Жезқазған өңірінің астық тұқымдастырдың табиғат пен адам өміріне маңызын зерттеу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      БОЗШАҒЫЛДАР (ANDROPOGONOIDEAE) ТҰҚЫМДАС ТАРМАҒЫ

 

Бозшағылдар(Andropogonoideae) тұқымдас тармағына 79- туыс, 750 ден астам түрлер жатады.Басым көпшілігі тропиктік  аймақтарда,біршама түрлері қоңыржай белдеулерінде кездеседі.Жалғыз немесе қос гүлді масақшалары үнемі  дерлік екі екіден жұптасып орналасады және масақшалардың біреуі сағақты ,екіншісі сағақсыз болады.Масақшалардың  екеуінде де қос жынысты гүлдер  немесе сағақсыз масақшада қос жынысты,ал сағақты масақшада тек аталық гүл дамуы мүмкін.Сонымен қатар,екінші масақша мүлдем редукциялануы да мүмкін.Кейде масақшалардың екеуінде де дара жынысты гүлдер түзіледі.

Бозшағылдар негізінен ыстық  аймақтарда (саванналар,прериялар) таралған астық тұқымдастарының негізгі  массасын құрайды.Бұл туысқа Қазақстанның құрғақ тау қыраттары мен беткейлерінде,сирек  те болса жазық далалы жерлерінде өсетін қантияр бозшағыл және кавказ бозшағылы түрлері кіреді.Бұлар  тамырсабақты көп жылдық шөптесін өсімдіктер.Құрғақшылыққа  төзімді,сапалы мал азығы ретінде  қолданылады.

Құмай (Sorghum) туысы негізінен  Азия,Африка елдерінде кең таралған.Қазақстанда  өсетін 5 түрдің 4-еуі мәдени өсімдік,ал 1-еуі арам шөп ретінде белгілі. Бүкіл жер шарында,практикалық  маңызы зор өкілдеріне кәдімгі құмай  немесе қонақ құмай  (S.vulgare) ,бал  құмай (S.ctrnuum),гаолян(S.japonicum),дурра (S.durra),судан  құмай (S.sudanense ) сияқты бірқатар түрлері  жатады.Гаолян (жапон тілінде гао  – биік,лян -  нан)азықтық дақыл  ретінде қолданылады. Қазақстанның оңтүстік аудандарында таралған Алеп құмайы (S.halepense). жабайы түрде өсетін қысқа және жуан келген тамырсабақты өсімдік.Суармалы егістік жерлерде тамырсабақтары және тұқымдары арқылы таралатын ,жойылуы қиын арамшөп.Сонымен  қатар,құрғақшылыққа өте төзімді  Алеп құмайы,немесе Джонсон шөбі мал  азығы болып табылады.Осы туыстың  тағы бір өкілі қант құмайы(S.saccharatum).       Құрамында    12-18  пайыз қанты  бар қант құмайының сабақтарынан кондитерлік және спирт өндірісінде  пайдалынатын тәтті сироп алынады.Экономикалық жағынан тиімді өсімдіктердің бірі қант қамысы болып табылады. Қант қамысы тропиктік және субтропиктік көп  жылдық өсімдік. Халық арасында бұл  өсімдікті көбінесе қант құрағы деп  те атайды. Биіктігі алты сантиметрге  жететін сабақтың паренхимиялық  клетка құрамында қанттың мөлшері  жиырма пайызға жуық. Қант қамысының  отаны Оңтүстік Азия болып табылады.Қазіргі  кезде Куба аралында қант қамысы көп  мөлшерде өсіріледі. Бірқатар елдерде  өсірілетін қант құрағы мүлдем дерлік тұқым бермейді,сондықтан тек  вегетативтік жолмен  сабақ көлемшелері  арқылы көбейтіледі. Ірі сыпыртқы гүлшоғыры  ұзын  түктермен қапталған.Вегетативтік кезеңінің ұзақ болуына байланысты,тек  ыстық аймақтарда ғана өсіріледі. Жер  шарында өндірілген қанттың басым  мөлшері осы қант құрағынан алынады. Сол сияқты,кейбір жерлерде сироп  және ром өндірістеріне қажетті  шырын алу үшін өсіріледі. Түркіменстан,Тәжікстан  және Қазақстанның өзен жағалауларында жабайы борыққамыс түрін кездестіруге болады.Азияның Оңтүстік Шығысындағы тик ормандарының етегінде қант құрағына ұқсас биік сабақты баттауық өседі. Өте тез өсетін және тазартылуы қиын арам шөп. Осы туыстың екінші бір түрі тышқан құйрық баттауығы Африка саванналарында кең таралған.  Бұл  өсімдік Кавказ пен Орта Азияда және Қазақстанның құмды өзен жағалауларында кездесетін жатаған сабақты көп жылдық өсімдік. Мал азықтық сапасы төмен,бірақ өте әдемі декоративтік өсімдік ретінде пайдаланылады.Жүгері туысының отаны Америка. Жер шарының барлық аймақтарында,әсіресе оңтүстік бөліктерінде өсірілетін дәнді дақылдардың қатарына жүгері жатады.Бір жылдық өсімдік. Негізгі сабағының ұзындығы екі төрт метрге дейін барады. Сабақтарының іші  қуыс емес.Дара жынысты гүлдері бар бір үйлі өсімдік. Қос гүлді масақшаларда орналасқан аталық гүлдері сабақ ұшында ірі сыпыртқы гүлшоғырларына жиналған.Екі екіден жұптасқан масақшаларының бірі ұзын сағақты,екіншісі қысқа сағақты.Әрбір масақшада бір жұп масақша қабыршақтары және екі жұп гүл қабыршақтары бар. Гүлдері екі лодикулалардан және үш аталықтан тұрады. Кейде төменгі гүлі жетілмей қалады. Аналық масақшалары жуанданған бүйір бұтағы түбіндегі собыққа шоғырланған.Аналық масақшаларында да бір жұп масақша қабыршақтары және екі жұп гүл қабыршақтары бар,бірақ гүлдері жалғыз болады(төменгі екінші гүл мүлдем жетілмейді). Аналық гүлде лодикулалар болмайды. Жел арқылы айқас тозаңданады.

