Дарынды балаларды оқыту және тәрбиелеудің мінездемесі

Дарынды баланы анықтау, оқыту, тәрбиелеу, дамыту - қазіргі уақытта білім беру жүйесіндегі колға алынып отырған өзекті мәселе.

Болашақ білікті маман дарынды оқушылармен жұмыс істегенде өзінің мынадай касиеттерімен ерекшеленеді.

1. Дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөледі және сол бағытта талмай жұмыс жасай алады. 

2. Олар дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген бағдарламалар жасай алады және олардың өздігімен жұмыс жасауына, шығармашылық ізденістеріне қажетті кеңес береді.

3. Оқушыға дұрыс бағыт-бағдар беру арқылы оның ғылыми зерттеу жұмысымен айналысуына көмек көрсету керек.

4. Педагогикалық үрдісті диагностикалау жұмысын жүргізе алады және оларды бір-бірімен байланыстыра алады.

5. Дарындылықты анықтауда әртүрлі психодиагностикалық әдістемелерді және оқытудың әртүрлі жаңа технологияларын тиімді пайдалана біледі.

Оқыту мен дамыту өз алдына жеке тұлғаның дамуына әсер етеді. Ж.Пиаже, З.Фрейд, Д.Дьюид "Бала даму барысында оқиды, яғни бұнда бала психикасының дамуына сүйенеміз"дегенді айтады. [8; 11]

XX ғасырда А.Выготский, А.Леонтьев, С.Рубинштейн, Д.Эльконин, В.Давыдовтар "Бала оқу арқылы дамиды" дегенді алға тартты.

Дарындылықты айқындау, олардың дамуына қолайлы жағдай жасау, мектеп, отбасы, мүғалімнің рөлін анықтау үшін бағдарлама қажет. Бағдарламаның мақсаты - баланың жеке бас ерекшеліктерінің дамуына жол ашу, қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру, оның дамуына ерекше жағдай туғызу.

Жалпы барлық таным үрдістері бірігіп интеллектуалды жүйе құрайды. Оқушының интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік белсенділігі арқылы оқушы озін-өзі дамытып, танып білуге жол ашады. Оқушының жеке бас дамуын зерттеу үрдісі екі бағытта жүргізіледі.

1. Оқушымен кезендік жұмыс мүғалімдер, сынып жетекшісінің қатысуымен мектеп психологының көмегімен кем дегенде бір екі рет өткізіледі.
2. Оқушының іс-әрекетін, мінез-құлқын барлық мұғалімдер және оқушының өзі белгілі бір мақсатқа үнемі бағыттап, бақылап отыруы керек.

Оқу тәрбие үрдісінде оқушы екі жақтылы сипатқа ие болуы қажет. Тәрбиенің әрі обьектісі, әрі субьектісі болуы тиіс.

Шартты тарихы саналықта тұлғаны қалыптастыру үшін психологиялық таным үрдісіндегі төрт бөлікті үнемі бірдей іске асыру қажет. Олар: сана-сезім, сенім, мінез-құлық, дағды. Олардың негізін құрастыратын – сана. Ата-аналар жоғарыда айтылған дарынды балалар туралы ақпаратты және кеңестер мен оларға сипатталған міндеттерді орындаулары шарт. Бұдан тәрбие басы, оның тамаша мектебі отбасы екендігін көруге болады. Отбасының үлгісіне ұстаздар қауымының ата-аналармен тығыз бірлескен жұмысы талант көзін ашуға ең басты тетік болып табылады.

Балалардың дарындылығын ашуға атсалысқан ата-аналар мен мүғалімдер, сынып жетекші, мектеп әкімшілігі жыл қорытындысы бойынша марапатталып, насихатталып отырады.

Жалпы адамзаттық қоғамның дамуы үшін қазіргі кездегі ең үлкен фактор – ол білімді азаматтарды көбейту. Жақсы, нәтижелі білімге жету үшін балаға ең алдымен тәрбие берілуі керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ ЕРЕКШЕЛІГІ

 

2.1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ

 

