Жезқазған өңірінің астық тұқымдастырдың табиғат пен адам өміріне маңызын зерттеу

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе................................................................................................................3

І ТАРАУ.  АСТЫҚ ГҮЛДІЛЕР ҚАТАРЫ

1.1. Астық гүлділер қатарына жалпы сипатама............................................5

1.2. Астық тұқымдастардың құрылысы ..................................................8

1.3. Майлы дақылдар...................................................................................12

          

ІІ ТАРАУ. АСТЫҚ ТҰҚЫМДАСТАРЫНЫҢ ТАБИҒАТ ПЕН АДАМ ӨМІРІНЕ

               МАҢЫЗЫ      

2.1. Бидайдың түрлері және  шаруашылықтағы рөлі .................................   

2.2. Бамбук тәрізділер....................................................................................25

2.3. Бетегелер және қоңырбастылар тармағы..............................................26

2.4. Шитарылар және күріш тұқымдас тармағы ........................................33

2.5. Тарылар тұқымдас тармағы....................................................................35

2.6. Бозшағылдар тұқымдас тармағы ...........................................................36

2.7. Жезқазған өңірінің астық тұқымдастырдың табиғат пен адам өміріне маңызын зерттеу..............................................................................................46

Қорытынды..............................................................................................................50

Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Астық гүлділер қатарының  басым көпшілігі шөптесін өсімдіктер. Кейбір өкілдерінің ғана (бамбук)сабақтары  қатайып сүректенеді.Бұлар бір  жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдіктер.Әдетте, сабақтары жіңішке цилиндр пішіндес,барлығының сабақтары буыннан және қуыс  келген буын аралықтарынан тұрады.Астық  тұқымдасына жататын өсімдіктердің  сабағы  сабан деп аталады.Екі  қатар бойымен кезектесіп орналасқан жапырақтары сабақты орап тұратын  цилиндр тәрізді ұзын қынаптан және әдетте,жіңішке таспа тәріздес жапырақ  тақтасынан тұрады,ал олардың түйіскен аралығында тілше деп аталатын кішкене  жарғақ немесе қатқыл түктер түріндегі  өскін орналасады.Тілшенің негізгі  атқаратын биологиялық қызметі  сабақ пен қынап арасына судың  өтпеуін қамтамасыз етеді.Қынап  сабақты тығыз қаптап тұрады,көпшілігінің қынаптарының жиектері кірікпейді.Қынаптың кірікпеген,қайырылған екі ұшы құлақша  деп аталады.Құлақшаның түсі ақ,пішіні жалпақ немесе жіңішке келген жартылай ай тәрізді.Астық тұқымдасының кейбір түрлерінде құлақшасы болмайды,немесе оның орнына түктер түзіледі.Тұқымдас түрлерін анықтауда тілше және құлақша  негізгі белгілердің бірі болып  есептеледі.Қынаппен қапталған буын аралықтарының төменгі бөлігі меристемалық қасиетін  сақтайды да ,ұзақ уақыт  бойы сабақтың интеркалярлық өсуін  қамтамасыз етеді.

     Астық тұқымдастарының  жай гүлшоғыры саны жағынан  әр  түрлі гүлдерден тұратын  масақша түрінде болады.Масақшалар  күрделі масақтарға немесе бірнеше  қайтара бұтақтанатын сыпыртқы  гүлшоғырларына топтасуы мүмкін.Кейбір  астық тұқымдастары күрделі сұлтан  түріндегі гүлшоғырын түзеді.Олардың  көп масақшалары бір біріне  жақын қысқа бұтақтарда өте  тығыз орналасады(атқонақ,түлкі  құйрық және т.б)