 

Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде «маис» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор  тыңайтқыштары қажет. 

Жүгерінің практикалық мағызы зор. Жүгеріні Америка үндістері  өте ертеден егістік саласында  қолданған,кейәннен еуропалықтар дүниежүзіне  таратқан. Қазіргі кезде жүгерінің  көптеген жаңа сорттары шығарылған.Жүгері дәндері ұн,жарма түрінде тамаққа  қолданылады,қалған бөліктері көк  күйінде немесе сүрлем түрінде малға  азық болады.Сол сияқты  жүгеріден қант, спирт, крахмал,қағаз,резина алуға қолданылады.Жүгері өнімдерінің қоректілігі өте жоғары.Тұқымдарынан жеуге жарамды өсімдік майы өсіріледі. лкенгі шөлдерге қарағанда құмдарда өсімдік түрлері көп. Біздің ауданда жүгері 1958 жылдан бастап, өсіріле бастады. Кеңес заманында жүгері өсірумен айналысқан Мәриям Ниязова, Николай Головацкий, Әлімжан Бақтаев, Ғалым Тұрғанбаев, Күләш Айтжанова сынды саңлақтарымыз Социалистік Еңбек Ері атанып, құрметке бөленген болатын. Сол кездері 200 мың тоннаға дейін жүгері өндірілген. Осы дақылдың арқасында ауданда мал шаруашылығы жоғары деңгейде дамыды. Малды өзге өңірлерден сатып алып, оны бордақылап, мемлекетке мыңдаған тонна ет өткізген кездеріміз болды. 1991 жылғы мәлімет бойынша біздің аудан мемлекетке 38300 тонна тірі салмақта ет өткізген. Ал қазір 21 мың гектар жерге жүгері егіп отыр. Биыл жүгері алқабының көлемін 22 мың гектарға жеткізуді жоспарлап отырмыз. Мұндағы басты мақсат – гектар қуалау емес. Қазіргі таңда шаруалар ғылыми жолмен жүгерінің шығымын арттыруға және оны терең өңдеуге айрықша мән беріп отырмыз. Айталық, өткен жылы сапалы тұқымның арқасында 116 мың тонна өнім алдық. Болашақта алатын өнімді 170 мың тоннаға дейін жеткізуді жоспарлап отырмыз. Қазір жүгері өткізуде біршама қиындықтар туындауда. Бұрындары мемлекет барлық өнімді қабылдап алып, құс шаруашылықтарына тарататын. Қазір ол заман келмеске кеткен. Бүгінде бәріне өзіміз жүгіріп жүрміз.  Биыл жүгерінің бір келісі 15 теңгеге бағалануда. Бұл – төмен баға. 2008 жылы бір келі жүгері 30-40 теңгеге дейін барған. Ал биыл бағаның құлдырауына еліміздегі бидай, арпа сынды дәндідақылдардың бітік шыққаны әсер етті. Еліміз бойынша 23 млн. тонна ақ астық қамбаға құйылып, оның басым бөлігі экспортқа шықпай қалғаны белгілі. Оның үстіне өткен жылы күз жауын-шашынды болып, біраз астық элеваторларға сыймай сыртта қалып қойды. Шаруалар осы астықты ысырап қылмау үшін құс өсіретін шаруашылықтарға арзанға сатты. Сол себепті жүгеріге сұраныс төмендеп, бағасы түсіп кетті. Жүгеріге қатысты мәселені сөз еткенде, кейбір ауылдарда қырман тапшылығы байқала бастағанын айтпай кетуге болмайды. Күзде шаруалар жүгерілерін күн көзіне кептіру үшін ауыл арасындағы тас жолдарға дейін жайып тастады. Кейбір ауылдарда кеңес заманында салынған қырмандар тозып, олардың орнына үйлер түсіп кеткен. Мәселен 2007-2008 жылдар аралығында аудан көлемінде жаңадан 132 ауылшаруашылығы техникасын сатып алсақ, ал 2009 жылы оның саны 71-ге артты. Кеңес заманында жүгеріге қажетті техникалардың бәрі Украинадан шыққан болатын. Бүгінде Украинадағы Петровск зауыты жаңа техникаларды шығармайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЖЕЗҚАЗҒАН ӨҢІРІНІҢ АСТЫҚ  ТҰҚЫМДАСТАРЫНЫҢ ТАБИҒАТ       

