Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық географиялық проблемалары және болашағы

Өгем жотасының суайрық басы солтүстік-шығысқа қарай өзінің жазық пішінін жоғалтып, сүйірленген және тілімделген. Жотаның баурайларын Өгем және Піскем өзендерінің көптеген салалары алып жатыр. Бұл салалардың аңғарлары тасты шатқалдар болып келеді.

Қаржантау жотасы Өгем жотасынан батысқа қарай орналасқан. Оның жалпы ұзындығы 80 км-ге жуық.

Жотаның шығыс бөлігін Өгем жотасынан Өгем өзенінің аңғары бөліп жатыр. Батысында Келес өзені орналасқан Келес ойпаты жатыр.

Жотаның басты су айрығы оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр, баурайлары тік, қысқа келген, көптеген аңғарлармен бөлінген. Жотаның орташа биіктігі 1700-2000 м. Ең биік нүктесі - Мыңбұлақ тауының биіктігі - 2834 м.

Қаратау жотасы Талас Алатауынан Шоқпас асуы тұсында бөлініп шығып, солтүстік-батысқа қарай 420 км-ге созылып жатыр. Ол Солтүстік-батыс (Үлкен) Қаратау мен Шығыс (кіші) Қаратауға бөлінеді. Қаратау жүйесіне негізгі жотамен бірге Боралдайтау, Үлкен Ақтау сынды оған қатар орналасқан бірнеше жота кіреді.

Жотаның көлденең қимасының құрылысы ассиметриялық - оңтүстік-батыс баурайы көлбеу, ұзын келген, ал солтүстік-шығысы тік, салыстырмалы қысқа. Оңтүстік-батыс баурай Қарашық, Баялдыр т.б. өзендердің аңғарларымен күшті тілімделген. Жоғары бөлігінде 100-400 м, орта бөлігінде 500-600 м. және етегінде 60-250 м. тереңдікке дейін жетеді. Өзен аралықтарында құрылымдық қырқалардың рельефі тән. Суайрық жоталардың бойында кейде үстірт тәріздес учаскелер кездеседі.

Оңтүстік-Батыс Қаратаудың ізбестен, құмнан, алеврометтен және интрузивтік жыныстардан тұратын солтүстік-шығыс баурайына тар өзен аңғарлары бар тік баурайлар тән, мұнда төбелі учаскелер сирек кездеседі.

Қаратау жотасы солтүстік-батысында біртіндеп төмендеп, жекелеген шоқыларға ауысады және Қызылқұм мен Бетпақдала шөлдерінің шекарасы маңында көрінбей кетеді.

Кіші Қаратау үшін төбесінің жайпақ болып келуі және солтүстік-шығыс баурайының айтарлықтай тілімденуі тән.

Осы сипатталып отырған аумақта байқалатын тектоникалық қозғалыстар таулардың геоморфологиялық құрылысы мен қатпарлы құрылысында өз ізін қалдырған. Жас көтерілулер тау рельефінің әртүрлі сатыларын жасады, ал тау етегі мен тау аралықтарында аккумулятивтік рельеф қалыптасты. Осыған байланысты аумақта рельефтің үш генетикалық типін бөліп көрсетеді: денудациялық — тектоникалық таулар, эрозиялық — денудациялық пласты жазықтар және аккумулятивті жазықтар.

Денудациялық - тектоникалық таулардың рельефі мұздықты – нивальдық биік тау белдеуін, эрозиялық - денудациялық орта тау белдеуін және аридті — денудациялық тау бөктерін біріктіреді.

Мұздықты - нивальдық биік тау белдеуі биіктігі 2500 м. асатын Өгем, Майдантал, Талас жоталарында дамыған. Рельефте мұздық денудацияның және аязды желден мүжілудің іздері бар. Мұнда аспалы мұздықтар мен күртік қар басқан карлар, трог аңғарлары, цирктер, мореналық шөгінділер және адам аяғы жете бермейтін жартасты аңғарлар кең таралған. Трог аңғарларының көбінде ежелгі мұз басудың іздері қалған, тек кейбірінде ғана қазір аңғар мұздықтары кездеседі. Қардың көптігі мен тік баурайлар қар көшкінінің жүруіне себепші болады. Мұнда шұңқырлар мен үңгірлер түрінде ежелгі және қазіргі карстар кездеседі. Шөгінді және опырынды материалдардан аңғарларда түрлі бөгеттер түзіліп, тоғандар пайда болады.