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің өткен онжылдығы  оның дамуының стратегиялық бағыттарын дұрыс таңдағанымызды көрсетеді, оның ішінде негізгі республиканың интеллектуалды және шығармашылық әлеуетін өсіру, дарынды балалармен жасөспірімдердің одан әрі дамуы үшін өркениетті елге тән жағдайлар жасау болып табылады. Соңғы мәліметтер бойынша, шамамен мектеп жасындағы балалардың бестен бір бөлігі дарынды балалар тобына жатуы мүмкін. Бірақ, олардың талантының дамуы үшін қажетті қолдау көрсетілмей жүр, сондықтан жалпы балалар санының аз-кем бөлігі ғана шын мәнінде дарынды бала ретінде айқындалған. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі және балалар мен  оқушылар дарындылығын ерте айқындау тәжірибесі осындай балаларды қолдап, олардың ата-анасының, мұғалімдеріне психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық көмек беретін арнаулы мемлекеттік бағдарлама жасау қажеттілігін дәлелдеп отыр. Қоғам қашанда шығармашыл тұлғаларға мұқтаж болғанымен, дарындылық пен қабілеттілік психологиясын зерттеу кең өріс алған кезен XX ғасырдың орта шенінен басталады. Бұл мәселеге деген үлкен ықылас балалар дарындылығы мен таланты жөніндегі Дүниежүзілік кенестің құрылуына байланысты туды. Оның бірінші конференциясы 1975 жылы Лонданда өтті. Кеңес  дарындылықтың психологиялық құрылымын зерттейтін жобалар жасайды, дарынды балаларға білім беретін мамандар дайындайды. Қазіргі таңда түрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық көмек көрсетудің арнаулы бағдарламалары жасалып, қолданылуда. Қазақстан Республикасы Президентінің «Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекеттік қолдау және дамыту туралы» (1996) жарлығына сәйкес ҚР Үкіметінің 1998 жылғы 24-наурызындағы № 256 қаулысы бойынша талантты жастарды қолдау және дамыту мақсатымен елімізде «Дарын» ғылыми-тәжірибелік орталығы құрылды. Аталған мәселені шешуге арналған стратегиялық бағдарлама жасалынды. [9; 12] Әлеуметтік тапсырыстың болуы мен «Дарын» орталығының ұйымдастырушылық-басқарушылық қызмет тәжірибесі білім беру мекемелерінің дарынды балалармен мақсатты, нәтижелі жұмыс жасауына ықпал етеді. Осыған байланысты мұғалімдер мен білім беру қызметкерлері ата-аналар арасында балалар дарындылығының табиғаты, оны айқындау әдістері мен дамыту жолдары туралы ғылыми, жаңаша түсінік қалыптастыру үшін байыпты ағартушылық жұмыс жүргізілуі тиіс. Дарынды балалар мен жастарды айқындау, оқыту және дамыту тұжырымдамасының негізіне мынадай идеялар басшылыққа алынған:

• дарынды балаларды әлеуметтік және құқықтық қорғауды ізгілендіру және демократияландыру;
• дарынды балаларды айқындау және олармен жұмыс жүргізуде биологиялық, әлеуметтік факторларды есепке алу;
• республикада дарынды балалар және жастармен жұмыс жүйесін басқаруды орталықтандыру мен өз бетінше басқарудың үйлесімді байланысы;
• дарынды балалар  және жастармен жұмыс жүйесін басқарудың мемлекеттік

және қоғамдық ұйымдастыру құрылымындарының бірлігі;

• дарынды балалар мен жастарды іріктеу үшін диагностикалық әдістер кешенін пайдалану;
• жеке тұлғаның дарындылығымен қалыптасуы деңгейіне балаларды оқыту мен дамытудың арнайы таңдалған бағдарламасының сәйкестігі;
• осы категориядағы балалар мен оқушылырды басқару жұмысындағы мемлекеттік және қоғамдық ұйымдастыру құрылымдарының үйлесімділігі;
• дарынды балалармен және оқушылырмен жұмысқа мұғалімнің арнайы дайындылығы.

Дарынды балаларды  қоғамның ғылыми келешегі ретінде қарап, танып-білу үрдісі өте ертеден басталады. [10; 5] XX ғасырдың басында дарындылық пен оны зерттеу әдістеріне арналған алғашқы ғылыми еңбектер пайда болды. Қазіргі уақытта дүниежүзілік тәжірибе балалар дарындылығының зерттеу және қолдау тәжірибесін жеткілікті мөлшерде жинақтаған.