              ПЕН АДАМ ӨМІРІНЕ МАҢЫЗЫН ЗЕРТТЕУ

 

Жезқазған өңірінде  астық  тұқымдастырдың рөлі ерекше. Ал Ұлытау ауданында бидай астық тұқымдасы өседі. Ботаникалық зерттеу бойынша  Ұлытау, Жезқазған аймақтарында 970 өсімдіктің түрі есепке алынған 92%  шөптесінді, 7% бұталы, қалған 1% ағаштар болып келеді. Астық тұқымдастар мен жусанның бірнеше түрлері құрғақшылыққа төзімді келеді. Бұл алаптардың астық тұқымдастардың селеу,боз,кәдімгі бетеге,жуашақты қоңырбас,қылтақсыз қызыл от, сабалақ төскей сияқты түрлері өседі.Шөлейт аймағында орналасқан Жезқазган қаласы төнірегінің өсімдік жамылғысы кедей, әрі жұтаң. Аймақ флорасын құрауда қоңырбастылар тұқымдасының үлесі зор.Қоңырбастылардың бетеге, қау, қамыс, ши, қоғырбас, бидайық, қияқ т.б. бар. Қазақстанның өсімдік дүниесі ұлттық текті, сананы қалыптастыруға да зор әсер етеді. Әр түрлі аумақтарымызда өсетін арша, жүзгін, шыралжың, изен, басқа да мал азығындық өсімдіктердің қоректік қуаты мол, құрамында каротин мен протеиннің мөлшері жоғары. Мысалы, құмды өңірде өсетін жүзгін сәуірдің соңында аппақ гүлін ашып, желегі төгіліп тұрады. Сол кезде оны жылқыдан басқа түліктер сүйсіне қорек етеді. Мысалы, Қарағанды облысының бұрынғы Жезді ауданының Бұланты, Қарақұм, Байқоңыр, Жетіқоңыр, Киік, Құлжанбай, Қоскөл өңірінің жайылымдарында мия, бозғанақ, жұмыр, қарашағыр, ақшағыр, қарғатұяқ, қоңырбас, ақселеу, тарлау, арпақан, кәріқыз, түйежапырақ, бәйшешек, теміртікен, қияқ, бидайық, қамыс, ұшхат, тораңғы, алабота, шоңайна, итсигек, шытыр, буылдырық, бақбақ, бүлдірген, тұңғиық, қоға, ши, жалбыз, қазоты, бетеге, есекмия, додана, меңдуана, шыралжың, қымыздық, атқұлақ, райхан, ақеркек, майқара, ебелек, жуа, қызылша, баялыш, теріскен, қараған, күйреуік, адыраспан, итмұрын, жыңғыл, ошаған, жиде, жоңышқа, таспа жоңышқа, шырмауық, терек, шілік, қараөлең, құланшайыр, шайыр, бұйрашайыр, түйесіңір, сексеуіл, жүзгін, боз тал, құба тал, қайың, қоянсүйек, сарсалма, таспа боз, изен, айырауық, текесақал, тәнтәку секілді төрттүлік мал сүйсініп жайылатын өсімдіктер ұшырасады.1982 жылы бұрыңғы Жезқазған облыстық тәжірибе стансасына жоғарыда аталынған шыралжың, изен, бозғанақ, тарлау секілді өсімдіктерді ауыспалы егіс жүйесімен өсіріп, одан кейін облыстың басқа да шаруашылықтарына астық тұқымы таратылған еді. Нәтижесінде сол кезеңде сол өңірдегі елді мекендердің азық-түліктік өнімдерге сұранысын қанағаттандыруда ілгері қадам жасалынды. Мұндай тәжірибенің қазір де ортақ іске пайда келтірері анық. Ғаламдық жүйеде халық тұтынатын азық-түлік өнімдеріне жыл санап сұраныстың артып келе жатқаны белгілі.