Эрозиялық - денудациялық орта тау белдеуі Қаратау, Талас және Қаржантау жоталарында кездеседі. Рельеф 1800-2500м. биіктікпен сипатталады. Суайрық жоталардың үштары сүйір, дегенмен жайпақтары да кездеседі. Аңғарлардың кескіні Ү-тәріздес, баурайларының тіктігі әртүрлі, олар қиыршық тастармен және қой тастармен көмкерілген. Шұңқыр түріндегі карстар, сайлар кездеседі, олар болуы мүмкін сел ошақтары болып табылады. Көлбеу келген баурайларда эрозияның интенсивтілігі әлсірейді. Орта тау белдеуі рельефінің түзілуі альпі тектогенезімен байланысты.

Аридті денудациялық төменгі тау белдеуі Қаратау тауының негізгі рельефі болып табылады және 700-1500м аралығындағы биіктікпен сипатталады.

Мұндағы рельеф эрозиялық тілімденуімен және беткейдің тегістелу кескіндерімен ерекшеленеді. Суайрық жоталардың тегістелген беткейлерін аңғарлар кесіп өтеді. Қаратаудың оңтүстік-шығысында Боралдай және Құлан таулары орналасқан. Мұндағы суайрық жоталар шошақ келген, ал жекелеген шыңдар үшкір пішінді. Тау аңғарлары тар, жартасты ал олардың ұзына бойы кескіні сатылы келген. Баурайлардың жартасты сипаты мен карст құбылысының дамығандығы тау жасаушы ізбестердің кең таралуымен анықталады. Төменгі тау белдеуінің рельефі тектоникалық және одан кейінгі денудациялық-эрозиялық процестердің өзара әрекет тесуімен түзілген.

Эрозиялық - денудациялық пласттық жазықтар Қаратау жотасының оңтүстік-батыс баурайының бойында таралған. Толқын тәріздес жер бедері мезозой және кайназой шөгінділерін сайлар мен аңғарлардың тілімденуі нәтижесінде пайда болған. Мұнда мезозой және кайназой дәуірлерінде опырынды материал жинақталған. Кейіннен тектоникалық қозғалыстардың нэтижесінде тау жыныстары көлбеу қатпарлы құрылымдарға айналған. Осыған байланысты рельеф солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай созылған қысқа тау тізбектерімен сипатталады. Литологиясы жағынан әртүлрлі жыныстардың эрозиялық мүжілуі рельефтің төбелі және үстелді -тау жұрнақты типін анықтады. Рельефтің осы типі жыралық эрозия процестерінің әлсіз байқалуымен сипатталады.

Аккумулятивтік жазықтардың рельефі екі түрлі - пролювиальдық еңіс және аллювиальдық террасаланған жазықтар.

Пролювиальдық еңіс жазықтар Талас Алатауының солтүстік баурайларын, Қаратаудың оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс баурайларын және Қаржантау жотасының солтүстік баурайларын түзген. Олардың биіктігі 300-800м аралығында ауытқиды. Тау етегінде бірқатар көтеріңкі учаскелер түзілген, бұл жазықтарға әлсіз толқынды сипат береді. Эрозиялық аңғарлар кең таралған, олар әлсіз байқалатын террасаланған кертпелер түзеді. Көбінесе жас эрозиялық ойықтар ежелгі кең аңғарларға сұғынып жатады. Аңғарлардың ойығының тереңдігі тау етегінде 20-30м жетеді, ал таудан алыстаған сайын біртіндеп азайып, тегістеліп кетеді.

Еңіс жазықтардың рельефі тектоникалық, денудациялық және негізінен, аккумулятивтік процестердің өзара әрекеттесуінен қалыптасқан.

Аллювиальдық террасаланған жазықтар Ақсу, Арыс және т.б. өзендердің бойында кездеседі. Жазықтардың түзілуі өзендердің аккумулятивтік әрекетіне байланысты. Жазықтардың беті террасалармен бұрырланған. Төрт терраса бөліп көрсетіледі: өзен жайылмасы және жоғары жайылма, екінші және үшінші жайылма үстіндегі террасалар.

