Трансұлттық компанияларды тарту лизингі

Мемлекеттің «өз» кәсіпкерлеріне көмек көрсетіп, «бөгделерге» кедергі болу тактикасына қарамастан, ТҰК ынталануында мемлекет маңызды роль атқарады.

Біріншіден, үкімет «өзіндік»  ТҰК қызметінің әлемдік әрекет етуіне шығару нарығын қамтамасыз ете отырып, саяси, экономикалық және сауда одақтары, халықаралық құралдар арқылы шетел инвестиция тартуға үлкен үлес қосады.

Екіншіден, «өзіндік»  бизнесті шетел бәсекелестерінен сақтау үшін  ұлттық тарифтік кедергілер тікелей  шетел инвестицияларына үлкен стимул болады.

Осылайша, 1960жылы Еуропаға АҚШ-тан келген алғашқы тәкелей инвестициялар ағыны Еуропалық экономикалық қауымдастықтың қалыптастырған жоғары тарифтік бағамға байланысты қайтарылған болатын. Осы кедергіден өту үшін американдық трансұлттық корпорациялар дайын өнім экспортының орнына, өздерінің «жеке» өндірісін осы ЕЭҚ елдерінде қалыптастыра бастады. [8]

 

 

1.2 Трансұлттық компаниялар  типтері мен олардың құрылым  ерекшеліктері

 

Қазіргі кезде әлем экономикасын сипаттайтын негізгі тендициялардың бірі жаһандану болып табылады. Мұнда, біртіндеп, экономикалық ресурстар мен өткізу нарықтарына мемлекетаралық және фирмалық бәсекелес күрес күшейеді, екіншіден әлем қарығында ортақ бәсекелестерден жаһанды артықшылықтарға жету мақсатымен құржатын шектес елдердің мемлекетарлық одақтарының сатып дамуы болады (ЕО, КАФТА, АСЕАН т.б). Аймақтың, мемлекетарық деңгейлердегі интеграциялық үрдістер жеке ұлттық экономикалардың маңызын әлсіретеді. Бір жағынан,жаһандану көптеген салаларда жаңа стратегиялық көзқарастар әкеледі.

  Сонымен қатар,  дамудың қуатты қарқынын компания  деңгейіндегі  интерграциялық  шаруашылық қызмет ете алады,  халықаралық бәсекелестің деңгейінің  өсуі компанияларды өмір сүру күресінде немесе жетекшілік күресінде потенциялдарды қосу мен серіктестің жаңа жолдарын іздеуге итермелейді. Әртүрлі интерграция дәрежесіндегі корпоративтік құрлымдар құру-бұл соңғы онжылдықтардағы кең тараған ұйымдастырушылық стратегилардың бірі.

Өзара бірлесе отырып, фирмалар жиі стратегиялық альянстар  құрады. 1980 жж ортасынан бастап олардың  саны жыл сайын 25%-ға өсіп отырды; АҚШ-ң 1000 ірі корпорациялары алатын барлық пайданың 6% альянстарға тиесілі.

       Тереңірек интеграциялануға құштарлық соңғы онжылдықтарда пайда болды, яғни АҚШ, Еуропа және Азиядағы фирмалар мен банктердің бірігуіне байланысты мәліметтердің  жасалуында, соның ішінде бірігу сатында да, олардың көлемінен де көрніс тпапты. Ең танымал мысал ретінде City bank және Travelers банк топтарының, worldcom және Mcl телекомуникациялық  комуникациялардың Dаimler және Chrysler автогиганттарының, British Petroleum және Amoco мұнай компанияларының бірігуін жатқызуға болады. Мұндай мәлімелелер мен келісімшарттың маңызды ерекшелігі нәтижесінде трансұлттық корпорация құжатын олардың халықаралық, ұлтаралық сипаты болып табылады. [10]

   

Қазіргі халықаралық бизнестің  тәжірибесінде әртүрлі, сонымен қатар халықаралық коорпарацияның иілмелі формалары жұмыс істеп жатыр оларға:

- лицензиялық келісімшарт-авторлық  құқығын, тауар белгісін, патентті  қолдану.

