Шет тілі сабағында монологті және диалогті сөйлеу әрекетіне үйрету

Еркін әңгімелесу мәжбүрлі емес жағдайда пайда болады және оған қатысушылардың арасындағы қарым-қатынастармен, коммуникативтік ортақтықпен «қоректенеді». Әңгімелесудегі тілдік стимулдардың типтік түрлеріне қатысты, тым болмағанда, келесілерді атауға болады:

а) қызығушылық танытқан тұлға, объект, оқиға туралы ақпаратты сұрату; б) біреуді бір нәрсе туралы хабардар ету; в) өзінің қандай да бір оқиғаға, қандай да бір сөздерге, пайымдауларға көзқарасын білдіру; г) бір нәрсе туралы (біреу туралы) пікірлермен немесе әсерлерімен алмасу; д) байланыс орнату (мәселен, танысу); е) әдептілік ережелеріне орай әңгімені қолдау және т.б.

Әңгімелеседің түрлі  тақырыптарының тізбесі, олардың қайталанушылығы, өзгеру ауысуы мен ашылу тереңдігінің жиілігі – арнайы тексерудің объектісі. Алайда, еркін әңгімелесудің пәні болып табылатын неғұрлым жалпы тақырыптық кешендерді көрсету мүмкін болып отыр. Бұл: 1) адам (оның қылықтары, іс-қимылдары, табыстары, мінезі, сыртқы келбеті, сенімдері, сезімдері); 2) оқиға (жеке немесе қоғамдық өмірдегі, немесе табиғи ортадағы – құбылыстар, оқиғалар, іс-шаралар); 3) зат (назар аудару, іс-қимыл, тұтыну, меншіктілік объектісі болып табылатын кез келген нәрсе); 4) қарым-қатынас (бір-біріне, үшінші тұлғаларға, өтіп жатқан оқиғаларға коммуниканттардың).

Сонымен, еркін әңгімелесудің ерекшеліктері  мыналар болып табылады: сөйлесу және тілдік стимулдардың тақырыптарының әр түрлілігі, олардың жиі ауысуы, сөйлеуші мен тыңдаушы рөлдерінің табиғи ауысуы, тілдесімнің развертываниесінің мәжбүрленбегендігі еместегі, тақырыпты ашудың өзіне тән, «іскерлік емес» сипаты. Міне, шет тілін әлсіз меңгерген тұлғалар үшін әңгіме жүргізу ресми байланыс орнату кезіндегіден гөрі үлкен қиындықтар тудыратындығы осыдан.

Топтық әңгімелесуге қатысушылардың репликаларының контекстік-мағыналық байланыстылығы бойынша диалог әр түрлі құрылымда болуы мүмкін. Біріншісі – «желілік», бұл ретте әңгімелесушінің әрбір кейінгі айтылым-репликасы оның алдында келе жатқанына тілдік қатысуына жауап қату болып табылады. Екіншісі – «концентрлік», бұл ретте кез келген кейінгі айтылым бастапқыны дамыту болып табылады. «Шартты әңгімелесу» жаттығуларын әзірлеу үшін екінші түр қызығушылық тудырады.

Екінші типті репликалар әңгімелесудегі коммуникативтік мақсаты бойынша мынадай мазмұнда болуы мүмкін: қосымша ақпаратты сұрату, нақтылау, өзінің көзқарасын білдіру (масаттану, қуану, наразы болу және т.б.), практикалық бағыттағы жауап қатулар (өтіну, кеңес беру), ассоциативтік жауап қату. Реплика-жауап қатуларыдың осы жиынтығымен кез келген тақырып-айтылым мүлдем исчерпывается.

Жоғарыда қарастырылғандардан концентрикалық құрылымдағы әңгімелесу сыныпта жасанды түрде жасалуы мүмкін екендігі келіп шығады, бұл ретте оқушылардан берілген коммуникативтік мазмұндағы (қайта сұрау, мақұлдау және т.б.) айтылымды құра білу ғана талап етіледі. Тақырыптың экспозициясы мен жауап қатудың «бағдарламасына» қатысты айтатын болсақ, онда оларды мұғалім бере алады.

Сонымен, Our school football team won the match yesterdey айтылымы, мысалыға, жауап қату-репликалардың келесі түрлерін туындатуы мүмкін.

Лепті жауап қату: Fine! Wonderful! Splendid!

Сұраулы жауап қату: What was the score of the match?

Өтінішті жауап қату: Will you please tell me who played yestedey?

Нақтылау-жауап қату: One more victory and they`il get the cup!

