Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесінің дамуы мен қалыптасуы

Осындай инновациялық технологиялардың кейбіреулеріне қысқаша сипаттама  жасайық:

Модулдік оқытудың басты мақсаты-оқытудың ұйымдастырылуы бойынша және мазмұны бойынша адам бойындағы осы сәттегі қажеттілікті қанағаттандыруда кепілдік беретін әрі жаңа қажеттілікті анықтайтын икемді білім беретін құрлым құру.

Модулдің көптеген анықтамаларына  қарамастан, олардың  барлығын үш түрлі бағытта топтастырып, жүйелеуге болады:

• модул-біліктілік  мінездемесінің  талаптарына  жауап беріп, мамандық бойынша оқу пәндерінің жиынтығын ұсынатын мемлекеттік білім беру стандарт бірлігінің үлгісі;
• модул-пәнаралық әдістемелік-ұйымдастыру құрлымы болып, әр түрлі оқу пәндерінің тақырыптық жиынтығы ретінде бір мамандықты меңгеруді және оқу үрдісінде пәнаралық қатынасты қамтамасыз етеді;
• модул-бір ғана оқу пәнінің шеңберіндегі ұйымдастыру әдістемелік құрлымының бірлігі.

Оқыту мазмұнын таңдап алғаннан кейін сол мазмұнды жүйелеу мәселесі туындайды. Әсіресе, бұл оқу мазмұнын дербес модулдерге жіктеудегі модулдік оқытуға байланысты.

Модулдік оқытудың дидактикалық жүйесі басқада дидактикалық жүйелер сияқты оқытудың мақсатарына сай жалпы дидактикалық ұстанымдар мен негіздеріне сүйеніп, оқу материалдарын құрлымды меңзейді. Модулдік бағдарламаларды құрастыруда әр түрлі тәсілдер байқалады. Даралық модулдердің мазмұны оқыту мазмұнын құрлымдау түрінде беріліп, дидактикалық материалдармен, ділгірлік және қолданбалы міндеттермен қамтамсыз етілуі керек.

Сонымен, модулдік оқытуды кибернетикалық басқару  тұрғысынан талдасақ, модулдік оқыту  педагогикалық басқарудың қалыптасқан жүйесін сапалық жағынан өзгертеді. Ендеше модулдік оқыту жағдайында оқу үрдісін басқару мәлімет беру үрдісіне бағытталған цикілділігімен, білім алушының өздігімен жұмыс істеуі және белсенділігін арттыратын өзін-өзі басқару мен басқарудың тиімді арақатынасын орнатумен ерекшеленеді /2/.

Қашықтан оқыту - қоғамды ақпараттандырудың маңызды бағыттарының бірі-білім беру ісін ақпараттандыру. Бұл жаңа ақпараттық құралдар мен әдістерін дамыта оқытудың идеяларын жүеге асыруға, оқу –тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерін бір-бірімен тағыз байланысты өрістетуге және олардың тиімділігі мен сапасын көтеруге, жас ұрпақты жаңа қоғам жағдайында өмір сүруге дайындауға пайдалану деген ұғымды білідіреді.

Бұл күнде қашықтан оқыту білім берудің дамытудың  нақты элементті болып табылады. Өйткені қашықтан оқыту жүйесінің икемділігі сол, оқушылар негізінен дәріс, семинар түріндегі сабақтарға бармай, өздеріне ыңғайлы мзгілде, қолайлы жерде, қолайлы жылдамдықта жұмыс істу мүмкіндігіне ие болады /6/.

Интерактивті оқыту-қазіргі кезде қарым-қатынас үрдісіне негізделген оқыту-интерактивті оқытуға үлкен көңіл бөлуде. Оқыту үрдісі тиімді болу үшін қарым-қатынастың үш жағы қатысуы қажет: 1/ақпарттық /ақпараттық берілуі және сақталуы/; 2/интерактивті  /біріккен іс-әректте өзара әсердің ұйымдастырылуы/;

Қазігі кезде  интерактивті оқыту 2 бағытта жүзеге асырылып жүр.

