Трансұлттық компанияларды тарту лизингі

Кез келген мемлекетке шетел инвестицияларының келуі, сондай-ақ олардың тиімділігі жағымды инвестициялық ортаның болуымен анықталады. Тікелей және портфельдік инвестицияның түсімі жекешелендіру үрдісін жеделдетуіне, құнды қағаздар нарығын дамытуына, сонымен қатар тұтастай заңдылықтарды жетілдіруіне, тікелей және портфельдік шетел инвестициясын құқықтық негізде реттеуіне байланысты болады.

Елімізге шетелдік инвестициялар ағынының динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді: егер 2005 жылы 6,4 миллиард АҚШ долларына  жуық инвестиция тартылса, 2007 жыл оның көлемі 2,7пайызға көбейіп, 17,5 миллиард долларға жетті. Ал 2008 жылы еліміздің экономикасына тартылған инвестиция көлемі 21,1 млрд. АҚШ долларын құрады.

Қазақстан ТМД  елдері арасында инвестициялық іс-әрекетке қатысу деңгейі бойынша екінші орын алады. Бүгінгі таңда адам басына шаққандағы орташа көрсеткіші бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде теңдесіз көшбасшыға айналды.

Мемлекеттің ішкі қаржылық топтарының және шетелдік инвестициялық  компаниялардың соңғы жылдардағы қарқынды қаржылық әрекеттерінің нәтижесі жоғары көрсеткішке ие.

2010 жылдан бастап еліміз қарқынды түрде индустриялық-инновациялық даму жолына түсті. Мемлекет Басшысының тапсырмасымен іске асатын осы бесжылдықтың бірінші жылында-ақ Павлодар облысы өзгелерден озық болып танылуға тиіс. Жалпы, облыс бойынша 2010-2014 жылдарға арналған индустрияландыру карталарына бас-аяғы 49 жоба енді. Оның ішінде 13 инвестициялық жоба республикалық бағдарламаға кірсе, қалған 36-сы аймақтық картаға қосылған. Жобалардың жалпы құны - 1 триллион теңгеден астам. Индустрияландыру картасына енген 8 жоба осы жылдың бірінші жартысында-ақ жүзеге асырылып болады. Ал жыл аяғына дейін ұзын саны 25 жоба іске қосылады. Ендігі жерде билік барлық белгіленген жұмыстардың тоқтаусыз жүргізілуін қадағалап, кездескен мәселелерді дер кезінде шешіп отыруды жіті назарға алып отыр. [19]

Аймақтарды индустриялық-инновациялық тұрғыда қарқынды дамытуға ENRC тобына кіретін облыстағы кәсіпорындар да белсенді түрде атсалысатын болады. Павлодар облысында ENRC тобына кіретін бірнеше компания бар. Атап айтқанда, олар - «Қазхром» трансұлттық компаниясы АҚ-ның филиалы – Ақсу ферроқорытпа зауыты, «Қазақстан электролиз зауыты», «Қазақстан алюминийі», «Еуразиаттық энергетикалық корпорация» АҚ. Бес жылда ENRC кәсіпорындарында өнеркәсіп саласы бойынша жалпы құны 210 млрд. теңгеден асатын 15 жобаны іске асыру жоспарланған. Соның нәтижесінде, кәсіпорындар жаңа құрал-жабдықтармен жарақталып қана қоймай, сонымен бірге жаңа өндіріс орындарын да құрады. ENRC тобының кәсіпорындары жүзеге асыратын инвестициялық жобалардың төртеуі республикалық индустрияландыру картасына енгізілген. Дегенмен екі жоба ғана негізгі болып есептеледі. Оның бірі – электролиз зауыты екінші кезегінің құрылысы болса, екіншісі – «Еуразиаттық энергетикалық корпорация» құрамындағы Ақсу ГРЭС-інің №2 блогын қайта қалпына келтіру. Ал жалпы құны 17,8 млрд теңге болатын «Шығыс» көмір кенішінің жер бетін аршу кешенінің және Ақсу ферроқорытпа зауыты агломерациялық цехының құрылыстары республикалық картаға енген перспективті жобалар деп танылды. Ірі компаниялардың аймақтық картаға енген басқа да жобалары бар. Ақсу ферроқорытпа зауытының жағдайын айтар болсақ, олар да былай алып қарағанда аса маңызды болып көрінбесе де, іске асырмауға болмайтын, өндіріс көлемін ұлғайтып, қарқынды дамуға байланысты кезекті кеңестер қаңтар-ақпан айларында энергетика және металлургия салалары бойынша да өткізіледі. Солардың бірінде жергілікті халық тарифті жеті жыл бойы үздіксіз көтеруге мүмкіндік алған жылу-электр станцияларының инвестициялық жобаларымен кеңінен танысатын болады.

