көрсеткіш”[7,83].

Орталық банктердің басшылары ай сайын  базельдік банк, халықтың есеп төңірегінде, қаржы саясатында келісіп, есеп берісті. Дамыған капиталистік елдердің бірлескен ұйымдары да кездеседі. Олар экономикалық ынтымақтастықтарды және экономикадағы тенденцияны талдайды. Шаруашылықтың өркендеу саясатын ұстады.

Экономикадағы мемлекетті реттеу.

1. Мемлекеттік меншік.

АҚШ-тағы мемлекеттік меншіктің қалыптасуының басты көзі-құрылыс. Ол

өкімет органдарының бюджетімен іске асырылады. “Соғыстан  кейінгі кезеңдегі құрылыстың ортақ  көлеміндегі мемлекеттің үлесі 30%-тен  аз емес”[39,55].