1.    «Қарым-қаынасмәдениті»,  «Риторика», «Біз адамдар арасында  өмір сүреміз», т.б. арнайы оқу  курыстарын ендіру.

2.   Оқу  жағдаяттарын  барынша  пайдалану,  студенттер  үшін  «қарым-қатынас алаңын» құру.

Интерактивті  оқыту кезінде студенттер тек  қана бақылаушы болып қатыспай, қиын мәселелерді де өз бетінше шеше алатын болады /8/.

Сонымен, Білім беру жүйесі дегеніміз қазіргі тарихи кезеңде әлеуметтік-эконмикалық, ұлттық ерекшеліктеріне және еліміздің негізгі саяси–экономикалық міндеттеріне жауап беретін принциптер негізіде құрылған оқу-тәрбие мекемелері мен оны басқару органдарының жүйесін айтады.

Қазақстан Республикасының  қазіргі білім беруді дамытуы  және бірыңғай білім беру кеңістігін қалыптастыруға қатысуы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауымен тығыз байланысты.  Нұрсұлтан Әбішұлы «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті  50 елдің қатарына кіру стратегиясы» деп аталатын  Қазақстан халқына Жолдауының басымдықтарының бірі «осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауда ұдайы арттыру» деп нақты белгілеп береді. Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі білім беру реформасы деп атап көрсетті. 

    Бірінші  өлшем- бұл Еуразиялық экономикалық  қоғамдастығының бірыңғай білім  беру кеңістігі , онда ЕврАзЭҚ  шеңберінде бірыңғай білім беру  кеңістігі және білім беру  саласындағы заңнамаларды сәйкестендіру  үшін заңнамалық шарттар қалыптасқан; оқу орындары арасында ақпарат және тәжірибе алмасуды дамыту, кәсіптік оқытудың қолжетімділігі , білім беру және кәсіби ықпалдасудың келісілген жүйесін құру қамтамасыз етілген . Заңнамалық реттеудің негізгі принциптері Еуразиялық қоғамдастық азаматтарының бастауыш, жалпы және кәсіптік білім алуға тегін және тең қол жеткізуіне, сол сияқты білім алушылар мен педагог кадрлардың конкурстық негізде орта , жоғары кәсіптік білім және жоғары оқу орнынан кейін кәсіптік білім алу еркіндігіне, білім беру мекемесінің дербестігіне негізделуі қажет. Қоғамның білім беруді басқаруға , білім беру саласына мемлекеттік емес инвестицияны ынталандыруға жұртшылықтың пікірінде білім адамның ажыратылмайтын құқығы және қоғам мен мемлекеттің жоғары құндылықтарының бірі деген қатынас қалыптастыруға қатысуын кеңейту үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет. Еуразиялық экономикалық қоғамдастығының бірыңғай білім беру кеңістігінің аясында білім беру жүйесі ұғымын бекіту және бірыңғай (негізгі және қосымша ) кәсіптік білім беру бағдарламаларын , сол сияқты бірыңғай формасын, түрін , білім деңгейін орнату қажет. Еуразиялық қоғамдастығының шеңберінде білім беру саласындағы Қоғамдастықтың типтік жобалары мен басқа да құқықтық кесімдерін пайдалана отырып , халықаралық келісім және мемлекетаралық жинағымен қалыптастыру қажет. Білім беру қызметінде инновациялық технологияларды пайдалану мүмкіндіктерін ескеру қажет, сондай-ақ Еуразиялық экономикалық қоғамдастығының бірыңғай білім беру кеңістігінде үздіксіз білім беру проблемасының бар екендігін есте        ұстаған жөн. «Өмір бойы білім алу» принципі жұмыс істемеді. Осы күнге дейін білім берудің құрылымдық деформациялауы сақталған.

