Трансұлттық компанияларды тарту лизингі

  «Донской ГОКтан»  басқа, негізгі, рудалы шиказаттармен  (марганец рудасы, кварцит) қамтамасыз  ететін- Қазақстанның өндіруші кәсіпорындары  (Жезқазған және Қарағанды облыстары)  болып табылады. Олар ұзақ мерзімді  контракттар негізінде, зауыттың  үзіліссіз жұмысын қамтамасыз етеді. Сабақты (стружка) Қазақстан Вторчерметі, коксты- Алтай коксо- химиялық және Төменгі Тагильдік металлургия комбинаты (Ресей) жабдықтайды.

90-шы жылдары, әріптестік  байланыстардың бұзылуы мен СССР  құлдырауына байланысты кризистік  жағдайлардан болған, өндірістің күрт төмендеуі кәсіпорындар үшін ауыр соққы болды. Басқарушы инвестор- фирма «Japan Chrome Corporation» келуімен жағдай жақсара бастады. Ол- өндірісті қажетті айналым капиталы мен өндірістік базаны жетілдіруге бағыталған инвистициялармен қамтамасыз етті. Басқару кезеңінде компанияның өндірістік және сауда стратегиялары өзгерді. Өзінің бәсекеқабілеттілігін сақтау және әлемдік нарықы жаулау үшін сапаны жоғарылату, өнім ассортиментін кеңейту; өндірістік процессті қайта құруға, пештерді реконструкциялау мен модернизациялауға, технологияларды жаңашылдандыруға байланысты өзіндік құнды төмендету шаралары мақсатты түрде жүзеге асырылуда. 1998 жылы  «Japan Chrome Corporation» фирмасы жойылған АҚ «Қазақмарганец» мүліктік комплексін сатып алды да, аренда ретінде «Ақсу ферробалқыту зауытына» берілді. Мүліктік комплестің құрамына: нәзік рудаларды 250 мың тонна қуаттылығымен жылына 75 мың марганец концентратын өндіретін стационарлы байыту фабрикасы, қышқыл рудаларын 200 мың тонна қуаттылығымен жылына 100 мың тонна марганец рудасын өндіретін жазғы тазалау қондырғысы кіреді.

2009 жылы ферробалқыту  өндірісі 1,1 млн. тонна деңгейіне  жетті. Тауарлы ферробалқытудың  тауарлы өндірісі 1 млн. тоннаға, 2004 жылмен салыстырғанда 134,1% ке  өсті. Тауарлы феррохром көлемі 750 мың тоннаны құрады,  2004 жылмен салыстырғанда 59,8% ке өсті. Силикомарганец өндірісі тезірек дамыды және 2009 жылы 130,9%ті құрады, ол 2004 жылдан айтарлықтай жоғары. Ары қарай өндірістің дамуы- шикізаттық марганецті рудалық база- «ТУР» (Жезқазған облысы) иелігінде болды.

2008жылы, әлемдік нарығының  коньюктурасына байланысты, балқытылатын  балқымаларының структурасын өзгертулері,  ары қарай жалғастырыла берді.  Сонымен әрі қарай дамытуды 2008жылғы  орта және төмен көміртекті  феррохром өндірісі 74% ті құраған , 2003 жылмен салыстырғанда 20% ке жоғары, АҚ «Феррохром» қабылдады. Бұдан басқа, АҚ «Феррохром» завод және компания үшін жаңа, гранулданған ФС 15Г-реогентті ферросилиции маркасы (ауыр суспензияларды байыту үшін қолданылады) өндіріле бастады.  1998жылдан басталған металлды хром өндірісі, 2008 жылы 120 тонна/айына дейін өсті.

2007 жылы  АҚ «Донской  ГОК» 2,6 млн. тонна тауарлы хромды  рудасы өндірілді.  «Донской ГОКтың»  таулы хромды рудасын өндіруге  қажетті тұрақтандыру және қалпына  келтіру шаралары 2000 жылы енгізілген, «Поисковой», «Центральная», «Молодежная» шахталарынан енгізілген жаңа өндіру қуаттылықтары үлкен әсер етті.