   Әрбір масақшаның негізгі осінде екі қатарланып арнайы қабыршақ тәрізді жапырақтар орналасады.Бұл жапырақтар пішіндері,өлшемдері және құрылысы жағынан вегативтік  жапырақтардан өзгеше.Әдетте масақшаның төменгі екі жапырағы стерильді болады,яғни өз қойнауларында гүлдер түзбейді.Бұл жапырақтар орналасу тәртібіне қарай жоғары және төменгі масақша қабыршақтары деп аталады.Масақша қабыршақтарының саны кейде екеуден артық (тары),жалғыз (үй бидайық)немесе мүлдем болмауы (ақ қылтан)мүмкін.Масақша қабыршақтарынан жоғары бірден онға дейін төменгі гүл қабыршақтары орналасқан.Олардың қойнауларында гүлдер түзіледі.Көптеген астық тұқымдастарының төменгі гүл қабыршақтарының қылтанақ түріндегі өскіндері болады.Қылтанақтар тік ,қисақ бұрылған,түкті (мысалы,селеулердің қауырсын тәрізді ұзын қылтанақтары)немесе жалаң болып келеді.Төменгі гүл қабыршақтарының қойнауларында орналасқан гүлдерді масақша осіне қатыстыекінші реттік қысқарған өркендер деп қарастыруға болады.Бұл өркендер жоғарғы гүл қабыршағынан,жарық тәрізді гүлсеріктерінен,лодикулалардан,андроцей мен гинецейден құралды.Аталған органдардың ішінде андроцей мен гинецейдің ғана гүлге қатысы бар.Жоғарғы гүл қабыршағының екі ірі жүйкелері екі қыр түзеді.Қабыршақтың екі қыр арасындағы жарғақ тәрізді бөлігі әр уақытта масақша осіне бағытталған,ал қырлардың шеткі бөліктері төменгі гүл қабыршағымен көмкеріліп тұрады.Жоғарғы гүл қабыршағынан жоғарырақ кішірек ақ түсті лодикулалар орналасады.Әдетте саны екеу,ал кейбір астық тұқымдастарында үшеу(селеу).Кейде лодикулалар мүлдем болмайды(жұпарлы масақ,атқонақ). Көпшілік ғалымдардың пікірінше,лодикулалар өте күшті редукцияланған гүлсеріктерінің ішкі шеңбер мүшелерінің қалдықтары деп есептейді.Енді бір ғалымдар лодикулаларды редукцияланған жапырақ қалдықтары деп қарастырады.

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

    

І ТАРАУ.  АСТЫҚ ГҮЛДІЛЕР ҚАТАРЫ

1. АСТЫҚ ТҰҚЫМДАСЫНА ЖАЛПЫ СИПТТТАМА

 

Астық тұқымдасының жапырақтары  кезектесiп орналасады, параллель  жүйкеленедi және олардың қынапшасы  болады. Қынапша дегенiмiз- жапырақтың түтiк тәрiздi кеңейген түп жағы. Қынапша  сабақты буыннан жоғарырақ орап тұрады, одан жапырақ кетедi. Астық  тұқымдасында қынапша буынаралығының төменгi бөлiгiн жауып, бөлiнетiн жас  клеткаларды қорғап тұрады. Астық  тұқымдасы басқа тұқымдастарға  жататын өсiмдiктерден осы ерекшелiгiмен  ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшадан кететiн жерiнде жарғақ тәрiздi өсiндiсi немесе тiлшесi болады. Ол сабақ пен  қынапшаның арасына судың өтуiне мүмкiндiк бермейдi. Астық тұқымдасының ұсақ, көрiксiз гүлдерi күрделi масақ  және сыпырғы гүлшоғырын түзедi.Астық  тұқымдасының барлығының масағының  түп жағында, екi масақша қабыршағы  болады. Масақшаларындағы гүлдердiң  саны, әр түрлi астық тұқымдасында әрқилы. Олардың саны әр масақшада бiреуден бiрнешеуге дейiн болады. Астық тұқымдасының әрбiр гүлiн 2-ден гүл қабыршағы, 2 гүлжарға, 3 аталығы және бiр аналығы  болады. Аналығының сыртын қалың түктер каптайды, аузы қостелiмдi, мойны болмайды. Бiр ғана тұқым бүрi болады. Әдетте бұл бұрыс гүлге жатады. Гүлiнiң  формуласы: *♂♀ Т(2)+2 А3 Ж1

Астық тұқымдасының жемiсi –  дән. Дәнде жемiс қабы мен тұқым  қабы бiрiгiп кетедi. Дәнде эндосперм  ұрықты қоршап жатпайды. Эндосперм  ұрыққа бүйiр жағынан жанасып, қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына  тiкелей тиiп тұрады.Астық тұқымдасының экономикалық жағынан аса маңыздыларына  бидай, қарабидай, жүгерi, арпа, күрiш, сұлы, тары жатады.

