Кәсiби бағдарлау жұмысының әдiстемесi

Мазмұны

Кіріспе

Кәсiби бағытталғандықтың теориялық негiздері,кәсiби бағдарлау жұмыстың жүйесiнде

Кәсiби бағытталғандықтың мәні

Кәсiби бағытталғандықты құрастырудың ерекшелiктерi

Кәсiби бағытталғандық және оқушының тұлға мәселесін дамытуды 

2 Кәсiби бағдарлау жұмысының әдiстемесi   

Тест «Тұлғаның кәсiби бағыттылығы»

Кәсiби мүдделердiң картасы  және кәсiби бағытталғандық                                                       

Қорытынды                                                                                        

Қолданылған әдебиеттiң тiзiмi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Кәсiби бағытталғандықтың  теориялық негiздері,кәсiби бағдарлау  жұмыстың жүйесiнде

 

1. Кәсiби бағытталғандықтың мәні

 

Ғылыми - әдiстемелiк және аспапты - технологияның қазiргi кәсiби бағдарлауды, психологиялық консультациялық қызметтiң адамның кәсiби бағытталғандығын контекстте анықтап, негiзiн осы бапта зерттеледi.

Тұлға - бұл адамның ерекше интегралды мiнездемелiк сапасы, ол әлеуметтiк-мәдениеттi ортада бiрлескен қызмет процессiнде және басқа адамдармен қарым-қатынаста алынады. Басты тұлғаның әлеуметтiк құрайтын бiрi оның бағытталғандығы болып табылады.

Феномен - ұғымының қарап көрейік «тұлғаның бағытталғандығы». Ғылымында «тұлғаның бағытталғандығы» ұғымын құндылық, , эмоция, дүние тану және адам қатынасы т.б арқылы ашуға талпыныс болған.

Тұлғаның бағытталғандығы - бұл термин (ұғым), көбiнесе, бiздiң отандық психологтерiмiз С.Л.Рубинштейннен[9 ] бастап жиi қарама-қайшы мәндердiң және жиыны қоса үлкен мағына берiледi. Л.И.Божовичқа[10 ] ере тұлғаның бағытталғандығын орнықты ұмтылуды, хабарланғандығы сияқты әсерi болып табылатын ойлар, сезiмдер, ниеттер, (арман ) қиялдар, адамның қаракеттерiнiң, нақтылы(бас, бастаушы)  себептердiң үстемдiк етуi арқылы анықтауға болады.

Күрделiлi ұғымдық және феноменологиялық операционализациидың адамның бағытталғандығын психологиялық конструкт сияқты көп әлеуметтiк-психологиялық элементтермен байланыстырады. Бiрiншiден, осы контекстте сөз сана ағыны және жасырын мiнез-құлығындағы(бүркеме сыртқы бақылаулардан)  факторлардың(себептердi, қажеттiктер)  проекциясы туралы болатын. Екiншiден, ажыратуы үшiн белгiлерге екiталайлығы орнықты және ситуациялы факторлардың (жеке себептiң орнықтылығы мiнез-құлықтың детерминациясына оның даралық, оның монополиясы және қайғыруларды бiлдiрмейдi). Үшiншiден, адам өз бағытталғандығын тiкелей ұғынбайды(iшкi бақылаудан жасықтық).

«Жеке бағытталғандық» және «iскер бағытталғандық» ұғымдарын Ф.Кюнкелем (F. Kunkel, 1934) енгiзген [11].

Л.И.Божович және М.С.Неймарк[12 ]  адамның бағытталғандығын, жас өспiрiмдiк - жастық және жастар орталарын түрлерi бойынша(формаларға )  үш топтық классификациялық ерекшеледi:

1 ) бағытталғандықпен ұжымдық тұлғалар;

2 ) iскер бағытталғандық тұлғалары;

3 ) жеке бағытталғандық тұлғалары;

4) аралас бағытталғандығы бар тұлғалар(немесе анық бағытталғандықсыз).

Коллективтi бағытталғандық осындайда орын алады, адамның қажеттiктері қарым-қатынаста анықталады, оқу бойынша жора-жолдастарменмен жұмыс бойынша жақсы талпыныспен, қолдауға қатынастар. мұндай адам басқа адамдармен бiрлескен қызметке қызығады, оның әсерi жиi тiптiп топтық есептiң орындауы және оның нақты көмектерiн қиындататын ең төменгi бола алатындығыменнен, беттерiнше жеке сапаларға тапсырманың табысты орындауына мүмкiндiк туғызбауы да мүмкiн.

