Кәсіпкерліктің ахуалына және даму перспективаларына баға беру

Соңғы, жетінші кезеңде кәсіпкерлікті қазіргі уақытта кең орын алған “менеджментпен” ұштастырады.

Кәсіпкерлік осы уақытқа дейін қалыптасқан “батыстық дәстүр” тұрғысынан алғанда ол пайда табуға бағытталған қандай да бір қызметтің белгілі бір түрін ресурстарды тиімді пайдалана отырып, ақыл – ой, зерделік меншікті және меншіктің басқа да нышандарымен ұштастырып, іскерлікті жүзеге асыру болып табылады. Ал, кәсіпкерлік қызмет – бұл меншік қатынасының әр түрлі нышандарының экономикалық жүйедегі белгілі бір әрекеті.

Сонымен “кәсіпкерлік” ұғымының мәні мен ол туралы әр кезеңде қалыптасқан тұжырымдамаларға қысқаша тарихи шолу жасай келе біз “кәсіпкерліктің” мазмұны неғұрлым кең тұрғыдан түсінуді ұстанамыз. Басқаша айтсақ, кәсіпкерлікпен кез – келген халық, кез – келген адам, кез – келген уақытта (хайуанаттар дүниесінен бөлініп шыққаннан бастап) айналысады. Солай бола тұра, әдебиеттерде, әр заманда, әр халықта, тіпті әр адамның кәсіпкерлік іс - әрекетінің ішкі сипаты мен мазмұны әр түрлі болуы хақ. Баса айтатын нәрсе, “кәсіпкерлік” туралы осы уақытқа дейін қалыптасып, сіресіп қалған “дәстүрлі”, яғни “батыстық” көзқарастан түбегейлі бөлекше кең тұрғылы тұжырымдама Қазақстан зерттеушілерінің еншісінде.

Кәсіпкерлік туралы аталмыш кең көлемді тұжырымдама шеңберінде оны ғылыми тұрғыдан жіктеп, жүйелі түрде қарастыруға да мол мүмкіншілік туады. Мысалы, О. Ж. Әлиев негіздеген “меншік – кәсіпорын – кәсіпкерлік” экономикалық “формуласын” негізге ала отырып, бүгінгі күні Қазақстан Республикасында орын алып отырған кәсіпкерлік тәжірибені терең зерттеп түсінуге болады. Әңгіме меншік, кәсіпорын, кәсіпкерлік тектерінің (түрлерінің, нышандарының) өзара сапалық байланысы мен өзара тәуелділігі туралы турала болып отыр.

Осы “формулаға” сүйене отырып, республикамызда кәсіпкерліктің ұлттық жүйесінің қалыптасу ахуалын зерттеп ұғыну методологиялық тұрғыдан біршама оңайға түседі. Нақты айтсақ, кәсіпкерліктің ұлттық жүйесінің үш классикалық тегінен (түрінен, нышанынан), яғни “мемлекеттік”, “жеке”, “дара”, және екі бейклассикалық (классикалық емес) “ұжымдық” және “аралас” тектерінен (түрлерінен, нышандарынан) тұратынын айту керек.

Дипломдық жұмыста жеке кәсіпкерліктің бір тармағы болып келетін кластерлік кәсіпкерлікке “меншік – кәсіпорын – кәсіпкерлік” экономикалық формуласына сәйкес олардың мәнін құрайтын ұғымдар анықталады. Яғни, жеке меншік және осы меншік негізінде құрылған кәсіпорын: а) белгілі бір топтың меншігіне негізделіп құрылған жеке – топтық меншік (заңды тұлға меншігі), кәсіпорын және кәсіпкерлік. Бұл жеке кооперативтік, жеке ационерлік, жеке бірлескен, жеке шағын кәсіпорындар. Жеке тектегі кәсіпорындардың бұл нышанының қызметі меншікті жекешендірумен байланысты; ә) дара тұлғаның немесе отбасы меншігіне негізделіп құрылған жеке – дара меншік (жеке тұлға меншігі), жеке – дара кәсіпорын және жеке – дара кәсіпкерлік. Бұл – кластерлік еңбек және жеке отбасы еңбек шаруашылығы арқылы жүзеге асырылады.

Жеке топтың меншігі, сәйкесінше кәсіпорыны заңды тұлғалардың іс - әрекетін жүзеге асырады. Яғни, жеке - топтық меншік субъектілеріне осы топты ұйымдастырушы меншік иелері жатады. Ал кластерлік меншік субъектісі ретінде заңды тұлға болып табылмайтын дара бір тұлға, ерлі – зайыпты адамдар (екі адам) немесе отбасы толығымен бола алады.