- бірлесіп өндіру-кешенді  өнімді немесе оның компонентік  шетел серіктестерінің бірінің  жасауы.

- келісімшартты менеджмент-менеджмент  аймағындағы нау-хауды бір серіктестің  екіншісіне беруі.

- франчайзинг-қосымша басқару маркетинтік  және техналогиялық қолдаубере  отырып белгілі бір қызметке  лицензия беру.

- стратегиялық альянс-қайта  ұйымдастыру мәселелерін шешу, нарықтық тиімділікті арттыру үшін ресурстарды біріктіру мақсатында құрылатын формаларды немесе формалды емес одақ.

- бірлескен кәсіпорын-заңды  және экономикалық бейтарап кәсіпорындардың  жаңа компания құруымен байланысты  стратегиялық альяныстың ең кең тараған формаларының бірі.

- көпұлтты компания-акционерлік  қатысу және немесе басқа да  корпоративтік басқару тәсілдері  механизміне негізделген халықаралық  серіктестіктің ең  “қатаң” формаларының  бірі.

Көпұлттық компания (КҰК) халықаралық бизнесті ұйымдастырудың ең күрделі формаларының бірі болып  табылады. Мұндай компания шетелдік нарықты іздеуде және өндірісті орналастыруда халықаралық байланыстарды пайдаланады, сонымен қатар түпкі елде де, одан тыс елдерде де шаруашылық қызметті меңзейтін бизнестің кешенді жаһан философиясын да қарастырады.

   Әртүрлі КҰК ұйымдасуы, формаларының және құрлымның ерекшеліктері әрқалай болуы мүмкін. Соның өзінде КҰК негізінде жатқан және бұл халықаралық бизнестің ұйымдасу формаларын басқа халықаралық бизнес формаларынан, мысалы ЖА-дан ажырататын  негізгі принциптері бар:

-  акционерлік қатысу принціпіне негізделген корпоративтік тұтастық

-  КҰК компаниялары үшін бірдей стратегиялық мақсаттарға жетуге және ортақстратегиялық мәселелерді шешуге бағыттану.

-  бірегей басқару вертикалы (әртүрлі қатаңдақтағы дәрежелері бар) және холдингтік компания, банк немесе өзара байланысқан компаниялар тобы түріндегі бірігей бақылау орталығының болуы.

- КҰК өмір сүруінің мерзімсіздігі.

Бизнесті анықтау үшін “көпұлтты” терминімен қатар “әлемдік” немесе “жаһандық” интеграцияланған тәсіл қолданылады.

- маңызды елдік (аймақтық) нарықтарда компанияның қатысуын  тұрақтандыруға тырысады.

-  әртүрлі географиялық  нарықтарға тән ортақ нышандарды  іздеуге бейімделген. [11]

Бұл көзқарас бойынша  көпұлттық компания-бұл шаруашылық  қызметін әртүрлі ұлттық нарықтарда іске асыратын және бағынышты бөлімшелер менеджерлері арқылы өзінің өнімдері мен маркетингтік стратегиясын жергілікті ерекшеліктерге бейімдеуге тырысатын холдинтік компанияларының бір түрі.