Iскер бағытталғандық  риясыз талпыныс себептер басымдылығын қамтып көрсетедi және өзi қызметте туындайтын, жаңа дағдылармен таныстыруға, меңгеруге, бiлуге қызмет процессіінде құмарлығы артады. Әдетте мұндай адам бар топтың ең үлкен өнiмдiлiгi iстестiкке тырысып дегенiне жетедi, сондықтан қойылған есептiң орындалуы үшiн пайдалы көзқарасты дәлелдеуге тырысады.

Еңбектегi жеке бағытталғандық меншiктi аманшылықтың себептерi, жарысқа, мәртебеге талпыныспен басымдылықпен  жасалады. Мұндай адам, жиiрек, өзiмен - өзi болады, өз сезiмдерi және қайғырулармен шұғылданады және қоршаған оның адамдарының қажеттiгiнде аз сезiнедi, қызметкерлердiң мүддесi немесе орындауы керек болған жұмысты аяққа баса алады. Ең алдымен, талаптанулары қанағаттандыру жұмыста мүдделерге тәуелсiз өзі басқа қызметкерлердiң мүмкiндiгiн көредi.

Мамандыққа сайлау - өзара  әрекеттесуiн iшiнде бастайтын мамандық оң қатынасының пайда болуы адамның  жеке-жеке - әлеуметтiк жүйесiнiң бiлiмiн  бiлдiредi - субъект және қатынастың объектiнiң (адам және кәсiби қызмет). Осы  қатынастың тараптарының өзара әрекеттесуiнiң шарттардың нақтылы күйiнде, ол кәсiби бағытталғандықтың қозғаушы күшін дамыун құратын диалектикалық қайшылықты сипатқа алады[12 ].

Тұлғамен және еңбектiң аралығында сәйкестiктiң толық сәйкес келуінің тамаша үлгiсi нақты болуы керек, оның жеке мағынасы да қызметтiң мазмұныды. Толық сәйкес келу дегенмен келесi себептермен жүзеге асуы мүмкiн емес. Бiрiншiден, мамандықтар таңдаудың себептерiнiң құрылымда әрдайым осы қызметпен iшкi сабақтас себепке үстем болмайды. Себептердi және кәсiби бағытталғандық  деңгейін жоғарылатуы, жүйенiң қайта құруын мүмкiндiк бар болатындығынан, расында көрcетiлген пiкiрдің дербес сипаты болады. Маңызды мәннен басқа да пiкiрi болады. Барлық жағдайларда бұл мүдденiң қуысының мүмкiндiгi сақталынады, қызметтiң мазмұнға өте ие болуы ерекшеге мүдде болып табылады. Оның творчестволық мүмкiндiктерi қызметтер дұрыс ұйымдасқан жағдайда барлық адамдармен толық шағылысады.

Басқа сөзбен айтқанда, кәсiби еңбектiң нақты мазмұнының аралығында сәйкессiздiк және оның таңдауы немесе оған араласуы адам үшiн жеке мағынамен алатын сөзсiз. Негiзгiсi кәсiби бағытталғандық дамытудың мазмұны оның деңгейiнiң жоғарылатуында тұрады, бұл процессті көрcетiлген сәйкессiздiктiң жеңуiсiз мүмкiн емес. Ол шарттардың нақтылы күйiнде диалектикалық қайшылықтың сипатын алады, кәсiби бағытталғандықты қозғаушы күш дамыту болып қалыптасады.

Дамыту және осы қайшылықты шешудi пайда болу шартын, жетерек қарап шығамыз. Нақтылы мамандыққа сайлау - оң қатынасқа адамның әсер етуi олардың өзара әрекеттесуiн бас сияқты ұғылады. Көрсетiлгендей, бұл өзара әрекеттесудi маңызды ерекшелiк аралық сәйкессiздiк ерекше болып табылады, қоғамдық мағыналы оның жоғары бағалауын жеке мағынамен де мамандықтың мазмұныды.

Осыған байланысты оқушылар туралы үш деңгей қарастырылады, талданатын сәйкессiздiктiң үш сапалы өзiндiк формалары ерекшелеуге болады. Бiрiншi жағдайда мамандықтың таңдауының өте сарыны және оның нақты мазмұнының маңызды тараптарының арасындағы тығыз байланыс бар болады. Сонымен бiрге мамандықты таңдаудың өзге себептерi үлкенiрек немесе кiшiрек шарада әдетте бастаушы себептердi толықтырып, әлдендiредi. Демек, сәйкессiздiк таңдаудың жеке мағынасының қуысындағы адамның себеп саласындағы талаптардың шағылысуы болғанда потенциалдық мүмкiндiк барлық толығырақ болады[13 ].