Бидай туысында (пшеница  — Triticum)19 түр бар, олардың тек 4-уi ғана табиғи жағдайда белгiлi, қалғандары мәдени жағдайда өседi. Жел арқылы өздiгiнен  және айқас тозаңданатын өсiмдiктер. Масағы жалғыздан, оның 3-тен 7-ге дейiн  гүлi болады. Гүлшоғыры — күрделi масақ. Дүниежүзiнiң ауыл шаруашылық өндiрiсiнде негiзiнен нан өнiмдерiн  беретiн дақыл, 4 мыңнан астам сорттары белгiлi.

Қарабидай туысы (рожь — Secale). Қарабидайдың қоңыржай климатты аймақтарда, әсiресе солтүстiк ендiктiң таулы  аудандарында кең таралған 8 түрi бар. Жабайы қарабидайдың (дикая рожь – Secale sylvestre) ареалы кең – Кавказда, Батыс Сiбiрде, Орта Азияда кездеседi. Жабайы қарабидай көп жылдық және бiр жылдық шөптесiн өсiмдiк. Гүлшоғыры  күрделi масақ. Масақтың осiнде көптеген екi гүлдi масақшалар орналасады. Гүлдiң  төменгi қабыршағының қылтығы болады, дәнiнiң сыртын түктер қаптап тұрады.

Мәдени қарабидайда(рожь посевная — Secale cereale) күрделi масағының  әрбiр масақшасында 2 жақсы жетiлген , 1 толық жетiлмеген гүлi болады. Қарабидай  – желмен тозаңданатын өсiмдiк. Оның дәнi әрi жiңiшке, әрi ұзын.

Қарабидайдың дәнiнен  алынған ұнның түсi қоңыр. Одан қрабидай нанын пiсiредi.

Арпа туысында(ячмень — Hordeum) 26 түр бар, оның 12-сi Қазақстанда кездеседi.Арпаның  гүлшоғыры – күрделi масақ. Масақ  осiнде бiр гүлдi 3 масақша орналасады. Арпа гүлдеген кезде өздiгiнен тозаңданады, айқас тозаңдануы да мүмкiн. Арпа – ерте пiсетiн дәндi дақыл. Оның дәнегiнен арпа жармасын дайындайды және сыра ашытады. Мал азығы ретiнде де пайдалы дақыл арпамен жылқыны, iрi қараны, шошқаны және құстарды семiртедi.

Сұлы туысының(овес — Avena) 33-тей түрi бар. Қазақстанда 7 түрi кездеседi. Шашыраңқы болып келетiн гүлшоғыры  сыпырғы деп аталды. Сыпырғының бұтақшаларында масақшалар орналасқан, олардың әрқайсысында 2-4 гүл бар. Сұлы- суыққа төзiмдi дақыл. Мәдени жағдайда егiстiк сұлыны (овес посевной – Avena sativa) орталық және солтүстiк  аудандарында құнды жарма алынатын және малазықтық өсiмдiк ретiнде себедi.

Тары туысы(просо — Panicum). Тропикалық және субтропикалық зоналарда  көп таралған және қоңыржай климатты аймақтарда өсетiн 400-дей түрi бар. Жарма  беретiн дақыл ретiнде себiледi.

Күрiш туысының(рис — Oryza) Азияда, Африкада, Австралияда, Оңтүстiк  Америкада таралған 24 түрi бар. Бiр  гүлдi масақшалары сыпырғы тәрiздi гүлшоғырына жиналған. Масақшаның гүлiнiң 4 қабыршағы, 6 аталығы, 1 аналығы болады. Күрiштiң екi түрi мәдени жағдайға ендiрiлген және көп жерде себiледi. Олардың  ең маңызыдысы – екпе күрiш (рис посевной – Oryza sativa). Бiздiң елде күрiш бидайдан кейiн екiншi орын алады. Ол Орталық, Оңтүстiк –Шығыс және Кiндiк Азияда негiзгi астық өнiмдерiн беретiн  дақыл. Қазiргi кезде дүниежүзi бойынша  күрiштiң 2 мыңнан астам сорттары белгiлi. Гүлiнiң формуласы: ♂♀ Гс2 А3+3 Ж(3)