Жайылма (жоғары жайылмамен бірге) барлық өзендердің бойында кездеседі. Олардың ені 0-600м аралығында ауытқиды. Жайылма өзен бастауларында қиыршықты - малта тасты шөгінділерден құралған, бұл шөгінділер өзеннің орта ағысында қиыршықты – құмды және саздақты құрылымға ауысады. Өзен сағасына қарай құмды-саздақты құрылымдар басым болады.

Бірінші жайылым үстіндегі террасаның ені 0,2-ден 2-4 км-ге дейін өзгереді және жайылмадан 0,6 - 2,5 метрлік кемермен бөлініп тұрады. Террасаның беті тегіс болады, тек өзен жаққа қарай болмашы ғана еңіс келеді.

Екінші жайылма үстіндегі террасаның су бетінен биіктігі 5-10 метрдей болады. Оның беті тегіс, террасаның ені 0,5-2 км-ден 15-20 км-ге дейін ауытқиды.

Үшінші жайылма үстіндегі терраса кең таралған. Оның беті лай тәріздес саздақ топырақтан тұрады, жыралармен тілімденген. Жыралар ойығының тереңдігі 10-30 м-ге жетеді, ал террасаның биіктігі 5-7 - ден 20 - 40 м-ге дейін өзгереді. Террасаның ені кейде 20 км-ге дейін жетеді.

Аймақты геологиялық құрылысының күрделілігі бойынша аудандастыру қарастырылып отырған аумақта үш негізгі геологиялық – құрылымдық элементті бөліп көрсетуге болады: денудациялық, пласттық және аккумулятивтік жазықтар.

Денудациялық – тектоникалық тарауларға Талас Алатауы, Өгем, Майдантал, Қаржантау, Жабағылы, Үлкен және Кіші Қаратау сияқты бірқатар тау жоталары жатады.

Өгем мен Майдантал жоталары – биіктігі 4000м асатын таулар. Мұнда аспалы мұздықтары бар Карлар, Трог аңғарлары, цирктер, мореналар, тік жартасты аңғарлар кең тараған.

Қаржантау жотасының ұзындығы қысқа ғана - 50 км-ге жуық, биіктігі 1800-2000м суайрық жоталарының пішіні негізінен жұмыр, жазықтан 900-1000м биіктікте көтеріліп тұрады.

Жабағылы тауы солтүстік-шығысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр. Тау биіктігі 4000 м-ден асады. Ең биік нүктесі - Ақсукент шыңы (4027 м.)5 оның солтүстік баурайында мұздық бар. Таудың оңтүстік және солтүстік екі тармағы бар.

Үлкен және Кіші Қаратау жоталарының ұзындығы - 420 км, биіктігі 1500-1800 м, орта және аласа тауларға жатады. Ең биік нүктесі - Бессаз тауы (2176 м.). Баурайлары ассиметриялы, солтүстік-шығыс баурайы тік, жартасты, оңтүстік-батыс баурайы көлбеу және өзендері мен жылғалар көп шығады. Терең өзен аңғарлары жота баурайларын жекелеген өзен аралық массивтерге бөледі.

Өзен аңғарлары каньон тәріздес. Рельеф макро-пішіндері оны жасаушы жыныстардың литологиясымен байланысты: суайрық кеңістіктер ізбестерден тұрады, төбелі рельеф аргиллиттер ауданында дамыған. Эрозиялфқ-денудациялық - пласттық Қаратау жотасының оңтүстік-батысында таралған. Бұл толқынды рельефтің кей жердегі биіктігі 50 м-ге дейін жетеді.

Аккумулятивтік жазықтардың рельефі екі түрмен - пролювиальдық еңіс жазықпен және аллювиальдық жазықпен берілген. Ақсудың төменгі ағысы және Арыс сияқты ірі өзендердің бойында таралған. Пролювиальдық еңіс жазықтар Талас Алатауының солтүстік баурайларында және Қаратаудың оңтүстік-батыс баурайында кездеседі / 11,12 / .

 

 
1.3. Оңтүстіктің  территориясының геологиялық құрылысы

және пайдалы қазбалар

 

Оңтүстік Қазақстан облысының жазықтық аймағы Тұран плитасының құрамына кіреді.

Жазық өңірі негізінен мезокойнозой шөгінді жыныстары мен /құм, тас, құмдар, илевролиттер, саз - балшықтар жамылғычсы таулы бөлігі төменгі протерозой - палеозойлық жыныстардан /конгломераттар, құм тастар, мәрмәрлер, ізбесті тастар доломиттер, граниттер, габбро, липариттер ж.т.б. мезокойнезой шөгінділерімен жамылған.