Сәйкессiздiктiң басқа  сапалы формасы өзiндiк үстем болатын  себеп роль ойнайтында соған қарағанда қосымша жағдайлар нақты қызметтiң мазмұныда пайда болады, және де себептердiң құрылымдарыда себептер түзулер де болады. Өз жарамдылығындағы сенiмдiлiгi, педагогикалық мамандықтың мәртебедей студенттермен педагогикалық мамандықтың таңдауының себептерiн зерттеулердi айқындайды, жағдайлардың қатарында резервтегi кәсiби аужай мұндай себептердiң басымдылығын өз негiзiнде алды. Сондықтан талпыныс мүдде қалаулы затқа « баланың даму процессiндесiне», «балаларын оқытатын, және әлсiздеу алатын болмайтын себептер» мұндай түзетулерде, анықтайтын мән. Негiзгi кәсiби аужай (мұғалiм қызметi бар байланыспаған) бұл студенттерiнде басқа себептермен анықталды. Мүмкiн еместiктер жағдайында негiзгi аужайы ашық жүзеге асырылсын педагогикалық қызметтiң таңдауының көрcетiлген қосымша себептерi болып қалыптасты. Ол және ұтымды вариант сияқты қам жемегендiгiменнен, себептерiнiң түзулерiн бар болу бұл таңдауы iшкi ақтаған iстедi.

Осындайдалар жартылай кәсiби бағытталғандықтар сияқты анықтайды. Аралық сәйкессiздiк нақты мамандықтың мазмұныды және таңдаудың себеп негiзiмен бұл жерде басқа сипатты алады. Едәуiр көп мөлшердедегi мамандықтың талаптары адам қарағанда сыртқы болып қалады, оның себеп салаларына себептердiң түзулердi басымдылықтың жағдайдай органикалық кiрмейдi.

Сәйкессiздiктiң үшiншi формасы  мамандықтың таңдауының себептерiнiң түзулер жұтауларында пайда болады. Оқу орынның таңдауында бұл әдетте осындайда жағдайда болады, абсолюттi басқа мағыналы мақсаттың табысы үшiн қажеттi құралдың мағынасының адамы үшiн қажеттi алады. Таңдау және сайланған мамандықтың мазмұны себептердiң арасындағы сәйкессiздiк осы жағдайда соншама толық болып табылады, кәсiби бағытталғандық өрнек мағына жай ғана жоғалтатын соншама бөтен адамдардың мамандықтың талабы.

Оқушылардың кәсiби бағытталғандығын процессін құрастыру  үлгi түрiнде көрсетуге болады(1-шi сурет), себеп жасаушы компонентін перспективаларды көрсетіледі.

 

 

1-шi сурет - кәсiби бағытталғандықты  құрастырудың процессі

 

 

Қалай жоғары белгiлелген, қажеттiк, бiлуге әуес болу және студенттердiң мүдделерi болашақтың ұғынуын негiзге және ақшалай мейiлдерi бар болашақтың талаптарға келiспеуiде дәреженiң бiрдей бағасы, бiлiмдерде пайда болады. Елеулi перспективалардың негiзiнде дүние тану, көзқарастар, сенiм және идеалдар, мақсаттар және қоюлар, аужайдың жүйелерi қалыптасады. Перспективалар студенттiң жеке мақсаттары ретiнде болады.

Студенттiң адамының орнықты  бағытталғандығын құрастыру және сүйемелдеу керi байланыс арқылы, қызмет арқылы, перспективаның талаптарының келiсуiн үздiксiз процесс болады. Себептердi құрастыру, мақсаттар және аужайлардың жүйесi сонымен бiрге, қажеттiктердi құрастырумен бiрге жүредiтиiстi әлеуметтiк компоненттер. (мүдделер, әуес болу, мақсаттар, аужай) тағы басқалар қажеттiк перспективаның таныстыруын тым тереңiрекпен және қажеттiктiң өзгерулерiнiң нақты себептерiнде арқасында тиянақталады [14 ].

Перспективаның қоғамдық маңыздылығының өзгерiсi, ұғыну оны  және жаңа қажеттiктер және мүдделердiң  пайда болуына, мақсаттар және қоюларды жаңа жүйенi алып келген ақшалай бiлiмдерi бар бұл перспектива және көзқарастар, сенiмдердiң әбден жетiлдiрудi қажеттiлiгiне талаптарының келiспеудi дәрежесi және дүние танудың бiрдей бағасы. Бұл  өзгерiстер пайда болған келiспеудi орнын толтыратын белсендi қызметке сияқты түрткi болады. Мысалы, егер қызметтiң  процессiндегi адам перспективаны көрмесе  немесе, қоғамдық мүдденiң адамы  сияқты ол үшiн мағыналы жұмысты ұсынбайды, бағытталғандық дамымай табыс бойынша белсендi қызмет болмайтындығы қоғамдық мағыналы перспектива.

Оқушының өрлеу кезiнде  кәсiби бағытталғандық баспалдақтар қатарын өтедi.