Ұлытаудың байтақ даласында  жазық пен шөл өсімдіктерінің араласуынан шөлейтке бейімделген  өсімдік түрлері көбірек таралған. Далалықтарда өсімдік жамылғысы  сирек, маусымдық өзгерістер анық байқалады. Ерте көктемде, топырақта ылғал мол, жауын-шашынды кезде өсімдіктер барлық жерлерде қаулап өседі де, жаз  шыға жылдам қурайды. Күзде салқын түсіп, жаңбыр көбейген кезде көптеген өсімдіктер қайта көгереді.Бұл өңірді көпжылдық өсімдіктерден тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы, сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық, ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты өседі.

Бұл алаптарда астық тұқымдастардың селеу, боз, кәдімгі бетеге, жуашақты қоңырбас, қылтықсыз қызылот, сабалақ  төскей сияқты түрлері өседі. Жусан  түрлерін бетеге, шренк жусаны, майқара, тамыржусан құрайды. Шоқылар арасындағы шатқалдар мен жазықтарда, ойпаңдарда қараған мен тобылғы аралас қатар  өседі.

Ұлытау, Кішітау тауларының беткейлеріне арша, бөктерлеріне шоғыр-шоғыр  қайың-терек шығады. Тоғайлы, көлеңкелі  жерлерге дала қоңырбасы, қандыгүл, жалаң  сабақ көкнәр, бұдыр масақ сияқты шөптесінді өсімдіктер қаулап өседі.

  Бұл өңірде көпжылдық өсімдіктерден тырсық, боз бетеге, тарақ бидайығы, сирек бас жусан, қара жусан, сұр жусан, көкпек, тұзды жерлерде сораңның көптеген түрлері және өзен алқаптары мен көлдердің жағалауларында бидайық, ақмамықтың бірнеше түрі, ши мен су оты өседі.

Өсімдік жамылғысының ендік  бағыт бойымен географиялық таралуы  шөптесінді өсімдік түрлерінен айқын  байқалады. Солтүстік беттегі Терісаққан өзен мен оның салалары алаптарында  құрғақ далаға етене тән өсімдіктер түрлері көбірек таралған. Осы  астық тұқымдастар мен жусанның бірнеше түрлері – құрғақшылыққа  төзімді келеді. Бұл алаптарда  астық тұқымдастардың селеу, боз, кәдімгі  бетеге, жуашақты қоңырбас, қылтықсыз  қызылот, сабалақ төскей сияқты түрлері  өседі..

Тоғайлы, көлеңкелі жерлерге дала қоңырбасы, қандыгүл, жалаң сабақ  көкнәр, бұдыр масақ сияқты шөптесінді өсімдіктер қаулап өседі. Биологиялық ортаның қалыптасуына адамның араласуы, төңіректе орналасқан ракета полигондарының тигізген зардабы және тағы да басқа көптеген факторлардың әсерінен Ұлытау ауданында астық тұқымы құрып бітуге жақындаған өсімдіктер түрі аз емес.

Астықтар тұқымдасы.Су бетеге – овсяница луговая

Шоқ түпті көп жылдық астық. Түп бірнеше вегетативті және генративті өркендерден түзілген. Вегетативті  өркендері тамырмен жапырақтарынан тұрады. Генеративті өркендердің  сабақтарында жапырақтар аз, сабақтары  тегіс, биіктігі 50-120 см. Жапырақтары  жіңішке, таспа тәрізді, ені 3-6 мм, үстіңгі  жағы қырлы, ал асты-жылтыр. Гүлдері  сыпыртқы шоғырына жиналған. Ол жіңішке, бір бүйірлі, ұзындығы 20 см-ге жетеді.Гүлдегенде дейін  және гүлдегеннен кейін  сыпыртқысы қысыңқы болады, ал гүлдеген кезде ол ашылып жайылады.