Ақсу, Сайрам өзендерірінің алабтарында, тау етектерінде бор дәуірінде жыныстары таралған. Батыс Тянь-Шань, Қаратау тау етектерінде ерте бор дәуірінде қызыл-сарғыш саз - балшықтар құмтастар алевролиттер таралған.

Бор дәуірінде климат құрғақ, аридті болған. Мұның өзі қызыл түстегі жыныстардың кең тарағанын көрсетеді. Төменгі жағы құмды саздармен, жоғарғы қабаты конгломераттармен және басқа шөгінді тау жыныстарымен құралған. Қалыңдығы 1500м –ге дейін жептеді.

Қаратау және Талас Алатауында кембрий, ардовик, дервон, карбон дәуірлерінің тау жыныстары таралған. Қаратау етектерінде полеген дәуірінің жыныстары құмды – сазды болып келеді.

Аумақты геологиялық - геоморфологиялық құрылысының күрделілігі бойынша аудандастыру. Қарастырып отырған аумақта үш негізгі геологиялық-құрылымдық элементті бөліп көрсетуге болады: денудациялық, пластық және аккумулятивтік жазықтар.

Денудациялық-тектоникалық тарауларға Талас Алатауы, Өгем, Майдантал, Қаржантау, Жабағылы, Үлкен және Кіші Қаратау сияқты бірқатар тау жоталары жатады.

Өгем мен Майдантал жоталары - биіктігі 4000 м. асатын таулар. Мұнда аспалы мұздықтары бар карлар, трог аңғарлары, цирктер, мореналар, тік жартасты аңғарлар кең тараған.

Қаржантау жотасының ұзындығы қысқа ғана - 50 км-ге жуық, биіктігі 1800-2000 м., суайрық жоталарының пішіні негізінен жұмыр, жазықтан 900-1000 м. биіктікте көтеріліп тұрады.

Жабағылы тауы солтүстік-шығысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр. Тау биіктігі 4000 м-ден асады. Ең биік нүктесі – Сайрам шыңы (4027 м.), оның солтүстік баурайында мұздық бар. Таудың оңтүстік және солтүстік екі тармағы бар.

Аумақтың геологиялық құрылысына шығу тегімен жасы әртүрлі жыныстар кешені - протереозойдан төрттік дәуірге дейінгі шөгінділер қатысқан.

Қарастырылып отырған аумақ литологофацияльдық және стратиграфогенетикалық жыныстар құрылымдық-тектоникалық жағдайының күрделілігімен ерекшеленеді.

Протерозой тобы. Жоғары протерозой.

Жоғары протерозой шөгінділерінің жалпы қалыңдығы 2600 м.

Кейінгі протерозой шөгінділері Үлкен Қаратау жотасының солтүстік-шығыс баурайында байқалады және қайнар мен бақырлы қабаттары болып бөлінеді. Қайнар қабатының құрамына қышқыл құрамды (кварц порфирлері альбитофиралар кератофиралар), орта және негізгі құрамды эффузивтер (диабаздар, спиллиттер, порфириттер), олардың туфтары жылу туфтары туфогендік конгломераттар, сланецтер кіреді.

Палеозой тобы. Палеозой тобының шөгінділері кембрийге дейінгімен салыстырғанда кеңірек таралған әрі үлкен қалыңдығымен көзге түседі.

Кембрий жүйесінің шөгінділері Үлкен және Кіші Қаратауда кең таралған. Кембрий 3 бөлімге бөлінеді.

Төменгі Кембрийдің негізіндегі базальттық конгломераттары Үлкен Қаратауда жатыр олар жоғары қарай құмды сазды кремнийлі сланецпен алмасады. Үлкен Қаратаудағы төменгі кембрий қабатының қалыңдығы 1000м жетеді.

Үлкен Қаратаудағы орта және жоғарғы кембрий шөгінділері конгломераттар мен сортталмаған құмдақтардан басталады (қалыңдығы 20-35 м.), ол жоғары қарай құрамында ванадий мен фосфор болған, сланецтер, алевролиттер бар көмірлі - кремнийлі сланецтер қабатымен алмасады. Қабатты филлит тәріздес сланецтер, алевролиттер, ізбест тастар мен доломиттер және кремнийлі жыныстар аяқтайды.