Жеке меншіктің кластерлік нышанын нысандарына (объектілеріне) байланысты екі топқа бөлуге болады: а) жеке – дара тұтынушы, яғни меншік нысандарына тұрғын үй, көлік, үй шаруашылық заттары, қарапайым өндіріс құралдары және киім - кешек жатады; ә) кластерлік өндіруші, яғни меншік нысандарына жек шаруашылық қожалықтары, акциялар, облигациялар тағы да басқа бағалы қағаздар, олардан түскен табыстар мен басқа да табыстар және өндіріс құралдары жатады.

Дипломдық жұмыста кластерлік кәсіпкерлік негіздерінің бірі болып табылатын дара меншікке (индивидуальная собственность), өзіндік меншікке сипаттама беріледі. Дара меншік туралы пікірді біз К. Маркстің “Капитал” еңбегінен көре аламыз. Маркс дара меншіктің екі түрін атап көрсетеді. Біріншісі, өз еңбегіне негізделген дара меншік. Екіншісі – кооперацияға және жер мен құрал – жабдықтарды ортақтасып иеленуге негізделген дара меншік. Өз еңбегіне негізделген дара меншік жеке (немесе дербес) меншіктің қарапайым және дамымаған түрі болып табылады. Дара меншіктің осы түріне негізделген өндіріс негізінен капиталистік қоғамға дейінгі және оның кезеңдерінде ұсақ тауарлы өндіріс түрінде орын алды. Қазіргі заманда бұндай меншік және соған сәйкес өндіріс нышаны тоталитарлық – жоспарлы экономикадан рынокты экономикаға көшіп жатқан елдерде кеңінен орын алып отыр. Ал дара меншіктің екінші түрін, яғни жер мен құрал – жабдықтарды ортақтасып  иеленуі арқылы орын алуы капиталистік өндірістің шарықтап даму кезеңінде орын алатындығын, олай болса буржуазиялық қоғамның өзі жеке меншікті қайта орнататындығы объективті заңдылық деп көрсетті К. Маркс. Бірақ ол осы дара меншік туралы ой пікірлерін барынша терең де, жан – жақты қарастыра алмады. Дегенмен, К. Маркстің “жеке” меншік пен “дара” меншікті әр түрлі меншік болып табылады деген тұжырымы көңілге қонымды.

Жер мен құрал – жабдықтарды ортақтасып  иеленуге негізделген дара меншіктің нышаны, біздің ойымызша, жалпы дара меншіктің классикалық түрі болып табылады және ол әлемнің кейбір елдерінде, мысалы, Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Эмиратында және тағы басқа елдерде орын алып отыр (мұндайдан түскен табыстан сол ел азаматтарының әрқайсысының дара үлесінің болуы).

Социализм қоғамында Маркстің идеяларын басшылыққа ала отыры, дара меншіктің орын алу мүмікдігін, оның саясы, экономикалық ерекшелігін талдаған экономистердің алғашқысы В. Т. Кондрашов. Бірақ, ол өз еңбектерінде дара меншік пен қоғамдық меншіктің арақатынасын дөп басып ажырата алмады, осыдан кейін дара меншіктің жүзеге асу нысандарын, нақты экономикалық көріністерін айшықтай алмады. Ал оған қарсы пікір айтқан экономистер, керісінше, дара меншік пен өзіндік меншікті (личная собственность) бір – бірімен шатастырды. Осылардың нәтижесі ретінде соңғы кезге дейін “дара меншік” туралы біртұтас теорияның қалыптаспауы объективті шындық.

Дара меншік дегеніміз – қоғамның барлық мүшелерінің (әр пенденің) қоғамның байлығының бір бөлігін үлестік пайы түрінде иемденуі. Яғни, дара меншіктің жеке меншіктен айырмашылығы қоғамның әрбір мүшесінің әрқайсысының қоғамдық байлыққа дара (пенделік) иелік ететін өз үлестерінің қалыптасуында. Ал, олардың үлестік жарнасы қоғамдық байлықтың (мысалы, ұлттық қордың) әрбір адамға тиесілі бөлігі арқылы құрылады. Демек, дара меншіктің әрбір адамдүниеге келгеннен бастап қалыптасуы шарт. Басқа сөзбен айтқанда, қоғамда (дүниеде) қанша адам болса, сонша дара меншік бар болады. Дара меншік мемлекеттік меншікті дараландыру (индивидуализация) және оны жүзеге асыру арқылы қалыптасады.

Енді “өзіндік меншік” туралы айтатын болсақ, ол адамдардың өз бастарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтыну заттары және дербес тұтынуды жүзеге асыратын өндіріс құралдары ғана емес, сонымен қатар пайда, табыс әкелетін барлық қарапайым өндіріс құралдары және өндіріс заттары. Яғни, өзіндік меншік материалдық игіліктерді өзіндік тұтыну және оларды сатуға байланысты адамдар арасындағы қатынас.