Ұсынысты жауап қату: Let us go to their next match all together and cheer them.

Шүбалы жауап қату: Are you sure the score was that big?

I doubt they can beat cuch a storing team as that of    School No.  116.

Еске түсіру: That reminds me of the situation last year.

Берілген экспозиция-айтылымға  қосынды жауап қату коммуникативтік  репликалардың сегіз түрімен  шектелген.

Көріп отырғанымыздай, әрбір  экспозиция ықтимал жауап қатулардың бүкіл жиынтығын сөзсіз туындатуында ерекше мағына жоқ. Керісінше, өзге сөйлем-хабарлама оқушыларда негізінен алғанда анықтаушы сұрақтарды қойылуына ғана түрткі болады. Салыстырайық, мысалы: I have seеn a verу intresting film. 

1-ші оқушы: I have seen a veri interesting film.

2-ші оқушы: What is its title?    

3-ші оқушы: What is it about?

4-ші оқушы: Where is it on? At what cinemas? 

5-ші оқушы: Is it of Soviet or foreign production?

6-ші оқушы: Is it color or black and white?

7-ші оқушы: Do mani people go to see it (this film)?    

8-ші оқушы: Is it a long film? How long does it last?

Сонымен, шартты әңгімелесу дегеніміз оқушылардың тілдік жауап қатуын бастапқы айтылымы мен бағдарламалануының кейбір тақырыбын кеңейтудің көмегімен оқушылардың шет тіліндегі шартты-коммуникативтік, дайындалмаған және ішінара бастамашыл сөзі.

Оқыту әңгімелесуінің құрылымында  кейбір құрамдас бөліктерді бөліп көрсетуге  болады. Бұлар: 1) әңгімелесудің тақырыбы; 2) экспозиция (бастапқы айтылым), 3) тілдік жауап қатудың бағдарламасы; 4) тілдік жауап қату – оқушылардың пікір айтуы.

Әңгімелесудің тақырыбы. Оқыту әңгімелесуі алуан түрлі  тақырыптық қатыстылықта болуы мүмкін. Мектептің, оқушылардың өмірі, сыныптағы оқиғалар, қоғамдық іс-шаралар, қалалық (ауылдық) жаңалықтар, халықаралық оқиғалар, өнер, әдебиет, спорт, тұрмыстық сұрақтар – бұлардың барлығы әңгменің тақырыбы болуы мүмкін. Тақырыптың құрамында өз-өзінен әңгімелесуге айқын стимул болмайтындығы белгілі. Экспозицияның нақ өзі маңызды.

 

Экспозиция.

Экспозиция немесе бастапқы айтылым идея бойынша жауап қатулардың «тізбегін» тудыруы тиіс сөздік стимул болып табылады. Динамикалық ақпарат, өмірдің ағымындағы күтпеген бетбұрыс, табиғи құбылыстардың қатары ғана сөйленетін сөзді «арандатуы», сонымен қатар жапа-тармағай, кезек күтпестен сөйлеуге жол ашуы мүмкін екендігі түсінікті. Сондықтан да экспозиция мүмкіндігіне қарай, оқиғалық сипатта болуы тиіс. Мысалы: 1) The headmaster said some of our pupils would go tu Moscow. 2) K., the famous film star, is coming to our town. 3) There will be a new trolley-bus line along our street soon. 4) We are going to have a new teacher.

 

Тілдік  жауап қатулар бағдарламасы.

Тілдік жауап қатулар  бағдарламасы не номинативті-қысқартылған түрде (мысалы, «Комментарий», «қайта сұрау» және т.б.), немесе императивтік сөйлемдер түрінде (мысалы, «Детальдарды нақтылаңдар», «Күмәндануды білдіріңдер», «Таңданысты білдіріңдер») берілуі мүмкін.

Жауап қатулар бағдарламасын ұсыну әдісі туралы айта келе, визуалды әдіске сөзсіз түрде артықшылық беру қажет. Бұл ретте оқушылардың көз алдында тек қана жауап қатудың типін емес, сонымен қатар нақты тілдік мысалдағы формасын көрсететін кесте тұрады. Бұл жағдайда «лайықты» жауап қатуларды оқушылардың өздері іздесітреді немесе оларға аталған жағдаятта неғұрлым табиғи сол неме басқа репликаны көрсеткішпен көрсете отырып оқытушы көмектеседі.

 

Тілдік  жауап қату.