      Кадрларды  даярлау барысында еңбек нарығының  қажеттілігі толық көлемде ескерілмейді, бұл белгілі бір мамандардың және білікті қызметкерлердің жетіспеуіне әкеліп соғады. Білім беру саласында, оның секторларының өте шектеулі санын шығарып тастағанда , бәсекелестік нарығы әлі қалыптасқан жоқ. Егер құрама бөліктер , білім беру формасы, деңгейі және кадрларды даярлау ортақ мақсат, міндеттер мен өзара байланысты болса және экономикалық орта мен келісімді өзара әрекеттесетін болса, экономикалық кірігу міндеттеріне және тауар нарығының нақты ортақ қажеттілігіне , жоғары білікті мамандардың қызметіне және капиталына, түлектер мен жұмыс берушілердің оқыту мекемелерімен кері байланыс орнату үшін білім беру жүйесінің ұдайы маниторингіне сәйкес келсе , Еуразиялық қоғамдастығының бірыңғай білім беру кеңістігі қалыптасуы мүмкін.

                 Осылайша, Еуразиялық экономикалық қоғамдастығының бірыңғай білім беру кеңістігі тек білім мекемелерінің жүйесін және мамандарды даярлау бағыттарын , білім беру деңгейіне деген бірыңғай талаптарды ғана емес, сондай-ақ ортақ ережені белгілеу арқылы іске асрылуы мүмкін жан-жақты тиімді халықаралық және мемлекетаралық байланысты, ЕурАзЭҚ мемлекеттік органдар мен өзара бірлескен әжірибелік әрекеттерін жүйелегген ұйымдастыру –құқықтық шарттарын ұсынады.

   Біздің ойымызша  екінші өлше,м бірыңғай еуропалық  білім беру кеңістігі деп есептеу қажет. Еуропада білім берудің тарихи терең тамыры бар, ол тек түрлі елдерде ғана емес, сондай-ақ әр елдің ішінде ғылыми бастамалар мен түрлі тәсілдерге бай. Еуропада 3 түрлі классикалық университеттік білім беру жүйесі бар: англосакстар, француз-испан, герман-италиян. Білім берцу тәсілінің айырмашылығына қарамастан  олардың құндылықтары ортақҮ

-Университет қызметінің  орнықты принципі ретінде зерттеу  және оқыту еркіндігі;

-Университеттік білім  беру деңгейінің үздіксіздігі  ретінде зерттеу және оқыту;

-Университет  қызметінің ең маңызды бағыты  ретінде қоғамның нық дамуына  университеттің қосқан үлесі;

-Олардың қызметінің  басымдығы ретінде жоғары білім  беру үшін ұлттық үкімет жауапкешілігін  күшейту.

     Бұл  процестің басталуына 1988 жылы университеттердің  жалпыға ортақ хартиясына қол  қою басты себеп болды. Содан  кейін 1997 жылы лиссабондық конвенция  қабылданды, 1999 жылы  Болонда жоғары білім берудің Еуропалық кеңістігі туралы Декларацияға қол қойылды. Қазақстанның Еуропалық бірыңғай білім беру кеңістігіне кіру процестері , бір жағынан, Қазақстанның еуропалық цивилизацияға қосылу себебі бойынша көтеріңкі сезім шақырғанмен, екінші жағынан, жаһандану  процестерінің тасқынды иіріміне қосылғанға дейін жауап беруді талап ететін қыруар сұрақтар туындайды. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университетінде сөйлеген сөзінде Н.Ә.Назарбаев «жаһандану қазіргі заманғы әлсіздік пен нәзіктік әкелді» деп көрсетті. Әлеуметтік- экономикалық дамудың әркелкілігі күшейді. Ортақ «гүлдену кеңістігінің » орнына бірқатар өңірлерде «жұтаңдық кеңістігі» және әлеуметтік құлдырау ұлғайды, ол халақаралық қауіпсіздіктің халықаралық терроризм және ұйымдасқан қылмыс, есірткі мен қаруды заңсыз сату сияқты түрлері үшін нәрлің ортаның орнауына себеп болмақ. Осылайша, бүгінгі таңда қатаң халықаралық бәсекенің үдеуі ең маңызды әлемдік үрдіс болып табылады. Экономикасы жоғары деңгейде дамыған елдер аз дамыған бәсекелестерді оп-оңай ысырып тастайды. Жаһандану ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне өте жоғары талаптар ұсынады. Елбасы Н.Ә.Назарбаев бәсекеге қабілеттіліктің кейбір факторлары мен критерийлерін көрсетті. Ұлт тек тауарлары мен қызметтерімен ғана бәсекелеспейді. Олар қоғамдық құндылықтары жүйесі және білім беру жүйесімен бәскелеседі.