Жеке – дара меншік, дара меншік бір – бірімен тығыз байланысты. Олардың әрқайсысының қалыптасу тарихын бұл жерде қарастырмаймыз. Олардың иемдену объектілерінің өндіруші, тұтынушы нышандарының өзара байланысы  бар.                                            

Өзіндік меншік нысанының өндіруші нысаны кластерлік, дара меншіктердің өндіруші нышанының нысандарынан, ал тұтынушы нышаны, сәйкесінше, аталған меншіктердің тұтынушы нышанының нысандарынан тұратындығын байқаймыз.

Иемдену субъектілеріне қарай дара, кластерлік, өзіндік меншіктердің бір – біріне ұқсастығы бар. Жеке – дара меншік те, дара меншік те, өзіндік меншік те бір тұлғаға немесе отбасы мүшелеріне тиесілі. Олар басқа тұлғалардан, мысалы, мемлекеттен экономикалық жағынан тәуелсіз. Мемлекет тек қана осы меншік түрлерінің толыққанды орын алуына, жүзеге асуына ықпалын тигізеді. Сөйтіп меншіктерді институциональды (мысалы, ұйымдастырушылық, құқықтық) заңмен реттеу орын алады. Меншік субъектілері өздерінің меншіктік әрекеттерін заңда белгіленген ережелерге байланысты шектейді, ал қалған шаруашылық әркеттерін өз еркінше жүргізеді.

Жеке – дара меншік пен дара меншік негізінде құрылған жеке – дара, дара кәсіпорындар, сәйкесінше, жеке – дара кәсіпкерлік пен дара кәсіпкерлікті жүзеге асырады. Бұл кәсіпкерлік нышандарының өзіндік меншікпен байланысын және жеке – дара кәсіпкерлік түрлерін 1–суреттен көруге болады.

Сурет 1. Кластерлік кәсіпкерліктердің меншікке қатысты құрылымы

Өзіндік меншікке кіретін “тұлға меншігі” дегеніміз – қазіргі құқықтық құжаттарда айтылып жүрген жеке тұлғаның (бір ғана адамның) иелігіндегі барлық тұтыну заттары мен барлық өндіріс құралдары. Демек жеке тұлға меншігіне негізделіп құрылған жеке дара кәсіпорын бір адамның, жеке тұлғаның иелігінде болады. Ал отбасы меншігі дегеніміз – ерлі – зайыпты адамдардың немесе олардың балаларының иелігіндегі барлық тұтыну заттары мен барлық өндіріс құралдары. Демек, жеке – дара меншік субъектісі болып жеке тұлға немесе отбасы толығымен бола алады.

Өзіндік меншікке кіретін дара (әрбір пенде) меншігі дегеніміз – қоғамның барлық мүшелерінің әрқайсысына, әрбіреуіне бірдей, кейбір жағдайда бір мөлшерде тиесілі меншігі. Классикалық дара (пенде) меншігі қоғамдық меншіктен, ұжымдық меншіктен, жеке меншіктен дараланып бөлінеді.

Жұмыста Қазақстан Республикасының 1997 жылы 19 маусымда қабылданған “Жеке кәсіпкерлік туралы” (“Об индивидуальном предпринимательстве”) заңының атауына және оның баптарында қарастырылып отырған ұғымдарға жоғарыда көрсетілген анықтамалар негізінде мазмұн – мағынасына сәйкес жаңа түсініктер мен ұғымдар ұсынылған.

Зерттеу жұмысында жеке меншік қатынасын дүние жүзінде елдер басқару жүйесіне байланысты үш тобы: дамыған капиталистік елдердегі, социалистік елдердегі, дамушы елдердегі жеке меншік қатынастары қарастырылды. Дамыған капиталистік елдерде  жеке және мемлекеттік меншік қатынастары өндірістік, коммерциялық және қаржы іскерлігі бойынша бір – бірімен тығыз байланыста. Индустриясы дамыған елдерде жеке меншік қатынасы осы уақытқа дейін жетіліп, қазіргі таңда меншік көптүрлілігінің қарекеті жоғары деңгейге жетті. Дамыған шет елдерде кәсіпорынның негізінен үш түрі қалыптасқан: мемелекеттік, ұжымдық (АҚШ, Ұлыбритания, Австралия) және жеке. Жеке кәсіпорындарды ұйымдық құрылымына және меншікті иеленуге байланысты жалғыз адам иеленетін кәсіпорын, серіктестік немесе сыбайлас компаниялар деп бөледі, мемлекет меншігіне ірі корпорациялар, ал ұжымдық меншікке негізінен орташа кәсіпорындар жатады. Социализм мен жеке меншік қатынасының бірдей әркет етуі мүмкін емес деген пікірге сүйенсек, соцалистік жүйеде жеке меншік қатынасының мүлдем болмайтындығын көрсетеді. Бірақ, жеке меншік қатынасы социализм тұсында да әрекет етіп, “астыртын” дамиды.