Практика көрсетіп отырғандай, оқушылардың тілдік жауап қатуы  репликалардың формасын (лепті, сұраулы  немесе бекітпелі нақтылау сөйлем), сирек түрде – пікір айту (2-4 сөйлем) қабылдайды. Жаттығуларды орындау процесінде оқушының бастапқы айтылымға емес, өзінің жолдастарының бірінің репликасына жауап қататын жағдаят жоққа шығарылмайды. Мұндай жауап қатуды қолдау қажет, өйткені ол табиғи әңгімелесуге қарай қадам жасалғанынын дәлелдейді.

Орта мектепте оқытудың, оқушыларды әңгіме жүргізуге даярлаудың  түрлі кезеңдерінде оқыту әңгімесін пайдалану мәселелерін, сондай-ақ сабақтың құрылымындағы және оны орындау тәсілдеріндегі орнын қарастырайық.

1.Түсінікті болжамдарды  негізге ала отырып (жаттығулардың күрделі құрылымы, жұмысқа салыстырмалы күрделі тілдік материалды қатыстыру),берілген жаттығуды көбінесе жоғары сыныптарда пайдаланған жөн. Атап айтқанда, «Саяхат» тақырыбы, мәселен, келесі экспозицияларды бере алады:

1. (Kotov) has just returned from a tour of the Pushkin places.

2. I saw a rather unusual memorial during my summer holidais.

3. An interesting incident happened with our hiking parti when we took the wrong road.

4. A Bulgarian couple has decided to make a round-the-world voyage in a small boat.

2. Атап көрсеткеніміздей, респонсивтік жаттығулардың барлық  түрі оқушыларды әңгіме жүргізуге  даыйндау тұрғысында аса пайдалы  болып табылады. Сонымен қатар, белгілі бір икемділіктер мен дағдыларды дамыту туралы ойлану қажет. Оқушылармен әңгімелесушінің естігеніне оң немесе теріс көзқарасын білдіретін формулаларды: Fine! Splendid! Exactry so! Beyond all doubts! Certainly! Improssible! Nothing of the kind! How awful! I like that! By no means!, сондай-ақ күдіктену мен таңдану формулаларын да құрастырған жөн.

Indeed? Really? How can you be sure? One never knows. Hardly. Most unikely. You don`t say so! I`m surprised. It`s incredible! Well, I never!

Техникалық-коммуникативтік  сигналдардың арасында солардың көмегімен  ақпаратты беруді басқару жүзеге асырылатындары ерекше қажетті болып табылады, мысалы: Pardon? Say it again, please. I don`t follow you. What do you mean? How can you explain that? I want to fsk a question. Speak a bit louder, I can`t hear you.

Сөйлеушінің меншікті айтылымына көзқарасын білдіруіне мүмкіндік беретін формулалар өте пайдалы: I think; To my mind; As far as I know; In my opinion.

Әңгімені жүргізуге  тікелей дайындау тұрғысында экспозицияның  аталған топтамасы бойынша айдарылған немесе қандай да бір жаттығулардың көмегімен негізгі сөздер мен ойды білдірулерді жасап шығаруды ұсынуға болады.

3. Шартты әңгімелесуді сабақтың екінші бөлігінде өткізу қажет, өйткені сабақтың басында әдетте оқушылардың үлкен шеттілдік тәуелділік байқалады. Аталған тәсіл белгілі бастамашылықты, «іс-қимылдардың еркіндігін» талап етеді. Алдымен оқытушы тақтаға (немесе плакатта көрсетеді) экспозициялар бойынша топтастырылған негізгі ой білдірулер топтамасын (бір сабаққа саны 2-4-тен аспағаны жөн) жазып қояды да, оларды оқушылармен бірге орындайды. Осыдан соң тілдік жауап қатулардың бағдарламасына («барлық жағдайға» стандартталған ой білдірулер жазылған плакат) оқушылардың назарларын аударып, оларға қарап шығу үшін уақыт береді. Осыдан соң бірінші экспозиция көрсетіледі.

