Жезқазған өңірінің астық тұқымдастырдың табиғат пен адам өміріне маңызын зерттеу

Бидайларға  бидайық туысы  өте жақын.Қазақстанда бидайық  туысының  44 түрі өседі.Бидайықтың бір,екі  немесе көп гүлді қабысқан масақшалары  буынды осьтердің екі жағында  қатарлана орналасып,жай масақ гүлшоғырын құрайды.Масақ қабыршақтары қатқылдау және гүл қабыршақтарына қарағанда біршама жіңішке келеді.Бидайық түрлері таулы тастақты жерлерде,құрғақ немесе суармалы шалғындықтарда,тұзды және құмды топырақта кеңінен таралған көп жылдық шөптесін өсімдіктер .Еркекшөп деген атпен белгілі бидайықтың далалы жерлерде өсетін құм еркек,сібір бидайығы,жол еркек,тарғақ бидайық және т.б. құрғақшылыққа өте құнарлығы жоғары мал азығы болып табылады. ( 6- сурет )

( 6- сурет )

Көп жылдық жатаған бидайық  тазартылуы өте қиын егістік арам шөбі,сонымен қатар  суармалы шалғындықтарда,өзен жиектерінде қаулап өсетін мол өнімді бағалы мал азығы болып табылады.Сортаң топырақтар мен далалы аймақтарда кездесетін бұтақты бидайық бір жағынан  астық мол өнімді және құнды мал  азығы болып табылады.

Арпа астық тұқымдастарының  ішінде экономикалық жағынан тиімділігі жоғары өсімдіктер қатарына жатады.Арпаның  масақша қабыршақтары жіңішке,сүйірленген  немесе ұшы қысқа қылтанаққа айналатын  біз пішіндес болып келеді.Төменгі  гүл қабыршақтары ұзын қылтанақты,өте  сирек жагдайларда  қылтанақсыз.Жалғыз гүлді масақшалары масақ осінде үш үштен орналасады.Әрбір топырақтағы  ортаңғы масақша сағақсыз,қос жынысты,әрі фертильді,яғни жеміс бере алады,ал қалған екі бүйірлік масақшалардың қысқа сағақтары бар,жетілмеген,кейде тек тозаңғаптары ғана бар,стирильді,яғни ұрпақсыз.Тек мәдени арпаның  барлық үш масақшалары жеміс түзуге қабілетті және оның бүйірлік масақшаларын сағақсыз десе де болады.Бүкіл дүние жүзілік егін шаруашылығында арпа бағалы дақыл ретінде қолданылады.Кәдімгі арпаның барлық үш масақшасы ғана дәні түзеді,ал бүйірлік масақшалары редукцияланған.Кәдімгі арпа негізінен өздігінен тозаңданады.Қазақстанның құрғақ далалы аймақтарында ,тау етектерінде және су жағауларындағы тұзды топырақта арпа туысының жабайы түрде он екі түрін кездестіруге болады.Жайылымдықтар мен шалғындықтарда кездесетін жаман арпа,тауарпасы сияқты жабайы түрлері,масақ түзгенге дейін сапалы мал азығы болып табылады.Арпаның жабайы түрлерінің өнімділігін мідени түрлерімен салыстырғанда,төменірек болады.Ал,тікенді арпа түкті арпа түрлері бір жылдық арам шөптер ретінде белгілі.Арпа,шағыр бидай және арпа жармаларын алуда,сыра қайнатуда,коффе суррогатын дайындауда және мал азығы ретінде қолданылады.

( 7- сурет )

Арпа(Hordeum) – астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл. Шыққан жері – Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 12– 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі шашақты. Сабағы – қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес.Жемісі – дәнек. Арпа морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дақылдық Арпа, эфиоптық Арпа және аласа бойлы Арпа деп аталатын 3 түрге бөлінеді. Арпа дәнінде 45 – 67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% пентозан, 1,7 – 2% сахароза,3,5 – 7,0% клетчатка, 2 – 3%май, 2 – 3% күл болады. Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы арпаның дәні масағының ортасында ғана болады. ( 7- сурет )

Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні көп қатарлы Арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-түлік және мал жемі (4 қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар. Жаздық Арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі. күздік Арпа Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі.