“Көпұлтты” және “жаһан” компаниясы терминдерімен қатар ғылым арнайы және іскерлік әдебиеттерде осыған ұқсас түсініктер қолданылады. Дәстүр бойынша БҰҰ және дамыған елдердің үкіметтік ұйымдары  онжылдықтары бойы бірнеше елдерде бизнес жасайтын фирмаларға “трансұлттық” терминін (трансұлттық корпорация, ТҰК) қолданып келеді. Соңғы жылдары кейбір ғалымдар бұл терминді жаһанды да, көпұлттық та деп сипаттауға болатын компанияларға да қолданып жүр. Яғни жаһанды интеграция арқылы көлемдік эффектке жетуге тырысатын және ерекше сыртқы ортаға бейімделетін компанияларға қатысты айтып жүр (жаңа термин: “Көпмәдинетті КҰК”). Көріп отырғанымыздай бұл анықтама ертеректе енгізілген жаһандық компания түсінігімен ұқсас. Ал бизнесмендер өзара бірдей көлемдегі, бірақ әртүрлі елдердің екі компаниясының қосылуы (бірлескен кәсіпорын немесе стратегиялық альяес құрмай) нәтижесінде пайда болған бизнеске қатысты “трансұлттық корпорация” терминін жиі қолданады. Ең танымал және сәтті бірігудің қатарына Unilever және Royal Dutch Shell ағылшын-голланд компанияларын, АВВ щвед-швейцар компаниясын, Deutche bank –Bankers Trust  алман-американ банктік топтарын жатқызуға болады.

Қазіргі күш ТҰК өндірістік, сауда, қаржылық және ғылыми-зерттеу  профиліндегі компаниялардың трансұлттық  топтарына айналып, дамыған елдердің экономикасының тірегі блоып қана қоймай, сонымен қатар әлем шаруашылығының негізгі күштерінің біріне айналады. Мысалы, егер 1976 жылы ТҰК саны 11 мыңдай болса (86 мың шетел бөлімшелері бар), 1998жж олардың саны 35 мыңнан асты (147 мың шетел финалдары бар). Қазіргі 40 мыңға жуық ТҰК, 130 елде 200 мыңнан астам бөлімшелері бар, жұмыс істейді.

Әлем экономикасында ТҰК әртүрлі көрсеткіштер бойынша  алда келе жатыр.2000 жылы ТҰК саудасының жалпы көлемі 5,5 трлн доллар болды  немесе әлемдік ЖІӨ\ң 25 %-ін құрады.

    Қазіргі барлық ірі ТҰК\р өзінің құрамына қаржылық немесе өндірістік бағытағы бас компанияны және ТҰК орналасқан елде де, шетелде де орналасқан өнеркәсіп, логистика, сауда және маркетинг, қаржы және т.б салаларда жұмыс істейтін, онымен корпоративті (акционерлік) қатысу жүйесімен байланысқан көптеген бағынышты және ассиоцияланған фирмаларды енгізетін халықаралық қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктер болып табылады. Мұндай интеграцияланған корпоративті құрлымның формасы қаржылық-өнеркәсіптік топтар (ҚӨТ) деп атайды.[12]

    Әртүрлі елдердегі интеграцияланған бірлестіктердің қызметінің құрлымы мен сипаты ұқсас та, әртүрлі де болып келеді. Мұндай айырмашылықтар ҚӨТ құрылуының нақты тарихи жағдайларына, корпаративті қатынастарды заңмен реттеу ерекшеліктеріне (монополияға қарсы заңдар), қор биржасының даму сатысына, корпоративтік меншік және басқару мәселесіндегі қаржылық ұйымдар мен мемлекеттің маңызына байланысты.

 

Кесте1 Халықаралық бизнестегі қаржылық - өнеркәсіптік топтардың  негізгі сипаттамалары

Ел	Капитал көзі	Капитал трансформа  циясының механизмі	Акционерлік құрылым  типі	ҚӨТ Ядросы	Бас холдингтік компанияның түрі
АҚШ	Тәуелсіз жеке инвесторлар	Қор нарығы	Иерархия	Банк	Банктік ХК
				Өнеркәсіптік  Корпорация	Аралас немесе таза ХК
Германия	Тәуелсіз жеке инвесторлар	Банктік жүйе	Қиылысып қатысу элементтері  бар иерархия	Банк	Банк
				Өнеркәсіптік корпорация	Аралас немесе таза ХК
Жапония	Мемлекет	Банктік жүйе	Этархия	Банк	Жоқ
Оңтүстік Корея	Отбасы  капиталы	Тікелей инвестиция- лар	Иерархия	Сауда- өнер- кәсіптік компания	Аралас ХК
Ресей	Мемлекет	Ваучерлік жекеше- лендіру инвестициялық  байқаулар	Иерархия	Өнеркәсіптік немесе сауда – кәсіп орыны	Аралас ХК
		Кепілдік  аукциондары	Иерархия	Банк	Таза ХК

 

1-кестеде әртүрлі елдердің  КҰК-\ң негізгі сипаттамалары берілген, мұнда

        КҰК не кіретін кәсіпорындардың  капитал  тарту формаларына,         корпаративтивтік басқару механизіміне  және олардың негізгі интеграциялану  түріне көбірек тоқталған. 

