Оқушыларды жан-жақты дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен педагогикалық жұмыстары

Тәрбие сағатының мұндай түрі төмендегідей жағдайды ойластырғанда  ғана мүмкін болады:

• оқушыларда талқыланып отырған сұраққа қатысты белгілі бір деңгейде білім көлемі мен мағлұматтардың болуы;
• оқушылардың көпшілік бөлігінде ұжымдық шығармашылық жұмыстарына қатысты біліктілік пен дағдының, сондай-ақ жауапкершіліктің болуы;
• сынып белсенділерінің тәрбие сағатын дайындау және өткізу барысында ұйымдастыру және үйлестіру орталығы бола білуі.

Осындай жұмыстың соңында  оның нәтижесін талқылап, қорытынды  шығару, деңгейін, сапасын бағалау  ұсынылады.

Айта кеткен жөн, тәрбие сағатының жоғарыда аталған түрлерін таңдау, тақырыпқа, материалдың мазмұнына, оқушылардың жас ерекшелігіне, қаралып отырған мәселеге байланысты. Бұл олардың білім дәрежесіне, ұжымдық әрекеттің тәжірибиесіне, сонымен қатар сынып жетекшісінің педагогикалық шеберлігі мен жеке басының ерекшелігіне және оқушылармен өзара қарым-қатынас сипатына байланысты. Тәрбие сағатын өткізуге дайындық барысына:

- оқушылармен бірлесе тәрбие сағатының тақырыбын, мақсат,

міндеттерін анықтау;

- тәрбие сағаттарының міндеттеріне сай оның мазмұнына қатысты материалдар жинау;

- тәрбие сағатын дайындау және өткізудің жоспарын құру;

- тәрбие сағатында талқыланып отырған мәселеге оқушылардың қызығушылығы мен белсенділігін оятуда, сана-сезіміне және мінез-құлқына әсер ететін түрлі амал-тәсілдерді ойластыру;

- көрнекі құралдармен музыкалық шығармалар таңдау, бөлмені даярлау;

- оқушылар ұжымында ашық әңгіме, жайма-шуақ жағдай туғызу;

- тәрбие сағатына олардың ата-анасын, жолдастарын, мектеп әкімшілігі мен мұғалімдерді шақырудың тиімділігін анықтау;

- сынып жетекшісінің тәрбие сағатын өткізу және оған дайындық барысындағы рөлін, орнын анықтау;

- оқушылардың келешек практикалық әрекеттерінде тәрбие сағатынан алған мағлұматтарын пайдалану және бекіту жолдары мен мүмкіндіктерін қарастыру жатады.

Сынып жетекшісі оқушылардың  психологиялық даярлығына да баса назар аударады. Оқушылар тәрбие сағатынан ерекше бір нәтиже күтіп, өздерін маңызды әңгімеге даярлайды. Мұндай көңіл-күй сынып жетекшісінің тәрбие сағтын өткізу хабарламасынан бастау алады. Дегенмен де, дайындықтың ең тамаша тәсіліне оқушылардың өзара ұжымдық шығармашылық әрекетін жатқызуға болады. Белгілі бір тапсырма алып, топқа бөлінген оқушылар әзірлік жұмыстарына бірге атсалысып, оның нәтижесін бірге талқылайды.

Тәрбие сағатын өткізілу құрылымы негізінен 3 бөлімнен тұрады: ұйымдастыру, негізгі, қорытынды.

Ұйымдастыру бөлімінде оқушылардың  назарын талқылап отырған тақырыптың маңыздылығына аударып, оның барысымен  таныстырады. Кіріспе сөзді оқушыларға ой тастайтындай, проблемалық жағдаяттан немесе тақырыпқа қатысты кейбір деректерден мысал келтіру арқылы бастаған жөн. Ол шамамен 5-7 минут уақыт мөлшерін алады.

Негізгі бөлімнің міндеті тәрбие сағатының  міндеттері мен қызметі арқылы анықталады. Бұл бөлімде жоспардағы талқыланатын мәселелердің мазмұны ашып көрсетіледі. Оқушылар тақырыпта қаралып отырған мәселеге қатысты жаңа мағлұматтар алады, оған өздерінің көзқарастарын білдіріп, пікірлерін қосады, сонымен бірге алдын-ала даярлаған материалдары бойынша жұмыс істейді. Белсенділік көрсетіп, қызу талқылайды. Соған орай тәрбие сағатының басым уақыты осы бөлімге беріледі.

Қорытынды бөлімінде оқушылардың  тәрбие сағатынан алған әсерлерін, қанағат сезімдерін орнықтыру, олардың  жеке бастарына және сынып өміріне  немесе мінез – құлқына сипат  ендіруге деген ықыластарын ояту, келешекке  талпыныс – сенімдерінің пайда болуына әсер ету. Бұл бөлім уақыт мөлшері жағынан шектелуі, онша ұзақ болмайды. Себебі, оқушылардың негізгі бөлімнен алған әсерлеріне кері ықпал етпей, олардың көңіл-күйіне баса назар аудару қажет. Сонымен бірге сынып жетекшісі тәрбие сағатының қорытынды бөлімінде оқушыларға кеңес беріп, жұмысын қорытындылайды.