Жаздық бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте піседі. Арпаның Қазақстанда «Нутанс-970», «Бәйшешек», «Сәуле», «Қарағанды-4», «Күздік», «Оңтүстік Қазақстан-43», т.б. сорттары өсіріледі. Арпа зиянкестері швед, қаракөз, егеу, гессен шыбындары. Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, ақұнтақ, т.б. Арпаны екпестен бұрын формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан, меркургексан препараттарымен дәрілеу қажет.

( 8- сурет)

 Арпа дақылын күріш  ауыспалы егісіне енгізу егіс  құрылымын жақсартып, танаптардан  түсетін дән өнімін молайтуға  мүмкіндік береді. Осыған сәйкес, арпа дақылын өсіру технологиясын  жетілдіріп, тыңайтқыштарды қолдану  деңгейі мен әдістемелерін қолайландырудың  мәні зор [3,4,5]. Сонымен бірге,  астық тұқымдас, соның ішінде  арпаның өсу кезеңіндегі өнімнің  қалыптасу барысын түсіну үшін  буынаралық санын, ұзындығын анықтап,  сабақтың және жапырақтың өсу  ерекшеліктеріне минеральды тыңайтқыштардың  мөлшері, енгізу мерзімі және  әдістелерін зерттеу керек [24,25]. Астық тұқымдас дақылдары, соның  ішінде арпаның морфогенезі жөніндегі  көптеген тәжірибе материалдарын  тұжырымдаған Т.И.Серебрякова (1962-1971), Н.А.Ламан және басқалары (1989-1998) арпаның өсу бірлігі – фитоөлшем  концепциясын ұсынып негіздеді  (3,4 суреттер). Фитоөлшем немесе өсу  бірлігі дегеніміз - бұл дақылдың  әр мезгілде бөлшектенетін өсу  конусы, жапырағы бар сабақтың  өсу бірлігі. Сабақтың осындай  бірлігінің өзіндік өсуі нәтижесінде  дақылдың ярустық өсуі іс жүзіне  асады. Фитоөлшемнің дамуы жапырақ  тақтайшасы мен қынабының біртіндеп  өсуі нәтижесінде жүреді де, тілшенің  пайда болуы тыңайтқыштар мөлшері  мен енгізу әдістерінің дәнді  дақылдар, соның ішінде арпаның  сабағы буынаралығының және фитоөлшемдерінің  ұзарып өсуіне әсері үлкен  [3,5,24,25]. Жинақталған ғылыми мәліметтерге  қарағанда, астық тұқымдас дақылдарының (бидай, арпа, сұлы) сабақтары бөлек-бөлек  фотоөлшемдерден тұрады. Олардың  өсуі барысында даму үдерістері (процестері) мен агроэкологиялық  факторлардың біртіндеп ауысуына  қарамастан, сабақта бірнеше бөлектенген  аймақты байқауға болады:

1.    базальды аймақ-топырақ бетінде немесе шамалы тереңдікте орналасқан
2.    вегетативті өсу аймағы- бұл тік тұрған сабақ;
3.    гүл шоғыры (масақ), яғни редуктивті аймақ.