Жүгерi туысы (кукуруза — Zea). Бiр үйлi өсiмдiк, гүлдерi және гүлшоғыры  әр түрлi жынысты. Агрегатты, сыпырғы  тәрiздi гүлшоғырында екi гүлдi аталық масақшалары  орналасқан. Екi гүлдi масақшаның әр гүлiнде  үш- үштен аталығы болады. Аналық гүлдерi собық деп аталатын күрделi гүлшоғырына жиналады. Собық жапырақтың қолтығында орналасып, түрi өзгерген жапырақтардан  тұратын жамылғымен оралып қапталған. Аналықтың жатыны дөңгелек, мойны  жiбек жiп тәрiздi сусылдаған ұзын, аузы қос телiмдi. Өсiмдiкте собық  пайда болып, оның жамылғысынан шашақтанып, аналықтың аузы көрiнгенше тозаң  пiсiп кетедi. Сондықтан жүгерiде өздiгiнен  тозаңдану мүлдем жоқ десе де болады. Тозаң аналықтың аузына жел арқылы жақын өскен өсiмдiктердiң бiрiнен  келiп түседi. Шыққан жерi – Мексика.Жүгерi – жылу сүйгiш өсiмдiк. Оның тамыры ауаның жеткiлiктi мөлшерде келiп тұрғанын қажет етедi. Сондықтан жүгерiнi себуден  бұрын топырақты тиянақты түрде  өңдеуден өткiзiп, оны жаз бойы қопсытып отырады. Жүгерi жарықты қажет етедi, сондықтанда оны қатар- қатар, бiр- бiрiнен қашықтау себедi. Бiршама құрғақшылыққа  төзiмдi, бiрақ күнiне әрбiр өсiмдiк 1 литрдей су қажет етедi. Жүгерiнi суық ұрғанға, (үсiк жүргенге) дейiн  жинап алады, өйткенi пiсiп жетiлген өсiмдiк -1ºС өзiнде оңай зақымданады.Туыстың  кең тараған түрi кәдiмгi жүгерi(кукуруза обыкновенная – Zea mays). Жүгерi – биiктiгi 2-3 метр кейде одан да биiктеу болатын  бiр жылдық шөптесiн өсiмдiк.Ол тек  мәдени  жағдайда ғана белгiлi. Еуропаға  Оңтүстiк Америкадан 1493 жәкелiнеген, Ресейде оны XVII ғасырда себе бастаған. Тағамдық, малазықтық және техникалық өсiдiк ретiнде маңызы аса зор.Қоңыржай климатты аудандарда жүгерiнiң көптеген сорттарының дәндерi пiсiп үлгермейдi. Сондықтанда Солтүстiк аудандарда жүгерiнi сүрлем үшiн өсiредi. Қазақстанда жүгерi тамақ өнiмдерiне қажеттi және малға азық болатын аса құнды дақыл, әрi өндiрiске қажеттi шикiзат.

Борыққамыс туысы(сахарный тростник — Saccharum). Жер шарының екi бөлiгiнiң де тропикалық және субтропикалық аймақтарында кең тараған 15 түрi бар. Сабақтарында 15-20% дейiн қант болады. Сондықтанда бұл өсiмдiктi  қант, ром, спирт алу үшiн өсiредi.

Қоңырбас туысы(мятлик — Poa). 200-дей түрi бар. Қазақстанда 32 түрi кездеседi. Олардың кейбiреулерi космополиттер. Мал азығы ретiнде құнды өсiмдiктер. Сондықтан ерекше құндыларын мәдени жағдайда өсiредi.

  Бидайық туысының(пырей — Agropyron) 70-тей түрi бар. Қазақстанда 44 түрi кездеседi. Күрделi масақтың өсiне жалпақ жағымен 3-тен 13-ке дейiн гүлi бар масақша орналасқан. Жатаған бидайық (пырей ползучий — Agropyron repens) деген түрi егiстiкке зиянды арамшөп, оның гүлшоғыры тiк өсетiн жекелеген күрделi масақтан тұрады.