«Қазхром» трансұлттық  компаниясы» АҚ биылғы жылдың басында  Ақтөбе ферроқорытпа зауытының жаңа цехының іргесін қалады. Осы жерде, осы цехта ең заманауи инвестициялық  технология қолданылуда.

Ақтөбе ферроқорытпа зауыты - Қазақстан металлургиясының қарлығашы. Бұл мүлдем түбегейлі басқа өндіріс, ол қуаттылықты 2 есе ұлғайтады, экология мүлдем жақсарады. Әрбір жұмысшының еңбек өнімділігі 4 есе артады. Хром алу 90 пайызды құрайтын болады. 1,5 мың адам осы жерден жұмыс табады. Ақтөбе үшін және Қазақстан үшін бұл - техниканың жаңа жетістігі екені түсінікті. Ақтөбе ферроқорытпа зауыты - «Қазхром» трансұлттық компаниясы» АҚ-ның филиалы. 1943 жылы құрылған, Қазақстан қара металлургиясы саласының тұңғышы. Өзінің құрамында зауыттың үш балқыту цехы, сондай-ақ шлактарды қайта өңдеу, шихталарды даярлау, кен-байыту цехтары және басқа да көмекші нысандары бар. Өзінің газ-турбина электр стансысы жұмыс істейді.

«Қазхром» трансұлттық  компаниясы» АҚ баспасөз қызметінің хабарлауынша, Ақтөбе ферроқорытпа зауытының жаңа, төртінші цехында посткеңестік кеңістікте теңдесі жоқ жоғары көміртекті феррохром өндірісінің инновациялық технологиялары, сондай-ақ электр жабдықтары мен автоматтандырудың жаңа жүйелері пайдаланылатын болады.

Іс жүзінде  қазақстандық өндірістік хромит қорының барлығы «Қазхром ТҰК АҚ» еншісінде. «Казхром ТҰК АҚ» әлемде хром өндіру мен хром кені бойынша екінші орынды, ал феррохром өндірісі бойынша үшінші орынды алады. Меtall Bulletin журналының деңгейі бойынша хром өндіруден әлемде екі ел – Оңтүстік Африка мен Қазақстан жетекші рольге ие болып қала береді. Қазақстанда ферроқорытпаға сұраныс аз болғандықтан, дайын өнімнің 90% алыс шетелдерге экспортталады(АҚШ, Еуропа, Оңтүстік Шығыс Азия елдері). 2007 жылы феррохром көлемін шығару 910 мың тоннаны құрады (компаниы өнімінің 71,5%). Екінші, маңыздылығы бойынша хром рудасын сату 12,4% көрсетті. 2002-2005 жылдарда компания қарызы 124%, бірақ қалыпты баға конъюктурасын сақтап қалады. Жыл сайынғы көрсеткіштің сақталуын соңғы жылдары қиындау болып отыр( белгіленген 3,5 млн. тонн).  Бірақ, мамандардың айтуы бойынша ол көрсеткішті 2012 жылдан бұрын жасау мүмкін еместігін айтады. [22]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ТРАНСҰЛТТЫҚ  КОМПАНИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ басымдықтары

3.1 Трансұлттық корпорациялардың  Қазақстан экономикасының дамуына әсері

 

Экономиканы глобализациялау  үрдістері әлемдік экономикалық және саяси аренада жаңа ойыншылардың – трансұлттық корпорациялардың пайда болуына әкелді.

          Қазіргі кезде ТҰК қызметін  бағалау және олардың ұлттық  экономиканың дамуы мен мемлекеттік қауіпсіздікке әсері бірмәнді емес, яғни оның жағымды да, жағымсыз да мәні бар.

          Қабылдаушы ел үшін жағымды  факторлар ретінде мыналарды  атап өтуге болады: мемлекеттің  экономикалық базасының кеңеюі, ең жаңа технологиялардың берілуі, жалпы іскерлік белсенділіктің артуы, елге шетел капиталының келуі, төлем балансының жағдайының жақсаруы, жұмысбастылықтың өсуі, ТҰК филиалдарындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің өмір сүру деңгейінің артуы, жергілікті кадрлардың біліктілігінің артуы, саяси реформалар жүргізуді ел экономикасына ТҰК енгізу арқылы ынталандыру.