Дарынды балалармен тәжірибелік  жұмыс көбіне «дарындылық», «дарынды бала» ұғымдарының мазмұнын дұрыс түсінуге байланысты. «Дарындылық» термині «дарын» сөзінен шыққан, дамудың ерекше қолайлы ішкі алғышарты дегенді білдіреді. Әйтсе де қолда бар әдебиеттердің ауқымына қарамастан, әлі күнге дейін дарындылықтың тура анықтамасы жоқ екендігін айту керек.

Әзірге құрдастарына қарағанда оқуға деген зеректігі жоғары, ерекше шығармашылық қабілеті бар деп саналады. Педагогикалық энциклопедияда мынадай анықтама берілген: «Дарындылық – іс- әрекеттің белгілі бір саласында ерекше жетістікке жетуге жағдай жасайтын адам қабілеті дамуының жоғарғы дәрежесі».

Бүгінгі күні психологтердің көпшілігі дарындылық дамуының деңгейі, сапалық өзіндігі және сипаты мұрагерлік (табиғи қаблет) пен бала іс-әрекетімен байланыстырылған (ойын, оқу, еңбек) әлеуметтік ортаның күрделі әрекеттестігінің нәтижесі екендігін мойындайды.

Сондай-ақ, жеке дарындылықтың  қалыптасуы және іске асырылуы негізінде  жатқан тұлғаның өзін-өзі дамытуының психологиялық механизмдері мәнін  де ескермеуге болмайды. А.Шведель мен Р.Стоунбермен дарындылықты «адам - орта» контекстінде бірте-бірте туындайтын қасиет деп түсіндіреді. Өкінішке орай, бұл әрекеттестіктің өзіне тән ерекшелігі әлі ашылмаған.

Дарындылықтың байқалуына екі түрлі көзқарас бар: «барлық балалар дарынды» және «дарынды балалар өте сирек кездеседі». [11; 9] Психологтер мұндай жағдайда мына бағытты ұсынады: іс-әрекеттің әр алуан түрлеріне байланысты әлеуетті дарындылық көптеген балаларға тән, ал асқан дарындылықты балалардың аз бөлігі ғана көрсете алады. Дарынды балаларды іріктеген кезде істің қандай түрінде болсын балалардың ойдағыдай жетістіктерге әлеуетті мүмкіндігін танып білудің орайы келмейтіндігін ескеру қажет.

Дарынды балалармен жұмыс жүргізгенде баланың өсуіне қарай дарындылық нышанының ғайып болу жағдайын ескеру қажет. Сондықтан дарынды деген мәртебе тағуда аса сақ болу керек, себебі жеткіншектің мамандандырылған оқу орнында білім алу кезінде жанға бататын жағдайлар туындауы мүмкін. Осыған орай, ресейлік ғалымдар дарынды балалармен тәжірибелік жұмыс үстінде «дарынды бала» ұғымының орнына «бала дарындылығы белгісі» деген терминді (немесе «дарындылық белгісі бар бала » ұғымын) пайдалануды ұсынады. [12; 3] Дарынды балаларға, әсіресе әлеуеттік бейімделу кезінде мінездерінің қарама-қайшылығы тән. Үлкендер (ата-аналар, мұғалімдер) баланың сезімдік кемеліне келу шағын дұрыс қабылдамай, мінез-құлығын дұрыстауға жоғары талап қояды, дарынды балалар, ең алдымен бала, содан кейін барып талант иесі екендігін ұмытып кетеді. Бала өзінің сирек кездесетін қабілетіне байланысты стандартты өмірлік жағдайларға әрдайым бейімделе алмайды, сол кезде дау-жанжал туындауы мүмкін.

XXI ғасыр қарсаңында  білім жүйесін реформалау бала  дарындылығын айқындау мен диагностикалауға  жаңаша талап қойды. Бұл, әрине,  білім саласындағы маңызды өзгерістерге байланысты, біріншіден, оқу мекемелерінің нысандарына жеке ыңғайда қарау: дарынды балаларға арналған арнайы мектептер, мектеп-лицейлер, мектеп-гимназиялар, гимназиялық сыныптар, кейбір пәндерді тереңдете оқытатын арнайы мектептер мен сыныптар. ҚР «Білім туралы» заңымен «таңдаулы білім» жаңа ұғымы еңгізілді, ол  «аса дарынды азаматтар» үшін арнайы білім ұйымдарында білім беру бағдарламалары бойынша жүзеге асырылатын білім болып табылады. Жаңа үлгідегі мекемелер алдында дарынды балалардың қабілетімен талантын барынша толық ашуға жағдай жасайтын күрделі және жауапты мақсаттар мен міндеттер қойылады. Осыған байланысты дарынды балаларды анықтау және іріктеу жөнінде біліктілікті айқындайтын психодиагностикалық жұмысты ұйымдастыру нақты міндеті тұр.