Ақшалай көрсеткенде 2009 жылы толығымен компания бойынша 12 599,2 млн. теңгеге тауарлы өнім өндірілді,соның  ішінде тауарлы өнім көлемін құрады: Ферробалқыту Ақсу зауытында–9 923,6 млн. тг, ААҚ «Феррохром»-

2 1735,8 млн.тг, ААҚ «Донской  ГОК»- 10468,4 млн.тг. Есепті жылдағы  тауарлы өнім рентабельділігі:  Ферробалқыту Ақсу зауытында  15,3%, ААҚ «Феррохром» 7,6%, ААҚ «Донской  ГОК» 41,3% ті құрады.

2008 жылдың басында   Ферробалқыту Ақсу зауытында,  өнімнің өзіндік құнынын төмендететін, қуаттылығы 220 киловольтті құрайтын  электротасымалдау желісінің құрылысы  аяқталды. Бұл желінің ұзындығы 9,4 км.

 

 

Кесте2 АҚ «ТҰК Казхром» қаржылық көрсеткіштері

 

Жыл қорытындысы бойынша  көрсеткіш	2008	2009	Өзгеру қарқыны
			+, -	%
Активтердің баланстық  құны	39951858	47245775	7293917	120
Жеке капиал	32175435	36763040	4587605	110
Таза айналым капиталы	6430557	5155757	-1274800	80
Таза табыс	14807274	4284490	-11187198	20
Сатудан түскен табыс, %	28,02	36,39	8,37	-
Капитал табыстылығы, %	45,73	9,59	-36,14	-
Активтер табыстылығы, %	36,83	7,46	-29,37	-
1 жәй акцияға таза  табыс	2058,45	493,26	-1565,19	20
1 акцияның баланстық  құны	4071,04	4651,50	580,46	110

 

2- кестені талдайтын  болсақ, бірінші кәсіпорынның таза  табысына назар аударайық. 2008 жылмен  салыстырғанда 2009 жылы таза табыс  көлемі 11187198 млн.теңгеге кеміді, бұдан  біз кәсіпорын пайдасының, өткен  жылмен салыстырғанда, едәуір  төмендегенін байқаймыз.

Таза табыс төмендегендіктен акциялардан түсетін табыстың, капитал  табыстылығының, активтер табыстылығының да көлемінің төмендегенін көруге болады. Кәсіпорынның пайдасы мен шығынын, өндірілген тауар, өткізілген тауар  көлемін, жұмыс персоналын, еңбек өнімділігін, таза табысты, жалпы табысын және т.б. жағдайларын анығырақ көрсету үшін кәсіпорынның техникалық- экономикалық көрсеткіштерін талдаған жөн.  

   

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 3 Кәсіпорынның техникалық- экономикалық

көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	өлшем бірлігі	2008ж	2009ж	Ауытқу, өзгеру қарқыны
					+; -		%
1	Өткізілген өнімнен  түскен түсім	Млн.тг	34112605	47929954	13817349	140
2	Өткізілген өнімнің  өзіндік құны	Млн.тг	24554972	30487588	5932616	120
3	Жалпы табыс	Млн.тг	9557633	17447366	7889733	180
4	Кезең шығындары	Млн.тг	3449815	11604472	8154657	340
5	Негізгі қызметтен түскен табыс	Млн.тг	6107818	5837894	-269924	90
6	Негізгі емес қызметтен  түскен табыс	Млн.тг	15045430	281520	-14763910	2
7	Салық салғанға дейінгі  жиынтық табыс	Млн.тг	21153248	6119414	-15033834	30
8	Корпоративтік табыс  салығы	%	6345974,4	1834924,2	-4511050,2	-
9	Салық салғаннан кейінгі  жиынтық табыс	Млн.тг	14807274	4284490	-10522784	30
10	Таза табыс	Млн.тг	14807274	4284490	-10522784	30
11	Өнім рентабельдігі	%	52,9	10,2	-42,7	-
12	Сату ренабельдігі	%	43,4	8,9	-34,5	-
13	Өндіріс рентабельдігі	%	66,5	13,7	-52,8	-
14	Жұмыскерлер саны	Адам	14238	15127	889	110
15	1 жұмыскердің еңбек өнімділігі	Млн.тг	2395,8	3168,5	772,7	130
16	Негізгі капиталдың орт.ж. құны	Млн.тг	16057612	23470238	7412626	150
17	Айналым капиталының  орт.ж. құны	Млн.тг	6201831	7770147,5	1568316.5	120
18	Қор қайтарымдығы	Теңге	2,1	2,0	-0.1	90
19	Қор сиымдылығы	Теңге	0,5	0,5	0	100
20	Қормен қарулану	Млн.тг	1127,8	1551,5	423.7	140