        Сонымен қатар, өзінің қаржылық  қуатын қолдана отырып, ірі корпорациялар  ұлттық инвесторларды экономиканың  анағұрлым тартымды секторларынан  ығыстырып тастайды, ұлттық өндірушілерге әділетсіз бәсекелестік әдісімен үлкен қысым жасайды. ТҰК  экономикадағы қатысымын кеңейте отырып, өз стандарттарын тек басқару саласында орнатып қана қоймай, қабылдаушы ел халқының әлеуметтік сәкестендіруіне (идентификация) де әсер етеді. [21]

        ТҰК өзінің қалыптасуы барысында  қызметтерінің географиясын да  кеңейтті, яғни  ол бұрынғы КСРО  елдерін де қамти бастады. Қазақстан  Республикасы да одан қалыс  қалған жоқ. 

         Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан  кейін көптеген маңызды глобализация үрдістерінің белсенді қатысушысы болуға ұмтылды. Алайда елдің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы, оның барлық элементтері, оның ішінде оның негізгі субъектілері –  ТҰК-мен оңтайлы әрекеттердің механизмінің қалыптасуын болжамдайды.

        Бұл жағдайда ТҰК үшін жағымды факторлар ретінде Қазақстандағы мына жағдайлар атап өтуге болады: пайдалы қазбалардың мол қоры, әртүрлі биологиялық және бай рекреациялық ресурстары, білікті және арзан жұмыс күшінің болуы.

        Қазақстан экономикасындағы ТҰК-ң мінез-құлық үлгісін таңдау осы шаруашылық жүргізуші субъектілерді басқа дамушы елдер экономикасына енгізу түрінен еш айырмашылығы жоқ және ол бірқатар нақты факторларға байланысты болады:

• корпорациялардың экономикалық мүдделері;
• шетелдік капиталдың қызмет ету саласы мен өнім түрін таңдау;
• жобаның ауқымы;
• шетелдік инвестицияларды тартудың стратегиялық мақсаттары.

      ТҰК-ң  қабылдаушы елдердегі қызметтері  түрлерінің Қазақстанда анағұрлым  дамыған түрі – бірлескен кәсіпорындар (БК).

       Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты ТҰК Қазақстан экономикасына өте  терең енуде және еліміздің қоршаған табиғи ортасына, саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына уақыт өте келе қатты әсер етіп келеді. [22]

        Бүгінде Қазақстанда UNCTAD деректеріне сәйкес, өз қызметтерін ТҰК-ң ұзын саны 18 мың қызметкері бар (бұл жалпы халықтың 0,12% бөлігін құрайды) 1600-ге жуық филиалы тіркелген.

        ТҰК қызметі нақты бір дәрежеде  экономиканың әртүрлі салаларының  ұйымдары мен кәсіпорындарына  салынған тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) арқылы жүзеге асырылады. Дәл осы тікелей шетелдік инвестициялар арқылы ТҰК отандық кәсіпорындарды тиімді басқара алады.

      Тұтасымен  алғанда, соңғы жылдары инвестициялық  тенденциялар өзгерген жоқ. Қазақстанның  ірі инвесторларының ондығына: АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Швейцария, Нидерланды, Корей республикасы, Қытай, Канада, Ресей елдері кіреді. Олардың үлесіне барлық салынған ТШИ-дың 80%-дан астам бөлігі тиеді.

          АҚШ компаниялары мұнай газ  сектторына салынған салымдары бойынша көш бастап тұр. Ұлыбритания компаниялары кен өндіру бойынша екінші, көлік және коммуникация саласында үшінші орында.

         Қазақстанның өңдеуші өнеркәсібінде  нидерландылық инвесторлар өте  белсенді. Сонымен қатар бұл ел  қаржылық қызмет көрсету, кәсіпорындарға қызмет көрсету  секілді салаларда бірінші орында, көлік және байланыс секторында екінші орынды иемденеді.

       Қазақстандағы  трансұлттық капиталдың ерекшелігі  болып, оның экономикадағы шикізат  секторындағы шоғырлануы табылады. Салалар бойынша шетелдік компаниялардың көп бөлігі мұнай-газ секторында және түсті металлургия саласында жұмыс істейді. [23]

       Жалпы,  Қазақстанда қалыптасқан тенденциялардың  келесідей қатарларын көрсетуге  болады:

        Біріншіден, трансұлттық капиталдың минералды-шикізаттық кешенде шоғырлануының себебі, глобализациялау жағдйында жаңа халықаралық еңбек бөлінісі пайда болды, осыған сәйкес Қазақстан ірі шикізат, әсіресе көмірсутегі жеткізуші ретінде қарастырылады.