   Бала  дарындылығын айқындау мәселесінің  анық этикалық аспектісі бар  екенін ескеру керек. Қазіргі  сәтте баланың дарынды немесе  дарынсыз екенін анықтай отырып, біз оны келешегіне араласқандай  боламыз, өйткені қызметтің бір түрінен әдеттен тыс дарындылық көрсеткен бала есейгенде сөзсіз таланты болады деп кесіп айту қиын. [13;4]

   Дарынды  балаларды айқындау - белгілі бір баланың дамуына талдау жасаумен байланысты ұзақ үрдіс. Дарындылықты жеке бір әдіске сүйене отырып, мысалы тест арқылы анықтай қою мүмкін емес. Шетелдерде, ең алдымен, АҚШ-та және бірқатар Еуропа елдерінде балалар дарындылығын зерттеу қарқынды жүргізіліп келеді.

    1972 жылы  АҚШ-тың Білім беру комитеті  қазірге дейін американдық мамандар  пайдаланып жүрген дарындылықтың  келесі анықтамасы жариялады: тәжірибелі мамандардың бағасы бойынша дарынды және талантты балалар деп керемет қабілеттілігін арқасында төменде келтірілген іс-әрекеттердің бір немесе бірнешеуі аясында жоғары жетістіктерге жеткендер(немесе әлеуметті мүмкіндігі барлар) саналады:

   -интеллектуалды;

   -академиялық;

   -шығармашылық  немесе нәтижелі ойлау қабілеті;

   -сұхбаттасу  және көшбасшылық;

   -көркемөнер;

Американдық педагог  Дж. Рензулли дарындылықтың мынандай анықтамасын ұсынады: дарындылық - үш түрлі қасиет үйлесімінің нәтижесі: орта деңгейден асатын ақыл-ой қабілеттілігі, шығармашылық жол табу, жоғары мотивация мен табандылық. Бұл қасиеттер естияр дарынды адамдарда байқалған. Бірақ, естияр адам дарындылығы көбіне балалық шақ тәжірибесімен байланысты (дегенмен, бұл байланыстың табиғаты осы күнге дейін түсініксіз). [14;7]

   Ерте  байқалған дарындылыққа “вундеркинд’’  деп аталады балалар жатады (тура  мағынада-керемет, ғажап бала). Вундеркиндтер  қағида бойынша, мектеп жасынан  кейінгі немесе төменгі мектеп  жасындағы балалар іс-әрекеттің қандай болса да бір түрінде тамаша жетістікке жетеді (музыкада, сурет, ән салуда, тағы сол сияқты). Мұндай балалар кейде ерекше ақыл-ой қабілеттігін көрсетеді (ерте оқу, жазу, санау және т.б.). Ұлы музыканттар өмірі дәлелдегендей, дарындылық музыкада анағұрлым ерте, ал бейнелеу өнерінде кештеу байқалады. Ал математикалық қабілеттілік ерте байқалады. Ғылымда маңызды жетістікке әдетте кешігіп жетеді.

   Шетелдік  ғалымдар дарындылықты келесі  типтерге бөліп қарастырған:

  -интеллектуалдық,  оның бір түрі-академиялық, көркемөнер;

  -шығармашылық (креативтілік);

  - басшылық (лидерская) немесе әлеуметтік;

  -психомоторлық  немесе спорттық.

Дарындылықтың бұл типтерінің сипаттамасы туралы жоғарыда айтылғандай, іс-әрекеттің жетекші түрлеріне сәйкес бөлінеді. Ал шығармашылық дарындылыққа байланысты ғалымдардың креативтілікті дарындылықтың жеке түріне жатқызу жөніндегі пікірлері сан алуан. Ғалымдар феномен туралы арнайы айту заңды дейді. Себебі дүниеге көзқарасы ерекше, басқаларға ұқсамайтын, ойлау қабілеті қалыптан тыс балалар бар. Шығармашылық дарындылықтың әртүрлі варианттары көп: кез келген іс-әрекетте әдеттен тыс шығармашылық қабілеттерін көрсете алатын оқушылар бар, сонымен қатар жеке бір салада ғана қалыптан тыс қабілеттілігі байқалатын оқушылар.