1. Бастапқы баспалдақ.  Шешiм оқушы қызу ала күйiн  келтiр нақты кәсiптi үйренуге  сыртқы қабылдайды, эпизодтық, ситуациялы  мүдде, пәндiк қоюды, әдеттiң  кейбiр Трудовоелерi, дегенмен онда  дербестiк жоқ және әрекет айқындалмайды.

2. Екiншi баспалдақ. Оқушы  мамандыққа бекiтiлген қоюды алады  және орнықты мүдделерден астам;  онда мейiлдер айқындалады, дегенмен  көбiрек ол оқу материалының  жаттығу тараптары қызықтырады;  құрастырған мақсат оқу-өндiрiстiк  қызмет, онда ортақ бағыт бередi  өз, дербестiкке сенiмдiлiктiң сезiмi  айқындалады; жауапкершiлiктiң сезiмi  қалыптасады.

3. Үшiншi баспалдақ. Оқушы мамандыққа, орнықты мүдде және оған әуестену қатты қоюы болады; оқу материалының теориялық тарабына да, жаттығуға да ерекше берiлгендiктi көрсетедi; адамның бекiтуi кәсiби еңбек арқылы жүредi.

4. Төртiншi баспалдақ. Өз  мамандығымен Құмар әуес болу; адам және iсi табандатқан бiртұтас  сияқты қосылады; бағытталғандық  мейiлдердiң шақыру жарық бейнеленген  сайланған мамандықтарға үлкен  қабiлеттiлiктер болған жағдайда  қалыптасады; кәсiби идеалдың  биiк кәсiби ұста және бар  болуы атап өтедi, өз мамандығының  дербес және қоғамдық маңыздылығында  қатты сенiмдерiнде[15 ].

Әрбiр әлеуметтiк-психологиялық  феномен үшiн кәсiби бағытталғандықты дамыту белгiсiз бәрiмiзге ортақ  және сирек кездесетiн толық түсiнуге болмайдуға сияқты тек қана адамның  көкей қанағаттанған. Бұл қаралатын  қайшылықтың ұғынуы әлi жеткiлiксiз  оны шешу үшiн болған расталады. Осы  қайшылықты асқынуды мүмкiндiк заттық қажеттiктi қанағаттандыруға талпыныс мұндай идеялы себеп ортағырақ себеп  факторларының қатар бағынуды сипатынан  өзiн көрсете бiлуге талпыныс көпшiлiгiнде  тәуелдi болады. Себептердi күрестiң  пайда болулары жағдайда тек қана қайта бағдарлау, немесе бастапқы аужайдың сақтауы болуы мүмкiн. Iшкi психологиялық  себеп күресi дегенмен сол оның мамандығының мазмұны адам үшiн алатын жеке мағына өзiмен-өз толық өзгерте алмайды.

Мамандық туралы адамның  санасының өз шағылатын белсендiлiгi, жаңа мәлiметтiң қамтамасыз ететiн  құйылуы таңырлық қызмет, адамға оның талаптары туралы, көп (таңдаудың  себептерiнiң түзулерiн басымдылық) толық кәсiби бағытталғандықтың  жанында тиiмдi. Жаңа көкжиектер ашатын адамның алдында құндылық - бағыт  қызметiн осы жағдайда жағдай жасай  алады, бағалар және ұсыныстардың пайда  болатын жүйесiн ендi кеңiтетiн  және тереңдететiн.

Демек, ерекше қызметтiң мазмұнуға  жүретiн кәсiби талаптар туралы жаңа мәлiметтiң қосымша себептерiнiң  басымдылығында әрдайым емес осы  мамандықты таңдаудың бастапқы жеке мағынасының өзгерiсi үшiн жеткiлiктi, сондықтан себептердi жылжуға келтiрмеуге және iшкiге сыртқы деңгейден қайшылықтың өткелi қамтамасыз етпеуi мүмкiн. Мамандық туралы өңдеудiң нәтижесiнде жаңа мәлiметтiң адамы оған жаңаша құптап, өзi үшiндi ол өзi сияқты қайтадан аша алады, ұстаушылықтан сияқты және мәлiметтiң анықтығына тәуелдi болады, сол сияқты оның меңгеруiне адамның психологиялық дайындығынан. Соңғы жағдайдың есепке алуы әсiресе маңызды кәсiби бiлiм берудi жүзеге асыруда. Мамандықтар туралы дәрiс және әңгiмелер жиi тиiмсiздеу толып қалады, мүдделердi ұйқысынан тұрғызбайды сондықтан тап еңбектiң мазмұныды, қажеттiктер, мүдделер, нақты оқушылардың мейiлдерiнiң есепке алуысыз жүргiзiлетiн.