 

Жоғарыдағы, кестеде АҚ «Казхром» техникалық- экономикалық көрсеткіштері көрсетілген. Онда кәсіпорынның шығыны мен пайдасы, түрлі тиімділікті өрнектейтін көрсеткіштері екі жылға (2008- 2009ж) есептелінген. Әр көрсеткіштің мәнін, тиімділігін, жылдардағы ауытқуларын олардың әрқайсысына тоқталып, талдау жасау арқылы көрсетуге болады.

  Төменде көрсетілген  1- суретке назар аударсақ, өткізілген  өнімнен түскен түсім 2008 жылы  34112605 млн. теңге болса, 2009 жылы  ол 47929954 млн. теңгені құрады. Сонда, 13817349 млн. теңгеге артты (140%).

Сурет1 Өткізілген өнімнен түскен түсім

 

Өткізілген өнімнің  өзіндік құны кәсіпорында өндірістік ресурстардың пайдаланылуын және нәтижелерін  көрсетеді. Өзіндік құн 2008 жылы 24554972 млн. теңгені құраса, 2009 жылы 30487588 млн. теңгеге жеткенін көреміз. Яғни, өткен жылға қарағанда 5932616 млн. теңгеге немесе 120% ке өскен.

Жалпы табысқа келсек, ол өнімнің өзіндік құны мен өткізілген өнім табысына тәуелді. Мысалы, 2008 жылы жалпы табыс көлемі 9557633 млн. тг болса, 2009 жылы 17447366 млн. тг өсті. Сонда ауытқуы өткен жылмен салыстырғанда 7889733 млн. тг, 180% ке артты.

Кезең шығындарын қарастырсақ, шығынның жоғарылап кеткенін көреміз. 2008 жылы ол 3449815 млн.тг болса, 2009 жылы  11604472 млн. тг жетті, яғни,  8154657 млн. теңгеге, 340% ке өскен.

Негізгі және негізгі  емес қызметтерден түскен табыстар 2008 жылы 6107818 және 15045430 млн. теңге, ал 2009 жылы 5837894 және 281520 млн. теңгені құрады, яғни біріншісі -269924 млн. теңгеге, екіншісі -14763910 млн. теңгеге артқанын байқаймыз.

 Кәсіпорынның таза табысының өзгерісін төменде келтірілген  2- суреттен көреміз. Яғни, 2008 жылы таза табыс 14807274  млн. тг құраса, 2009 жылы 4284490  млн. тг құраған. Сонда өткен жылға қарағанда -10522784 млн. теңгеге кеміген (30%).

Сурет 2 Таза табыс өзгерісі

 

Өнім рентабельділігі 52,9% дан 10,2% ке кеміді, ол таза табыстың кеміп,  шығындардың артуына байланысты кеміді. Сату рентабельділігі 34,5% ке кеміді, бұдан біз кәсіпорын өткен  жылға қарағанда едәуір шығынға  ие екендігін көре аламыз. Негізгі құралдардың тиімділігін анықтайтын қор қайтарылымдығы 2008 жылы 2,1 теңге құраса, 2009 жылы 2 теңгені құрады.

Қормен қарулану 2008 жылы 1127,8 млн. тг, ал 2009 жылы 1551,5 млн. тг құрады.