Астық тұқымдас злак өсімдігі, соның ішінде арпа –монокарптық сабақтар жүйесінен құралған, олардың төменгі  буындары өте қысқарған. Арпа өсімдігінде  жанама сабақтар мен қосымша тамырларының пайда болуы қысқарған буын аралықтарында, яғни базальды аймақта (түптену буынында) өтеді [3,5,11]. Астық тұқымдас дәнді  дақылдардың (күріш, бидай, арпа, сұлы) өсіп дамуы барысында фотосинтез процесінде синтезделген органикалық  заттардың өсімдіктің басқа мүшелеріне жылжып бару жылдамдығы және мөлшері  өзгереді. Мысалы, дақылдың түптенуі кезінде  синтезделген көмірсулар жапыраққа, өсу  нүктесіне және тамырға барады; сабақтану  кезінде сабаққа және қалыптасып келе жатқан масаққа жылжиды; тек  масақтану және гүлдену кезеңінен  кейін жоғарғы буынаралықтар  мен үстіңгі үш жапырақтарда синтезделген органикалық заттар масақтағы дәндерге келіп, олардың толысуын қамтамасыз етеді. Яғни мол дән өнімнің қалыптасуына үстіңгі үш жапырақ, буынаралық және қынап фотосинтезінің үлесі зор [2,24,25,59,6061,62,63,64]. Сондықтан, жоғарғы  фитоөлшемдердің (үстіңгі жапырақтар, буынаралық және қынаптың) өсіп-жетілуін, өнім құраудағы рөлін (әсерін) зерттеп  анықтау өзекті мәселелердің бірі. Бидай, арпа егісіне әртүрлі мөлшерде минеральды, әсіресе азот тыңайтқышы берілгенде сабақ пен масақ ұзарады. Нәтижесінде, бидай, арпа дақылдарының сабақтану фазасынан толық пісу кезеңдері аралығында егістің фотосинтезінде сабақтың үлесі 11% -дан 93%-ға дейін өседі және фотосинтетикалық потенциал мөлшері артады [2,24,25,61,65,66]. Ылғалы мол жылдары немесе суармалы егіншілік жағдайында бидай және арпаның жоғарғы үш жапырағы мен үстіңгі буынаралықтардың фотосинтетикалық потенциалдағы және өнім құраудағы үлесі артады, ал құрғақ жылдары масақтың үлесі көбейеді [2,24,25]. Біздің зерттеу нәтижелерімізге қарағанда, тыңайтқыштар мөлшері мен енгізу әдістерінің арпа (сорт Росава) буынаралығының ұзарып өсуіне және жапырақ алаңының ұлғаюына әсері үлкен. Тыңайтқыш мөлшерінің артуына байланысты сабақ буынаралығы (әсіресе үстіңгі 1-ші, 2-ші буынаралық) ұзарады. Атап айтқанда, тыңайтқыш берілмеген (N0P0) бақылау нұсқасында бас сабақтың ең үстіңгі бірінші буынаралығы 16,8 см, екіншісі 9,2 см болғанда, тыңайтқыштар N90P90 ә.з. мөлшерде берілгенде 1-ші буынаралық 23,1 см, екіншісі 13,8 см болды, ал тыңайтқыштар N90P90 + N30 кг\га ә.з. яғни азот тыңайтқышы дозасы N 120 кг/га мөлшеріне дейін көбейтіліп, оның N30 кг/га ә.з. дозасын үстеп қоректендіру арқылы берілгенде (4 нұсқа) 1-ші буынаралық 28,1 см болып, бақылау нұсқасымен салыстырғанда 67,3 %-ға артты, 2-ші буынаралық 16,4 см болып, 78,2 %-ға артты, 3-ші буынаралық 12,2 см болып, 47,0%-ға артты, 4 - ші буынаралық 11,0 см болып 44,7%-ға артты. Осындай заңдылықтар жанама сабақтардада байқалды. Тыңайтқыштар (N120 P90, 5-ші, 6-шы нұсқалар) себу алдында берілген нұсқалардағы сабақтың буынаралығы бөлшектеп берілген 4-ші нұсқа көрсеткіштер деңгейімен шамалас немесе жақын болады. ( 8- сурет)

