Трансұлттық компанияларды тарту лизингі

 

Қазiргi кезде ТҰК əлемдiк  экономиканың негiзiн түзедi.

ТҰК-лардың дамушы мемлекеттерге  терiс ықпалының мынадай негiзгi сəттерiн атап көрсетуге болады:

• ТҰК жергiлiктi компанияларға қуатты бəсекелестiк туғызады жəне олардың дамуына мүмкiндiк бермей, iшкi нарықтан ығыстырады;
• трансұлттық капиталдың күрт орын ауыстыруы ұлттық валютаның тұрақтылығын бұзып, дамушы елдердiң ұлттық қауiпсiздiгiне қатер төндiруi мүмкiн.

Экономиканың  инвестициялық саласындағы мәселелер, негізінен қалыптаспаған нарықтық тетіктер жағдайында мемлекеттік басқару  жүйесінің әлсіреуіне және ел дамуындағы мемлекеттің экономикалық ролінің  төмендеуіне елеулі дәрежеде байланысты болып келеді. Нақты сектордың соның ішінде мұнай өндіру саласының көтерілуін қамтамасыз ету үшін ішкі жєне сыртқы ақшалай ағымдарды тиімді нарықтық басқару тетігінің жоқтығы қазіргі таңда инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеудің күшейтілуін талап етеді.

Қазақстан экономикасына  шетел инвестицияларын тарту  макроэкономикалық сипаттағы стратегиялық және тактикалық міндеттерді шешуге бағытталған объективті қажетті  үрдіс. Шетел инвестициялары экономикамыздың  қарқынды өсуіне елеулі әсерін тигізеді. Қазақстан экономикасының даму жағдайларында инвестициялар әлеуметтік және өндірістік мүмкіншілігінің құрылымдық өзгеруінің маңызды құралы болып табылады. Ұдайы өндіріс қатынастары жүйесінде инвестициялар маңызды құрылымдық пайда болу қызметін атқарады, халық шаруашылығының қай салаларына инвестициялардың салынуына қарай экономиканың болашақ құрылымы байланысты болады.

Қазақстан Республикасы аумақтарындағы барлық шаруашылық субъектілеріне үздіксіз сыртқы нарыққа шығу құқығын  ұсыну, шетел инвестицияларын кеңінен тарту, ҚР-ның сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейту құқықтарын беру шетел инвестицияларын ғылыми-зерттеудің өзектілігін анықтайды.

Қазақстан Президенті Н.Назарбаев  “біздің міндетіміз - әлемдік қоғамдастық  алдында қазақстанды инвестициялар  үшін тартымды орын ретінде көрсету, маңызды салаларға инвесторларды белсене тарту” – деп атап көрсеткен. Сондай-ақ, «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында Президентіміз Н. Ә. Назарбаевпен реформалаудың негізгі тұжырымдамалық принципі қалыптасқан. Сол құжаттың басымды ұстанымы - нарықтық қатынас кезінде мемлекеттің экономикасын және жоғары деңгейде шетел инвестициясын нығайту болып табылады.

Экономиканың  өсуі инвестициялық қызметтің белсенділігімен  байланысты. Сондықтан, қазіргі таңда  еліміздің  мұнай өндіруші саласының алдында тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық саясат жүйелерінің барынша қайта қаралуын талап етеді. Бірақ, өз кезегінде инвестициялық қызмет, құрылымы, ұдайы өндірістегі қаржылық және материалдық активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына байланысты болып келеді, яғни бұл инвесторлардың нарықта инвестициялық стратегияны дайындауды есепке алу факторы болып табылады.  

2000-2008 жылдардағы  Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау көрсеткіштерінен тек соңғы жылдары ғана инвестиция саласында оң тенденцияның орныққандығы байқалады. 2007 жылы ЖІӨ мен негізгі капиталға инвестиция көлемі сәйкесінше  және 14%-ға артып, ЖІӨ-дегі инвестициялардың үлес салмағы 2000 жылғы 12,3%-дан 2008 жылы 32,3%-ға дейін өсті. Қолданылған ЖІӨ құрылымы айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Соңғы тұтынуға жұмсалған ЖІӨ шығындарының үлесі 2004 жылғы 113,3%-дан 2008 жыл 111,6% дейін азайғанда жалпы сақтаулы қаржы үлесі 18%-дан 22,7%-ға дейін ұлғайып, негізгі капиталдағы жалпы сақтаулы қаржы мөлшерінің де өскендігі көрінді.