Негізгі және айналым  капиталдарының екі жылдағы ауытқуларын 3- суреттен анық көруге болады:

 

Сурет3 Кәсіпорынның негізгі  және айналым капиталының жылдық ауытқулары

Негізгі капиталдың орташа жылдық құны екі жылға шаққандағы ауытқуы 7412626 млн. теңгеге өсті.

Айналым капиталының  орташа жылдық құны 2008 жылы 6201831 млн. теңге, ал  2009 жылы 7770147,5 млн. теңгені құрады. Яғни, 1568316.5 млн. теңгеге, 120 % ке өсті.

 

Сурет4 Жұмыскерлер саны өзгерісі

 

Кәсіпорынның қызметінің қаншалықты тиімді атқарылуы оның есепті көрсеткіштеріне ғана емес, басқа да, мысалы жұмысшылар санына тәуелді болады. Төмендегі 4-суреттен ААҚ «Казхром» жұмысшылар миграциясын көруге болады. 2008 жылы жұмыскерлер саны 14238 адамды құраса, 2009 жылы олар  15127 адамға жетті.

 

2.2. «Қазхром трансұлттық компаниясының» инвестициялау процесін талдау

 

Инвестициялау – Қазақстан Республикасы экономикасының нарыққа өтудегі  ең басты тетігі және ақша, қаржы, пайда, баға секілді басқа да тетіктер мен  формаларды пайдаланудың базасы болып  табылады. Мұнда инвестициялар пайдаланғанда қандай да бір пайдалы нәтижеге қол жеткізуге немесе белгілі бір мөлшерде пайда табуға мүмкіндік беретін көптеген мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың түрлерін сипаттайды.

   Инвестициялық  үрдісті зерттей келе, басқару мәнінен максималды тиімділік алуға, әлеуметтік-экономикалық жүйедегі максималды өсімге қол жеткізуге бағытталған барлық қызметтер жинақталған келесідей іс-әрекеттер циклынан тұратын стратегияны  ұсынуға болады:

1. инвестициялық үрдістің ағымдық жағдайына талдау жасау инвестициялық тартымдылықты және инвестициялық белсенділікті талдау, инвестицияға деген әлеуметтік-экономикалық жүйенің қажеттіліктерін қанағаттандыруды талдау;
2. инвестицияның қажетті көлемін және инвестициялық тартымдылық көрсеткіштерін анықтау;
3. жүйенің қажетті инвестициялық тартымдылық жағдайына ие болуға мүмкіндік беретін шараларды өңдеу, таңдау және жүзеге асыру;
4. инвестициялық тартымдылықтың өзгеруімен байланысты болған әлеуметтік-экономикалық жүйедегі инвестиция ағымының өзгеруі;
5. инвестициялау есебінен әлеуметтік-экономикалық жүйе параметрлерінің өзгеруі.

Циклдарды тұрақты  іске асыру инвестициялық үрдісті  басқару жүйесін тұрақты жетілдіруді  және әлеуметтік-экономикалық жүйенің  қызмет ету тиімділігін арттыруды  анықтайды.

Жалпы, қазіргі экономикалық даму кезеңіне сәйкес келетін басқаруды қолданбай инвестициялық үрдісті дамыту мүмкін емес. Сондықтан, инвестициялық үрдістерді басқару субъектілерінің негізгі міндеті әлеуметтік-экономикалық жүйедегі  инвестициялық үрдістің соңғы мақсатына жетуіне мүмкіндік беретін тиімді басқаруды ұйымдастыру болып табылады.

Инвестицияны тарту және тиімді пайдалануды басқару  - кәсіпорынның инвестициялық қызмет саласындағы  шешімдерді жасау, қабылдау және жүзеге асыру үрдісі болып табылады. Бұл  үрдіс келесі принциптерді сақтаумен ұйымдастырылуы тиіс: инвестицияның мақсатты принципі, инвестицияның табыстылығы мен пайдалылық принципі, жоғары тәукелділікті мүмкіндігінше азайта отырып теңдестіру принципі, инвестицияны тартудың жүйелілік принципі.