     Болон  декларациясының мақсаты- жоғары  білім берудің Еуропалық аймағын  бекіту, сол сияқты жоғары білім  берудің еуропалық жүйесін әлемдік  көлемде жандандыру. Аталған декларация «әлемдегі жоғары білім берудің Еуропалық жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ерекше ықыласпен бақылауымыз қажет. Кез келген цивилизацияның өмірге қабілеттілігі және тиімділігі ақиқаттық тартымдылығымен өлшенеді. Бұл біздің үздік мәдени және ғылыми дәстүрлеріміздің  маңызжылығына сәйкес келеді» деп түсіндіреді.

    «Еуропалық  білім беру кеңістігіне қосылуға  бағыттаған Қазақстанның білім  беру саясаты білім беру саласындағы  бәсекеге қабілеттілікті арттыруды  міндеттейді»- деп санайды. ҚР ЖОО Ассоциациясының Президенті Рахман Алшанов. Ол әлеуметтік –экономикалық салада болып жатқан өзгерістер жоғары білім беру жүйесіне жаңа жоғары талаптар қояды деп атап көрсетеді. Десекте, «бар жүйені өзгерту емес, оны басқа жүйеге ауыстыру , демек қолданыстағы және жаңа формалар мен әдістерді қазіргі жағдайға бейімдеу» қажет.

      Қазақстанда әзірленген білім  беруді жаңарту концепциясы жоғары  және жоғары оқу орнынан кейінгі  білім саласына принципті жаңа  тәсілдер ұсынды, жоғарғы білікті мамандарды көпдеңгейлі даярлауға ауысу көзделген:- бакалавр-магистр-доктор. Жоғары білім алу бакалаврлық бағдарламалар арқылы іске асырылады, ол жылдам өзгеретін өндіріс пен нарық жағдайларына бейімделген жаңа үлгідегі мамандарды даярлауға мүмкіндік береді. ЖОО кейінгі білімге жоғары оқу орындары мен ғылыми зерттеу институттарында базасында қөызметтің ғылыми және өндірістік саласы үшін  арнайы икемді бағдарламалар бойынша магистрлар даярлау енгізілген. ЖОО кейінгі білмнің екінші сатысы докторлық бағдарламаларды қарастырады және оқыту мен зерттеу қызметтерінің арасындағы ұтымды балансты үйлестіреді. Жаңа фармациядағы  мамандарды даярлау, жоғары білім беру жәнет білім берудің классификацияының  халықаралық стандартының Еуропалық өңірі туралы  Бол қамқорлық декларациясына сәйкес модель бойынша іске асырылатын болады. Ғылыми-педагог кадрларды даярлау жүйесін реформалау ғылым кандидаттары, ғылым докторлары, философия докторлары дәрежесімен параллель жүруді болжайды.

    Бірақта  концепцияда ұсынылғандардың барлығы ғалымдардың өзін қанағаттандырмайды. Кейбір ғалымдардың піекірінше, біздің ғылым-докторларымыздың деңгейі шетелдіктерден әлдеғайда жоғары және  оларды әлеуметтік мәртебесі бойынша философия докторларына теңестіруге бомайды.