Жекешелендіру саясатын ұстанған көптеген социалистік елдерде жеке сектор қызметінің дамуы екі бағытта әрекет етеді: кәсіпкерлік қызметті өздерінің бұрынғы (кейбір жағдайда “жасырын”,  “астыртын” түрінде орын алған) жеке меншік иелігіндегі өндіріс құралдары қазіргі жағдайда ашық түрде жүзеге асыратын кәсіпорындар жекешелендіру нәтижесінде пайда болған кәсіпорындардың және дараландыру арқылы қызмет жасайтын шаруашылықтың іс - әрекеті. Яғни, бірінші және екінші бағытта кәсіпкерлікті жүзеге асыратын кәсіпорын жеке – дара нышанға (бұл жерде жеке – топтық түрін қарастырмаймыз) жатады да, үшінші бағытта әрекет ететін кәсіпорындар классикалық дара кәсіпкерлікті жүзеге асырады.

Дамушы елдердегі жеке меншік қатынасына тоқталатын болсақ, дамушы елдерде рынокты дамыған елдердегідей, жеке және мемелекеттік меншік қатынастары бірдей әрекет етіп ел экономикасының барлық салаларында қажеттерін жүзеге асырып жатыр.

Жеке меншік қатынасының тиімді әрект етіп дамуы осы меншік негізінде өз іскерлігін жүзеге асыратын кәсіпкерлердің тұрмыс деңгейлерін, яғни олардың табыстарының жоғарылауына мүмкіндік береді. Кез келген кәсіпкер өзінің еңбекқорлығы арқылы қандай да бір іс – әрекетпен айналасу нәтижесінде барынша тұрақты табыс табуға мүдделі болғандықтан, олар өздерінің кәсіпкерлік өсу деңгейін көтеру үшін барлық күш жігерін жұмсауға тырысады. Осылардың нәтижесінде олар өздерінің тұрмыс жағдайын жақсартып, төлем қабілеттерін арттыруға мүмкіндік алады.

Тұрмыс жағдайының жақсару мен төлем қабілеттерінің жоғарылауы кәсіпкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің білім деңгейін көтеруге, олардың көптеген ақылы қызметтерді, соның ішінде ақылы жоғары сапалы білім алу, медициналық қызметтерді пайдалануларына мүмкіндік береді. Ал бұл адамдардың қоғамда өздерін тұлға ретінде сезініп, ары қарай кәсіпкерлік қызметін жалғастыруға кең жол ашады. Кәсіпкерлердің тұрмыс дәрежесінің және өмір сүру салтының сапалы өзгеру нәтижесінен олардың патриоттық сезімінің оянуы орын алады. Яғни, кәсіпкерлер өздерінің іскерлігін жарнамалау есебінен өз кәсіпорындары атынан демеушілік жасауға, қайырымдылық қорларға қатысуға, садақалар беруге тырысады. Демеушілік пен қайырымдылық қорлары қоғамымызға, яғни елдегі тұрғындардың өмір сүруіне, әсіресе әлеуметтік жағынан әлсіз қорғалған адамдарға қажетті көмектердің бірі болып есептеледі, ал садақа беру біздің ата – дәстүрімізде қалыптасқан қасиеттердің бірі болып саналады. Сайып келгенде, салауатты кәсіпкерлікті жүзеге асыру – қоғамымыздың әлеуметтік – экономикалық қатынастарының неғұрлым мазмұнды да өркениетті, салиқалы да иманжүзді сипатқа ие бола білуіне оң әсерін тигізері хақ. Сондықтан да кәсіпкерлікті оның ішінде жеке – дара кәсіпкерлікті тек жалаң экономикалық тұрғыдан талдау сыңаржақтықты көрсетеді. Оған әлеуметтік, рухани, мәдени шараларды жүзеге асыру, қала берді, этникалық генофондты сақтау тән міндет. Олай болса жеке – дара кәсіпкерлікті одан әрі шыңдау оны тағы басқа тұрғылардан қарап зерттеу, дамыту шынайы ғылыми әдіснама деп түсінеміз.Осы тұрғыдан алғанда жеке – дара кәсіпкерліктің өндірістік қатынаста аймақтық ресурстарды тиімді пайдаланып қызмет жасауы кәсіпкерлердің тұрмыс жағдайларын жақсартумен қатар, республикамыздағы басы бос еңбек күшін жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіндігін арттырады, басқаша айтқанда, жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады. Ал тұрғындардың бір кәсіпорында қалыптасып еңбек етуі олардың сол жерде тұрғылықтануына мүмкіндік береді. Яғни, жеке – дара кәсіпкерлік бей – берекет миграцияны азайтуға да өз үлесін қосады.