2004 жылмен салыстырғанда  2005 жылы негізгі капиталға инвестиция  көлемі 14% көбейіп, 2420,9 млрд. теңгені  құрады, оның ішінде 9,4%-ы бюджеттік  қаражаттан жинақталса, кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті қаржысының тиісінше 63,7% және 19,1%-ы шетелдік инвестициялар есебінен қамтамасыз етілді. 2006 жыл негізгі капиталға инвестиция көлемі 2824,5 млрд.тенгені құраса, 2008 жыл бұл көрсеткіш 4210,9 млрд. теңгеге жетті. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет5 – Қазақстанға   жасалған шетел инвестицияларының  ағыны, млн АҚШ доллары

5-суретте  көріп отырғанымыздай, әлемдік дағдарыс  жағдайына қарамастан, Қазақстанға  жасалған шетел инвестицияларының  көлемі артуда. Мысалға, 2008 жыл шетел  инвестицияларының көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 23%-ға немесе 44598 млн доллардан 58376 млн долларға дейін жоғарылап отыр.

Бұл жағдай Қазақстандағы  жағымды инвестициялық ахуалмен сипатталады. Шетелдік инвестициялардың жалпы республикалық көлемінің  қомақты үлесі Атырау (55,4%) және Батыс Қазақстан (14,9%) областарында игерілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстанда ірі трансұлттық корпорациялардың қызметі толық көлемде ұсынылған. Республикада қолданылатын кейбір ТҰК инвестициялары негізінен шикізаттық салаға шоғырландырылған, ал жоғарғы қосымша құны бар тауарлардың өнеркәсіптік өндірісінде инвестициялар айтарлықтай емес. Негізгі себептер - көліктік және логистикалық инфрақұрылымдардың жеткіліксіз дамуы және Еуропа - Азия халықаралық көліктік дәліздерді бағыттары бойынша тиімді қалыптастырудың болмауы.

Сонымен қатар, трансұлттық өндіріс - бұл экономиканы қайта құрылымдау проблемаларын шешуге жол болып табылады, яғни ғылымды қажетсінетін өнімдер, жоғарғы технологиялар өндірісін және өткізуді ұйымдастыру. Трансұлттық инвестицияларды тарта отырып, қазақстандық экономика әлемдегі ірі ТҰК инвестициялық белсенділігінің барлық жинақталған тәжірибесін пайдалана отырып және өндірісті трансұлттандырудың негізгі өңірлік, салалық және стратегиялық ерекшеліктерін ескере отырып әлемдік экономикалық кеңістікке мүмкіндік алады.

ТҰК инвестицияларын ұлттық экономикаға тарту әртүрлі елдер арасында орнықты экономикалық байланыстар құра отырып, экономикалық ықпалдасуға жәрдемдеседі. Мәселен, ТҰК-тың негізгі өнеркәсіп кәсіпорындары әлемнің әртүрлі елдерінде әдетте экспортқа бағдарланған болып табылады, TҰК-тың тікелей инвестицияларын қандай да бір елге орналастыру нәтижесінде өндірілген өнімінің орташа есеппен 94%-ы экспортқа өткізіледі.

Экономикамыздағы  шетелдік инвестиция тарту үрдісін одан әрі дамуы үшін инвестициялық саланы мемлекеттік қолдау мен реттеудің келесідей  бірқатар шараларын жүзеге асыруды талап етеді: инвестициялық ахуалдың, инвестициялық әлеуеттің және инвестициялық қызметте қатысушылардың белсенділігінің мониторингі, инвестициялық қызметті ынталандырудың және реттеудің республикалық және аймақтық кешенді қолдау бағдарламаларын жасау, инвестициялардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шараларды өңдеу, нормативтік-құқықтық реттеуді және инвестициялық инфрақұрылымды жетілдіру қажет. Инвестициялық үрдістерді ынталандырудың мемлекеттік шаралары жергілікті және жоғарғы билік органдарының ынталандырушы шараларынан қалыптасады. Олардың өзара ықпал ету дәрежесі мемлекеттік инвестициялық саясаттың тиімділігін анықтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1.Вознесенская Н.Н.  «Совместное предприятие как  форма международного сотрудничества»  -М. 1989.-с.8-9

2.Жакупова Ш.Ш. Эффективность  развития  совместного предпринимательства  в РК в условиях рынка. Дис.раб.  Караганда-1998г.

3.Зубченко Л.А. Совместное  предпринимательство в современной  мировой экономике // Реферативный  сборник. Москва Академия наук  СССР. Институт научной информации  по общественным наукам. –М.:1991.-с.34-36. 