Шалғын атқонағы (тимофеевка луговая – Рhleum pratense). Тамырсабағы қысқа болып келетiн көп жылдық шөптесiң өсiмдiк. Гүл шоғыры жүгерiнiң аталық гүлоғыры секiлдi өсiмдiктiң сабағының жоғарғы бөлiгiнде тoп болып орналасады. Мұндай гүл шоғыры сұлтан деп аталады. Малазығы ретiнде ең құнды өсiмдiктердiң бiрi, көп жағдайда оны бедемен (клевер — Trifolium) араластырып себедi.Осы жоғарыда келтiрiлгендерден басқа астық тұқымдасына жабайы өсiмдiктерден бетеге (овсяница — Festuca), арпабас (костер — Bromus), ажырық (прибрежница — Aeluropus), қау (ковыль — Stipa), қамыс (тростник — Phragmites), қияқ (волоснец — Elumas), мортық (мортук — Eremopyrum) туыстарының өкiлдерi, т.б. жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.АСТЫҚ ТҰҚЫМДАСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

 

Астық тұқымдасы (Poaceaе) – дара жарнақты бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Жер шарында кең тараған. 650-дей туысы, 10 мыңнан аса түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстарына тараған 83 туысы, 418 түрі бар. Астық тұқымдасының тамырлары шашақты келеді, ал сабағы жұмыр, іші қуыс, бунақтармен бөлінген. Кейбіреуінің буын аралықтары жұмсақ ұлпалы (мыс., қант қамысы, жүгері, т.б.). Сабақтарының ұзындығы 1 – 2 см-ден 30 – 40 м-ге дейін, ал жуандығы 0,5 мм-ден 20 – 30 см-ге дейін жетеді. Сабаққа екі қатар кезектесіп орналасқан жапырақтары – жіңішке таспа, қандауыр, жұмыртқа тәрізді. Астық тұқымдасының гүлі көбінесе қос жынысты, кейбіреулері ғана дара жынысты (жүгері) болады. Олардың гүл құрылысы басқа өсімдіктерден өзгеше келеді. Көбіне гүлінің сыртын гүл қабыршағы қоршап тұрады. Бір немесе бірнеше гүлдерден топталған масақшадан – шашақбас, айдар, масақ, собық, сыпыртқы бас, яғни күрделі гүлшоғыры құралады. Астық тұқымдасының көбі жел арқылы тозаңданады. Жемісі – бір тұқымды дәнек, кейде жаңғақша. Жеміс қабығы (қауызы) тұқымға жабысып тұтасып біткен. Астық тұқымдасы түптену түрлеріне байланысты тамыр сабақты, селдір түпті және тығыз түпті болып үш топқа бөлінеді. Тамыр сабақты Астық тұқымдасының түп өскіндері түптену буынына тік (перпендикуляр) бағытта шығып, өсімдік сабағына қатарласа өседі (мыс., бидайық, айрауық, қамыс, т.б.). Селдір түпті Астық тұқымдасының түптену буыны топырақ бетіне жақын орналасады (мыс., арпабас, сұлыбас). Тығыз түпті Астық тұқымдасының түптену буыны топырақ бетінде өседі (мыс., бетеге, қау, селдірек). Астық тұқымдасы шабындық пен жайылымдықтарда өсімдіктердің 1/3 бөлігін, орманды және далалы аймақтарда мал азығының 1/2 бөлігін құрайды. Астық тұқымдасының дәнді (мыс.: бидай, күріш, сұлы, арпа, тары, т.б.), мал азықтық түрлері де (мыс., шалғындық қоңырбас, жүгері, селеу, т.б.), арамшөптері де (мыс., қарасұлы, жасыл қонақ, түлкіқұйрық, т.б.) кездеседі. Астық тұқымдасытары сабандарын қағаз, тоқыма, химия өндірістері мен құрылыста қолданады. Сондай-ақ оларды мәдени орындарды көгалдандыру және құм тоқтату үшін де өсіреді.Астық түқымдасы дара жарнақтылар класының ішіндегі ең үлкені, оған 7,5—10 мың түр және 700-дей туыс жатады. Олардың ішінде космополит түрлері құрлықтардың барлығыңда кең таралған болып келеді. Астық тұқымдасы көп жағдайда шалғындар мен шөлейт жерлердің табиғи өсімдіктер жабынында басым болады.