       Екіншіден,  қазіргі басқарудың контрактілік жүйесі механизмінің төмен тиімділігі немесе мүлдем тиімсіздігі. Жалпы, жекшелендіру бағдарламасы мен басқарудың контрактілік жүйесінің нәтижесі бірмәнді болған жоқ.

       Үшіншіден,  ТҰК қызметі мен адам құқын  сақтауға байланысты шешілмеген  мәселелер бар. Дамушы елдердегі, оның ішінде Қазақстанда адам құқығын мойындау, сақтау және қорғау әлі де болса жетілікті дамыған жоқ. Бүгінгі таңда, сарапшылардың айтуы бойынша, мықты тәуелсіз кәсіподақтар аз, «жасылдар» қозғалысы мен тұтынушылар құқығын қорғайтын қуатты қозғалыс жоқ.

        Азаматтардың құқық қорғауға  және экологиялық маңызды шешімдер  қабылдауына қол жеткізуі шектеулі. Бұл өз кезегінде, шетелдік  ТҰК өте жоғары пайда табу  мақсатында көп жағдайларда адамның  негізгі құқықтарын бұзу фактісін  білдіреді, бірақ ол батыс елдерінде тиісті заңнамамен қатаң реттеліп отырады.

           Төртіншіден, шетелдік ТҰК қызметтері  туралы ақпаратқа қол жеткізудің  шектеулілігі және шетелдік ТҰК  қызметтерінің транспаренттілігінің  өте төмен деңгейі. Ұсынылған  ақпараттың жалпы сипаты ТҰК ұнамсыздығымен істің нақты жағдайын көрсетіп тұр. Корпорацияның пайдасының көлемі туралы және қоршаған ортаны қорғау бойынша жүргізіп жатқан шараларының сапасы туралы шынайы ақпаратқа қол жеткізу мүлдем шектеулі.

       Нәтижесінде, ТҰК-ң қабылдаушы мемлекеттің экономикасы мен қауіпсіздігіне тигізетін жағымсыз әсерін ескере және бір жағынан ТҰК-ң қазіргі мүмкіндіктерімен, пайданы қабылдаушы ел мен ТҰК арасында тең бөлуді қамтамасыз ететін тиімді жүйені дайындау өте қиын болып тұр.

       Бұл жерде мынаны айта кету керек, халықаралық дегейдегі ТҰК-ң қызметтерін реттеу процесіне Қазақстанның қатысуы бүгінде жеткілікті деңгейде дамыған жоқ және ол ТМД елдерінің бірқатары қол қойған «Трансұлттық корпоациялар туралы» конвенциясына қатысуымен ғана, сонымен қатар екіжақты инвестициялық келісіммен ғана шектеледі. Сондықтан ТҰК Қазақстанда да, бұрынғы КСРО-ның басқа мемлекеттерінде де Еуропа мен Америка елдеріне қарағанда өздерін сенімдірек сезінеді.

        ТҰК қызметі олардың өз мемлекеттерінің мүдделерімен тығыз байланысты. Алдыңғы қатарлы ТҰК-ы бар елдердің мақсаты ұлттық-өзімшілдік сипатқа ие, дәлірек айтқанда: өз азаматтарының жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету және әлемдік аренада өз мемлекетінің қуаты мен беделін көтеру.

       Шикізаттық салалар инвесторлардың пікірі бойынша анғұрлым рентабельді және тартымды болып саналады. Оларға жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінің 60%-дан астамы келеді. Мұнай, газ және металдарға ұлттық экспорттың 80%-ы және ТМД-дан тыс нарықтардың экспортының 90%-ын құрайды.[23]

 

 

3.2 Трансұлттық компаниялардың  дамыту мәселелері және оларды  шешу жолдары

 

1992-2008 жылдар  аралығында ТҰК саны екі есеге  өсті. Қазіргі таңда әлемде ТҰК  саны 82000, ал шетелдік бөлімшелері  810000-нан асады. Бұл компаниялар  әлемдік экономикада маңызды және дамушы орынға ие. Мысалы, ТҰК жұмыс жасайтын адамдар саны 1972жылмен салыстырғанда 4 есеге өсіп, 2009жылы 77млн. адамға жетті. 2009жылы Қазақстанда ТҰК саны 270-ке жетті.  Iрi мемлекеттер өздерiнiң ТҰК-ларын белсене қолдайды, ал олар өз кезегiнде халықаралық қызметтен салық қаражатының түсуiн, олардың экономикалық жəне саяси ықпалының таралуын қамтамасыз етедi.