 Сыпыртқының төменгі  буынында екі бұтағы болады,оның  біреуінде    ,ао  екіншісінде     масақша болады.Масақша қабыршағының  ұшы доғал.Әр масақшада    гүл болады. Сыпыртқы гүл қабырғығы  ланцет тәрізді ,ұшы үшкір,ішкісінің  ұшы қос тісті.Су бетеге маусым-шілде айларында гүлдеп, тамыз-қыркүйек тұқым береді.Аймағымыздың ылғалды шалғындарында, өзен жағалауларрында, Ұлытау қайың тоғайларында кездеседі.

Далада ,құрғақ, сортаң шалғындарда,Ұлытау, Ортау,Бектуата беткейлерінде ,ұсақ шоқыларда кәдімгі бетеге ал құмдарда,тұзды далада Беккер бетегесі қседі.Бетегенің түрлері құнды жем-шөптік өсімдіктер.

Тырса, қылтан селеу –  Ковыль волосатник.

Биіктігі 50-80 см-ге жететін  көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағы тақыр, тегіс. Жапырақтары таспа  тәрізді, ыстық күндері ұзына  бойы түтікше сияқьты оралып қалады, себебі суды көп жоғалтқан эпидермистің жұқа қабықшалы клеткаларында қысым  төмендейді. Осылайша түтікшеге айналған жапырақ өзінің устьицаларын құрғақ  ауадан қорғап қалады. Ылғалды кезеңге  эпидермис клеткаларының қысымы қалпына келіп, жапырақиың  тақтацшасы да жазылады. Тырса қаламыздың шөл дала аймқтарында, тасты шоқыларда кеңінен таралған.

Ол құнды жем-шөп, бірақ  тұқымы пайда болғанға дейін. Қылтан селеудің тұқымы өте үшкір, олар малдың терісіне, көзіне ұртына кіріп, іріңдетіп, тіпті малды өлтіреді. Сондықтан  тырса өскен жайлымдарды тек  көктемде ғана пайдаланады.

Бидайық (құм еркек).

Көп жылдық астық, биіктігі 50-100 см, бірнеше тік   сабағы бар. Жапырақтары жіңішке, таспа тәрізді, астыңғы жағы тегіс, ал бет жағы кедір- бұдырлы. Масағы тығыз, ұзындығы 10-15 см, ені 5-12 мм, оның осі түкті болады. Масақшаларында 5-9 гүл болады. Масақша  қабықшақтары қайық пішінді, ұшы  үшкір, кейде 1,5 мм-ге дейін жетеді қылқынша тәрізді.Мамыр маусым айларында гүлдеп, шілде тамыз айларында тұқым береді.

Қаламызда шөл дала, құмды  аймақтарында жиі кездеседі. Бидайық  – гүлдегенге дейін жақсы жайылым, мал азықтық шөп, ал кейін ол қатайады, мал жеуге тек жапырақтары  ғана жарайды. Ол құрғақшалыққа, суыққа төзімді, ал тұздануға нашар бейімделген.Біздің кейбір шаруашылықтар бидайықтың түрлерін өсіп өндіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              Қорытынды

 