Тыңайтқыштар мөлшері  мен енгізу әдістері арпаның ассимиляциялаушы мүшесі – жапырақ алаңының қалыптасуына әсері зор. Арпа дақылының ерекшелігі - оның ең жоғарғы жалау жапырағының  ауданы кішкенелеу, ал 2-4 жапырақтары  одан 2-3 есе үлкен. Жалау жапырақтың, жалау жапырақ алаңының кішкенелеу болуы сабақтың ең жоғарғы 1-ші, 2-ші буынаралық бөлігінің фотосинтезін көбейтуі мүмкін [24,25,65]. Тәжірибе нәтижелеріне қарағанда , тыңайтқыш берілмеген (N0 P0) нұсқасының бас сабағының жалау  жапырағы алаңы 2,2 см² болды, ал одан төменгі 2-ші - 4-ші жапырақтарының алаңы 6,8-7,6 см² болды. Тыңайтқыштар мөлшерінің көбеюіне сәйкес жапырақтар алаңы ауаны да ұлғайды. Атап айтқанда, тыңайтқыштар N90P90 кг/га ә.з. мөлшеріне берілгенде бас сабақтың жалау жапырағының алаңы 3,7 см болып, тыңайтқыш берілмеген бақылау салыстырғанда 68,1 %-ға артты, 2-ші жапырақ алаңы 8,7 см² болып, 28,0 пайызға артты, 3-ші жапырақ алаңы 9,8 см² болып, 32,4 пайызға артты, 4-ші жапырақ алаңы 9,0 см² болып, 18,4 пайызға артты.

 Сұлы трибасы.Бір жылдық  және көп жылдық өсімдіктер.Сыпыртқы  гүл щоғыры екі төрт гүлді  масақшалардан түзіледі.Масақша  қабыршағы  және төменгі гүл  қабыршақтарының ұзындықтары бірдей.Көбінесе  төменгі гүл қабыршақтарының бунақты қылтанақтары болады.Сұлы туысы қоңыржай аймақтарында таралған.Дүниежүзілік егін шаруашылығында сұлы егіс көлемі және қолданылуына байланысты,бидай,жүгері,арпадан кейінгі ең көп таралған дақылдардың қатарына жатады.Бұл туысқа туысқа 22 түр жатады,оның 7түрі Қазақстанда кездеседі.Басты өкілдерінің бірі ақ сұлы,немесе егістік сұлысы.Мәдени түрде өсірілетін бір жылдық өсімдік.Негізінен мал азығы ретінде қолданылады,сонымен қатар сұлы жармасы кисельдер мен сорпаларға қосылатын ұн,талқан  түрінде тамаққа да пайдаланылады.Жабайы түрлері көбінесе арамшөптер.Солардың арасында қара сұлы егістктерде тазартылуы қиын бір жылдық арамшөп ретінде белгілі. ( 9- сурет)

 ( 9- сурет)

 Суоты туысы.Ақ суоты  масақшасы қабысыңқы,қылтанақсыз  және ұзын тілшелі көп жылдық  өсімдік.Гүлшоғыры сыпыртқы.Шалғындықтарда жиі кездесетін,астық тұқымдасының арасында ең кішкентай тапал өсімдік.Осы туысының ішінде Түркістан суоты ,Каспий суоты және т.б. түрлері шалғындықтардағы мал азығы болып табылады.

Айрауықтар ірі сыпыртқы гүлшоғырлары бар биік өсімдіктер,жас  күйінде  желінгіштігі жоғары мал азығы ретінде қолданылады.Масақша қабыршақтары гүл қабыршақтарына қарағанда ұзындау келеді.масақша осінің төменгі бөлігінде ұзын түктер түзілген.Қазақстанда тау шалғындықтарында,құмды су жағалауларында және батпақты жерлерде өсетін айрауықтардың 15түрі кездеседі.Қара айрауық,күмәнді айрауық,көкшіл айрауық түрлері қатқыл және мал азығы ретінде құнындылығы төмен өсімдіктер.Кіші айрауық Лангедорф айрауығы қоректілігі жоғары мал азығы ретінде белгілі.Осы трибаға жататын кәдімгі cinceбас(Apera spica-vent)күздік егістіктердің  өсімтал арам шөбі,бір өсімдікте он екі мыңға дейін дәндер түзіледі.