Қолайлы жағдай жасалған кезде (оқушылардың сөйлеу еркіндігі, уақытты регламенттелмегендігі, әңгімеге жаңа экспозицияларды қосу, тақырыптың күтпеген, қызықты бетбұрыстары) оқыту әңгімесі табиғи, проблематикаға негізделген, көбінесе оқушылардың өздері ұсынатын, оларды шынайы қызықтыратын әңгімеге көше алады. Аталған жағдайда оқытушыдан бұл «көңіл-күйді» тұншықтыру емес, әңгімеге талқылаудың одан сайын жаңа нәрселерін қатыстыра отырып, оны одан әрі дамыту талап етіледі. Табиғи әңгімелесу – бұл соған қарай талпыну керек болатын идеал.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Ауызша тілдің екі  формасының әрқайсысы – диалог және монолог сөз - өздерінің лингвистикалық ерекшеліктері болады, сондықтан да олардың әрқайсысын оқытуға сараланған тұрғыда келу қажет. Диалог сөздің бірлігі монологтық тілдегідей, тілдік акт немесе тілдік іс-әрекет болып табылады. Тілдік іс-әрекеттің қазіргі заманғы теориясы диалогты әлеуметтік-тілдік қатынастың формасы, бірлескен қызмет процесіндегі адамдар  арасындағы ынтымақтастқ пен өзара түсіністіктің негізі ретінде қарастырады. Диалогқа экстралингвистикалық құралдарды пайдалану тән: ақпараттың ұжымдылығы; ақпаратты бағалаудағы айырмашылық; сөз сөйлеуге ымның, ишараның, серіктестердің іс-қимылдарының белсенді түрде қатысуы; әңгімелесушілердің заттық төңірегінің ықпал етуі. Диалог сөз монологтық сөзге қарағанда едәуір аз ашылған, өйткені ол табиғи тілдесім жағдайында толығады. Диалог сөздің іріктелуіне, безендірілуіне және материалды пайдаланудың функционалдық бағытына қатысты өзіндік ерекшелігі бар. Оған кіріспе сөздерді, одағайларды, бағалау сипатындағы ой білдірулерді қолдану тән.

Ағылшын тілін үйренудің  бастапқы кезеңінде монолог және диалог сөзге оқытуды қарастыра келе, мынадай тұжырымдар жасауға болады.

Сөйлеу өзінің мәні жағынан  мұндай шектеу біршама жасанды бола тұра, монолог (байланыстырушы) сөз және диалог (әңгімелесу) формасында келуі мүмкін. Ол сөздің әрбір формасының лингвистикалық ерекшелігін, олардың өту шарттарын ескеру үшін әдістемелік мақсаттарда жүзеге асырылады. Мәселен, монологтық сөзге толыққандылық пен мағынасының ашылуы тән, бұл суреттеу, хабарлау, пайымдау бола алады. Диалог сөз эллиптикалық сөйлемдердің сөйлесу клешелерін (conversational formulas) және т.б. пайдаланумен сипатталады. Әрине, сөйлеуге үйретуде осы ерекшеліктерді ескеру, сондай-ақ оқушыларға тілдік қатынасқа тән ортақ нәрсені ана тілінде де, шет тілінде де көрсету қажет.

Диалог сөз тілдесімнің негізгі формаларының бірі. Диалог сөзге оқыту үш әдіспен жүзеге асырылады:

А) диалог-үлгіні пайдаланумен;

Б) адымдық құрастыру  негізінде;

В) тілдесім жағдаятын жасау арқылы.

Жағдаяттың әрбір түрінің  анықтамасы екі тұрғыда – оған тілдік жауап қатудың стимулы  тұрғысынан және әдісі тұрғысынан берілген болуы тиіс. Бұл жағдайда микрожағдаят – қарапайым стимул, оған тілдік жауап қату өзара байланысқан 2-3 репликаның үйлесуі болып табылады. Ал макрожағдаят – динамикалық жағдаятты бейнелейтін және мақсатқа қол жеткізуде көпжүйелі сипатқа ие мақсатқа бағытталған, тілдік тәртіпте бейнеленген күрделі стимул. Диалогқа оқыту құрылымына диалогтық бірліктер мен қысқа диалогтар кіреді, ал диалогтарды зерделеудің негізгі әдістері мыналар болып табылады:

А) дедуктивтік (диалогты бірнеше диалогтық бірліктерден тұратын кешен ретінде оқып-үйрену);

Б) индуктивтік (диалогтың элементтерін меңгеруден оны өз бетінше жүргізуге дейінгі жол).

Кодоскоп, баспа мәтін  мен күрделендірілген мағынасы ашылмаған  жағдаят берілген суреттер тәрізді  көрнекіліктерді шет тіліндегі  диалогтарды оқыту кезінде пайдалану  маңызды әрі қажетті.

Аталған курстық жұмыста қойылған мақсаттар мен міндеттер табыспен орындалғандығын атап өтуіміз керек. Сонымен біз монолог сөз мен диалогтың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, монолог және диалог сөзді оқыту әдістемесін зерттедік; монолог және диалог сөздің дағыларын қалыптастыруға арналған жаттығулардың көмегімен тілдік дағдыларды (дұрыс айту, лексикалық, грамматикалық) қалыптастыруды үйрендік.