     Жоғары  білім беруде жүйесіндегі тағы жаң енгізілімнің білім берудің кредиттік жүйеге көшуі болмақ.  Енді студенттер тек университетте ғана емес,  сондай-ақ мамандықты , қала берді, 50% пәндік оқыту бағдарламасын және оқытушыны таңдай алады. Концепцияны іске асыру , оны қабылдаған жағдайда, ЖОО ректорлары мен ғалымдары жуық арада барлық деңгейдегі білім беру стандарттарын түбегейлі қайта өңдеу, жаңа буын ғылыми және педагог кадрларды даярлау, сапаны бақылау жүйесін енгізу , барлық білім беру жүйесін демократизациялау қажет деп санайды.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында (2003ж.) ... әлемдік  білім беру кеңістігіне  ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның  қажеттіліктерін қанағаттандыратын  көп деңгейлі үздіксіз білім берудің  ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» ерекше атап көрсетілгені мәлім.

      Өскелең ұрпақты өмірге және  еңбекке  толық мәнді даярлау;  оның бойында жақсы қасиеттерді,  еңбек сүйгіштікті қалыптастыру, заңды, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу, отанды, отбасын сүйюді табиғатқа жанашылрылқпен қарауға тәрбиелеу.Экономиканың, әлеуметтік саланың әлеуметтік саланың мәдениеттің, қоғамның ғылым мен технологияның тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін жас ұрпаққа білім берудің, оны жинақтау, сақтау, көбейту.

     Оқушының өзін қоршаған өзі өмір сүретін жаңа әлеуе\меттік ортаға үйренуі, онда жаңа әлеуметтік мәртебе – оқушы мәртебесінің қалыптасуы, оқу, ойын, еңбек, қарым-қатынас т.б. әрекет түрлерін қажетті деңгейде меңгеруі, айналадағы дүниемен дара тұлғалық қатынасының қалыптасып, эстетикалық,этикалық, адамгершілік негіздерін меңгеруін қамтамасыз ету.  Адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру, жеке тұлға мен қоғамның қажеттіктерiн қанағаттандыру үшiн     Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгі Стратегиялық даму жоспарының басымдықтары негізiнде көп деңгейлi бiлiм берудiң ұлттық жүйесiн жаңғырту.

    «Білім»  сөзі- өте күрделі және көп  мағыналы ұғым. Жалпы мағынасында  білім адамның жүйеленген білік,  дағдыларды меңгеру нәтижесі.Ақыл мен сезімнің дамуы, дүниеге көзқарас пен танымдық қабілеттің қалыптасуы. Білім мазмұнынына тек оқыту нәтижесі ретіндегі білім,білік, дағдылар ғана кірмейді, бұл ұғым аясы болып жатқан қағидаларды сын тұрғысынан ой елегінен өткізу, шығармашылықпен жұмыс істеу. Осы тұрғыда ғылыми әдебиеттерде білімге бірнеше анықтама беріледі.Мысалы:

     Білім-алдыңғы  ұрпақтың кейінгілерге онтогенетикалық  тұрғыда генетикалық бағдарлама  мен тұлғаның әлеуметтенуіне  сәйкес тұлғаны қалыптастыратын  әлеуметтік маңызды тәжірибені үздіксіз білім берудің  ұйымдастырылатын және реттелетін үрдісі мен оның нәтижесі.

    Әр  елдің ұлттық білім беру жүйесінің  ауқымы,құрылымы және экономикасы,ғылымы, мәдениеті мен өзара әсері  әр түрлі болғандықтан, білім  беру жүйесінің шығу түрі де  әр түрлі. XXI ғасыр- ақпараттық  қоғам ғасыры, мәдениет технологиясының  ғасыры, адам денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау ғасыры. Адамзаттың дамуының жаңа жүйесі кезеңінен білім беру мен оқытудың жаңа модельдері сәйкес келуі қажет.