4.Балабанов И.Т., Балабанов  А.И. Внешнеэкономические связи: Учеб. пособие.- М.: Финансы и статистика, 1998.-512с.

5.Райзберг Б.А., Лозовский  Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный  экономический словарь.- М.:ИНФРА-М.1998.-479с.

6.Попов С.Г. Внешнеэкономическая  деятельность фирмы. Особенности  менеджмента и маркетинга.-Изд.2-е, доп.-М.: «Ось-89ң 1999-288с.

7.Совместные предприятия  в практике международных экономических  отношений. - М.:  Внешторгиздат, 1989-с.8

8.Совместные предприятия  за рубежом // М.:1993.А-763-18. №7

9.Кенжалиев А.Т. Иностранные  инвестиции в развитии экономики региона // 10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития. /Сб. Междунар. науч. кон. 22-24 февраля 2001г.-Алматы: Университет. КАЙНАР, 2001.-с.500

10.Смирнова Е.Е., Хвальская  Н.В. Совместные предприятия: Законо-мерности возникновения и перспективы развития.-М.: Изд. МГУ 1988.- 164с.

11.Сарсенбаев М. Перспективы  законодательной базы внешнеэконо-мической  деятельности Казахстана до 2015 года // Правовая рефор-.

ма  в Казахстане –  Алматы. Интеграл, 1999 № -с.16. 

12.Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы // Оқу құралы // Алматы 1999 ж.

Казахстан. Спровочник бизнесмена.-Алматы: Казинформцентр-1993.-с.12

13.Смагулова Ш.А. «Проблемы  организации и развития совместных  предприятии в РК» Дис. раб.  кон. – Алматы-1666г.

Казахстан: 1991-2001 годы. Стат. сборн.

14.Мировая экономика:  Учеб. пособие для вузов / Под  ред. проф. И.П. Николаевой. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.

15.Мировая экономика:  Учеб. пособие для вузов / Под.  ред. проф. А.С. Булатова. - М.: Юристъ, 1999.

16.Мильнер Б.З.  Теория организаций. - М.: ИНФРА-М, 1998.

17.World Investment report 2007. U. N., N. Y., 2007.

18.World Investment report 2008. U. N., N. Y., 2008.

19.Долгов С.  И. Глобализация экономики. - М., 2007.

20.Новая форма  разделения труда // Коринф. - 1998. - № 18.

21.Мировая экономика  и международные отношения. - 1998. - № 3.

22.Баринова Н.И., Елховская  Л.И., Николина В.В. Внеурочная  работа по географии. – М.: Просвещение, -1988, - 145с.

23.Башинская А. Влияние  международной экономической интеграции на функционирование транснациональных корпораций» // Экономика Украины. – 1997. - № 7. – с.25-29

24.Волкова Н.П. Педагогіка: посібник для студентів вищих навчальних закладів. – К.: Академія, - 2001. – 576с.

25. В.В.Волошин. Справочник  экономиста-международника. – М.: АПН. – 1984. – 785с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-қосымша

 

Қазақстанға экономикалық қызмет түрлері бойынша шетелдік тікелей инвестициялардың жиынтық ағыны

 

(кезеңдегі млн.АҚШ  долларымен)

Қызмет түрінің атауы	2004ж	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2008ж/ 2007ж %-бен
Тау-кен өнеркәсібі	2,9	-3,4	30,8	225,0	15,2	6,8
Соның ішінде:
шикі мұнай  және табиғи газ өндіру	2,6	-4,0	8,0	-319,5	5,2	-1,6
Өңдеуші өнеркәсіп	178,7	117,1	164,6	122,5	74,9	61,1
Құрылыс	6,9	13,0	49,9	91,2	12,2	13,4
Сауда	175,4	53,1	149,9	787,2	128,1	16,3
Көлік және байланыс	7,0	22,9	34,4	86,4	375,1	434,1
Қаржы қызметі	38,3	50,0	136,5	884,4	892,9	101,0
Жылжымайтын мүлікпен операциялар	10,1	47,8	689,3	137,0	2 489,9	1817,4
геологиялық барлау және зерттеу жүргізу жөніндегі қызмет	6,5	0,8	-0,1	1,7	1,5	88,2
Білім беру, денсаулық  сақтау және әлеуметтік қызмет			0,3	4,1	0,5	12,2
Басқалар	0,1	0,1	33,3	263,9	255,4	96,8
Барлығы	425,4	307,4	1 291,6	2 635,1	4 244,0	161,1
Ескерту – статистикалық  мәліметтер негізінде автормен құрастырылған