АҚШ тың қаржылық-өнеркәсіптік топтары: АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар дамыған нарықтық жүйе, құрлып болған капитал нарығы, қор құралдарына ірі инвесторлардың да, ұсақ салушылардың да кең енуі жағдайында құрылды. өнеркәсіптің дамуының жоғары деңгейі мен қарқыны және қалыптасқан бәсекелестік нарықтық орта корпорацияларға акцияларды эмиссиялау есебінен капиталын тиімді көбейтуге мүмкіндік береді. Бұл кезде банктер қаржылық-есептік агенттер рөлінде шығын және корпорацияларды басқаруға қатыспай көменші рөлде болды. Бұған алғашқы кезде банк капиталының өнеркәсіптік  капиталымен қосылуына қарсы болған АҚШ-ң монополияға қарсы заңдары себеп болды. АҚШ-та 1960-1970 жж бастап ҚӨТ құруда банктердің қатысуына шектеулерді жұмсарта бастады. Нәтижесінде қазіргі кезде құрылған бірнеше жүз ірі ҚӨТ-ры американдық экономиканың негізгі болып табылады, олардың ірілерінің 100-ң үлесіне ЖҰӨ-ң 30-ден  60%-ға дейін. [15]

     АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар формасындағы ҚӨТ-ң негізгі екі түрі қалыптасты: өнеркәсіптік корпорация маңында құрылған ҚӨТ\р және банк маңында құрылған ҚӨТ\р. ХХ ғасыр бойы Еххon корпорациясы әлемдік мұнай өндірісінде көшбасшы болып келеді.Exxon кең қаржылық-өнеркәсіптік топ формасындағы ҚӨТ болып табылады,және оның кәсіпорындары АҚШ та және тағы да 80 елде орналасқан. Топтың кәсіпорындары бас холдингтік компаниясы Нью-Иоркте орналасқан иерархиялық пирамидаға тізілген.

    Exxon корпорациясы вертикал интеграцияланған құрылым болып табылады, топтың негізгі кәсіпорындары мұнай және газды өңдеудің циклдарының әртүрлі сатыларында арнайы маманданған: шикі мұнай мен табиғи газды барлау және өндіру, құбырлар мен танкер флоты көмегімен мұнай және мұнай өнімдерін халықаралық тасымалдау,шикі мұнай мен табиғи газды өңдеу, мұнай өндеудің өнімдерін көтерме және бөлшектеп сату. Сонымен қатар негізгі бағытпен қатар корпорация полимерлер мен пласмасса, еріткіштер резина, ауылшаруашылық тыңайтқыштар өндіретін АҚШ тағы Канададағы және Еуропадағы мұнай химиялық кәсіпорындарды  иеленеді. ҚӨТ құрылымына көмір, уран, жанатын тақтатастар өндіретін және көздейтін басқада да салалардың энергетикалық кәсіорындары кіреді. Exxon Corporation Джон Д.Рокфеллердің трестіне жаттын және 1911 жылы трестке қарсы заңның негізінде сот шешімімен тартылған Standard OiL Company of New Jersey компаниясының мұрагері болып табылады. “Exxon” атауы айналымға 1972 ж. енгізіледі. Ағылшын –голланд Royal Dutch Shell және англо-американдық Brit3ch Petroleum Amoco компанияларының артып келе жатқан бәсекелестік қысымынан Exxon басқа ірі американдық мұнай ҚӨТ\і-Mobil компаниясымен қосылды.