Тамаққа пайдаланылатын және малға азық болатын өсімдіктер ретінде  олардың халық шаруашылығындағы маңызы аса зор. Тіршілік формалары  негізінен көп жылдық және бір  жылдық шөптесін өсімдіктер. Тұқымдастың  ағаш тәрізді өкілдері өсетін тропикалық және субтропикалық аймақтарда тіршілік формалары алуан түрлі болып  келеді. Өркеннің көлбеу орналасқан бөліктерінің ұзындықтарына қарай өсімдіктерді тығыз түптенген, сирек түптенген  және тамырсабақты деп бөледі. Олар негізінен шашақтамырлы, сабақтары  буыннан жөне буын аралықтарынан  тұрады. Астық тұқымдасының сабақтары  әрбір буын аралығының тұп жағындағы  клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде  ұзындыққа өседі. Мұндай өсуді қыстырма (вставочная) меристемалар арқылы өсу  деп атайды.Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, карабидайдың, атқонақтың, сабағының буьш аралығының іші қуыс, ал буыңдары ұлпалармен толтырылған  болып келеді.Мұндай сабақты сабан (соломина) деп атайды. Ал кейбір астық  тұқымдастарының (жүгерінің және борыққамыстың) буынаралықтары да ұлпалармен толтырылған  болып келеді. Жапырақтары кезектесіп орналасады және екі қатар түзеді. Астық тұқымдасының жапырақтары, әдетте жіңішке, ұзын, параллель жүйкеленген  болып келеді және олардың қынапшасы  болады. Қынапша дегеніміз трубка тәрізді болып келген жапырақтың кеңейген тұп жағы. Қынапша сабақты  оның буынынан жоғарырақ орап тұрады, одан жапырақ кетеді. Астық тұқымдасында қынапша буынаралығының тұп жағыңца  орналасқан, және төменгі бөлінетін  клеткаларды қорғап тұрады. Астық  тұқымдасы осы ерекшелігімен  басқа тұқымдастарға жататын  өсімдіктерден ажыратылады. Жапырақ  тақтасының қынапшасынан кететін жеріңце  пленка төрізді өскіні немесе тілшесі  болады. Ол сабақпен қынапшаның арасьша  судың өтуіне мүмкіндік бермейді. Астық тұқымдасының ұсақ, көріксіз гүлдері жай гүлшоғырын — масақтарын түзеді. Олар өз кезегіңде күрделі  гүлшоғырьш – күрделі масақ, сьшырғы  түзеді. Астық тұқымдасының барлығының дерлік әрбір масагының түп жағыңда  екі масақтық қауызы болады (чешуи). Масақтарьшдағы гүлдердің саны әртүрлі  астық тұқымдасында бірдей емес, біреуден бірнешеуге дейін барады. Астық тұқымдасьшың көпшілігінде әрбір гүлдің 2-ден  гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы (қабықшасы), 3 аталығы және бір аналығы болады. Соңғысының, яғни аналығьшың сыртын қалың  түктер қаптаған екі отырмалы аузы болады (рыльце). Гүл түйіні жоғарғы, барлық уақытта бір ғана тұқым  бүрі болады. Гүлінің формуласы: ТР(2)+2 А3 С(2).Астық тұқымдасының жемісі дән  деп аталынады. Ал дән дегеніміз  бір түқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп  отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жашайды, ол оған бүйір жағынан  жанасып, қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп тұрады. Мәдени жағдайда себілетін  астық тұқымдастарының дәндерін аз мөлшерде тұқым деп атайды, ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған дәңдерін астық деп атайды.Д. д. астық дақылдары , соның ішінде жармалық дақылдар және бұршақ дақылдары болып бөлінеді. Астық дақылдары (бидай, қарабидай, сұлы, арпа, күріш, тары, жүгері, т.б.) астық тұқымдасына жатады. Даму және өсіп-өну кезеңіне байланысты күздік және жаздық дақылдар болып бөлінеді. Күздік дақылдарға бидай, қарабидай, арпа, ерте пісетін жаздық дақылдарға бидай, қарабидай, сұлы, арпалардың кейбір сорттары жатады. Оларды Қазақстанның солтүстігінде мамыр айында себеді. Кеш пісетін жаздық дақылдарға тары, жүгері, күріш жатады. Бұлар суыққа төзімсіз келеді. Сондықтан оларды ерте пісетін жаздық дақылдардан кешірек себеді. Д. д. егу үшін жерді 20 – 22 см тереңдікте жыртып, қопсыту керек. Егістікке, көбінесе көң (20 т/га) мен минералдық тыңайтқыштар (90 – 120 кг/га), тұқыммен бірге фосфор тыңайтқышы (10 – 15 кг/га), үстеме қорек ретінде негізінен азот тыңайтқышы (20 – 30 кг/га) шашылады. Егістіктің арамшөбін отап, қатар аралықтарды қопсытады, өсімдікті зиянкестер мен кеселден қорғаудың шараларын жүзеге асырады. Д. д. дүние жүзінің егіншілікпен айналысатын барлық аудандарында өсіріледі. Бидайды барлық құрлықтарда, күрішті, көбінесе Азияда, жүгеріні Солт. Америкада, қарабидайды Еуропада, сұлыны Солт. Америка мен Еуропада, тарыны Азия мен Африкада егеді. Астық дақылдары Қазақстанның негізгі азық-түлік қоры және шетке шығарылатын өнімі.