    Қамыстар (Arundineae) трибасы көп гүлді масақшалардан құралған,шашыраңқы ірі сыпыртқы гүлшоғырлары бар тамырсабақты өсімдіктерді біріктіреді.Өте көп масақшадан тұратын сиякөк,қоңыр түсті сырытқы гүлшоғыры жел өтіне қарсы бағытта бұрылып орналаса алады. Қазақстанда негізінен тоған суларда,өзен жағалауларында,сазды жерлерде өсетін кәдіргі қамыс және еркек түрлері таралғанған.Астық тұқымдастарының арасында кәдімгі қамыс көп жылдық,ең биік өсімдік (биіктігі алты м ге дейін жетеді).Төменгі гүл қабыршақтары біз тәріздес ұзын келген түктермен қапталған.Жас күйінде желінгіштігі жоғары мал азығы ретінде қолданылады.

Еркек қамыс Қазақстанның Орталық және Батыс бөліктеріндегі су жағалауларында  және батпақты жерлерде өседі.Бұл қамыстың сабағының биіктігі үш тоғыз м ге дейін баратын көп жылдық өсімдік.м ге дейін баратын көп жылдық өсімдік.Негізгі ерекшеліктерінің бірі төменгі гүл қабықшасын салыстырғанда екі есе ұзын келеді және кәдімгі қамысқа қарағанда сирек кездеседі.Қамыс космопоитті түрлерге жатады.Арзан құрылыс материалы ретінде қағаз өндірісінде,әр түрлі бұйымдар тоқуға қолданылады.Биік пампас шөбінің өте әдемі,жібектей сыпыртқы гүлшоғырлары бар.Бұл өсімдікті кейде декоративтік мақсатта өсіріледі.

Канареечик трибасына  сыпыртқы гүлшоғырлы өсімдіктер жатады,көп  жағайларда гүлшоғырлары тығыз,кейде  типті масақ типтес болып келеді.кейде  масақша қабыршақтарынан төменірек  тағы екі қосымша қабыршақтары болуы  мүмкін.Бұл қабыршақтар гүлсіз болады,немесе кейде қойнауларында тек аталық гүлдер ғана дамиды.Қос жынысты гүлдері екі жарғақ тәрізді қабықпен қапталған немесе қабықсыз.Аталықтарының саны екі,үш немесе алты.Қазақстанның барлық шалғынды далалы және таулы аймақтарында кездесетін тілқияр өсімдік туыс өкілдері көп жылдық тамырсабақты өсімдіктер.Жылтыр келген үш гүлді масақшалары сыпыртқы гүлшоғырына жинақталған.Өсімдік құрамындағы иісті кумаринге байланысты,хош иісті тілқияр түрін мал жемейді.Кей жерлерде арамшөп ретінде жиі кездеседі.

Кәдімгі жұпарбас түрі Қазақстанның таулы аймақтарында таралған.Үшкіо  таспа тәрізді жапырақтары түкті,сабағының  ұзындығы 10-50см-ге жететін көп жылдық өсімдік.Сыпыртқы гүлшоғырлары масақ  тәрізді.Масақ қабыршақтары гүл  қабыршағына қарағанда ұзындау  келеді.Лодикулалары жоқ ,гүлдерінде тек    2 аталығы ғана бар.Кумарин иісті  өсімдік.

Канареечниктің негізгі  отаны Пиреней түбегі ,дәндерімен көптеген ұсақ құстар қоректенеді.Бұл трибаға тығыз масақ тәрізді собық гүлшоғырлары бар түлкі құйрық пен атқонақты туыстары да жатады.Шалғын түлкі құйрығы Қазақстанның ылғалды шалғындықтары мен жайылымдылықтарында кездесетін көп жылдық өсімдік.Сабағы тік және тегіс келеді.Жапырағы түксіз,жапырақтақтасының астыңғы беті жылтыр,тілшесі қысқа.Жұмсақ және бір гүлді масақшалардан тұратын цилиндр пішіндес собық гүлшоғыры жоғары қарай аздап сүйірлеу келген.Масақшалары орта бөлігіне дейін кіріккен екі масақша қабыршақтарынан тұрады.Жалғыз гүл қабықшасы масақша қабықшасынан екі есе ұзын келеді.Масақшалары гүлденген кезде жасыл түсті,соңында ақ түске енеді.Аналық ауызы ұзын,аталық жіпшелері төменгі бөліктерімен кіріккен,тозаңы сары түсті.