Тәрбие сағатын жоспарын құру барысында  жоғарыда көрсетілген бөлімдердің  өзара логикалық байланысын, жүйелілігін  қамтамасыз етуді бірінші кезекте  ойластыру қажет. Мәселені айқын қою – бірінші бөлімнің міндеті болса, оның шешімін табу – екінші бөлімнің міндеті, ал үшінші бөлімнің міндеті – ондағы шешімнің маңыздылығын анықтау.

Тәрбие сағатын нәтижелі өткізу көбінесе мына шарттарды еске алған  жағдайда табысты болмақ: 1. Сынып  жетекшісі тәрбие сағатының ұйымдастыру формалары мен мазмұнын, амал-тәсілдерін түрлендіріп отырғаны абзал. 2. Тәрбие сағатының мазмұнын құрастыруда оқушыларға жаңа мағлұмат бере отырып, біртіндепбағалау, талдау әрекетіне көшу. 3. Сынып жетекшісі тақырыпты немесе мәселені талдау барысында оқушылардың сөзіне аса жауапкершілікпен назар аударып, кез-келген жағдайда түзетулер енгізіп, қосымша сұрақтар қою арқылы көмектесіп отыруы қажет. 4. Оқушылардың материал мазмұнын қабылдаудағы психологиялық ерекшеліктерін ескеру керек. Әсіресе, тәрбие сағатын өткізу кезінде оқушылардың белсенділігін бәсеңдесе, мазмұны қызықты жаңа мәселе айту, таңқаларлық жағдаят ойластырып, әрекет түрін өзгерту керек. 5. Сынып жетекшісінің сөз мәнері, дауыс ырғағы, оның қарым-қатынаста тілектестігін ескерудің маңызы өте –мөте ерекше. 6. Тәрбие сағатының барысында оқушылардың орналасуы, кіммен парталас болуды таңдау құқығын өздеріне қалдыру. 7. Тәрбие сағатын өткізу тәжірибиесін жинақтауды біртіндеп дәстүрге айналдыру қажет. 8. Тәрбие сағаты кезінде оқушылардың жағымды қарым-қатынасын тәрбиелеу керек. (тыныштықты сақтау, сөйлеушілердің сөзін бөлмеу, жақсылап тыңдау, өкпе-наз, талас тудырмау). Мұндай дәстүрлі тәртіптің орнығуы оларда жалпы мінез-құлық мәдениетінің қалыптасуына ықпалын тигізеді:

Жұмысты басқару кезінде мыналарды ескерген жөн:

• Сенім білдіре отырып тексеруді ұмытпа: жалпы іс барысын қадағалап қана қоймай, жеке оқушылардың жұмысты қалай орындап жатқанына көңіл бөліп, кемшіліктерді уақытылы түзетуге күш сал. Өзіңнің жақсы ісіңмен үлгі болып, басқаларға өнеге көрсет.
• Мақтауға, жақсы ықылас – пейіл білдіруге сараңдық жасама, мұндайда мейлінше әділ бол, жұмысқа баға бергенде өзіңнің жеке басыңның жақсы көру не ұнатпау сезімдеріне билетпе, біреуге ескерту айтқанда әдеп шеңберінен аспа, алғашқы ескертпені ел көзіңше емес, оңаша айтқан жөн.

Мектептегі сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізілітеін тәрбие жұмысындағы негізгі міндеті – оқушылардың жеке басын қоғамның талабына сай тәрбиелеу. Бұл міндетті орындау, әдетте оқушылар ұжымын қалыптастырудан басталады. Оқушылар ұжымы – оқушылардың жалпы мақсатпен және қоғамдық пайдалы бірлескен еңбекпен топтасқан тұрақты бірлестігі. Оқушылар ұжымына тән қасиет: мақсаттылығы, ауызбіршілігі, белсенділігі, іскерлігі, жауапкершілігі.

Сынып жетекшісі тәрбие жұмысын жоспарлағанда оның басты, шешуші саласы балалардың достығы жарасқан тату-тәтті, іскер ұжымын құру екендігін ұмытпауы тиіс. Оқушылар ұжымының өмірін қызықты ұйымдастырмайынша мектеп алдында тұрған міндеттерді орындау мүмкін емес.

Оқушылар ұжымын тәрбиелеудің маңыздылығы, мектеп қабырғасынан шыққаннан кейін олар әртүрлі ұжымға тап келеді. Сондықтан да, олардың сынып және мектеп ұжымдарына жеке бастарының қаншалықты үйлесіп, қалыптасуына байланысты оның кейінгі уақыттардағы психологиялық жағдайы сәйкестенеді, қайсыбір әрекеті нәтижелі болады. Сынып ұжымында бала өзінің үлкендермен қарым-қатынасын тәрбиелейді. Соған орай ұжымдағы өзара қарым-қатынас жүйесі бір-бірімен байланысты іскерлік және достық жағдайында болып келеді. Олар негізнен ұжым болып қалыптасу кезеңінің алғашқы мерзімінен бастау алады. Аристотельдің айтуынша адам баласы қоғамның ірі организмі болғандықтан, тек қоғамда ғана ол өзінің табиғатына дамыта алады. Олай болса, ол қарым-қатынас жасау барысында өмір сүруге және ғылымға қатысты білімдерді алады. Әртүрлі әрекетке қатысты білік пен дағды қасиеттерін меңгереді, қоршаған ортаның тылсым құбылыстарын түсінеді және соған өзі де бейімделеді.

Сыныптағы оқушылардың өзара дұрыс  қарым-қатынасы тұрақты көңіл-күйді, бір-біріне сенім мен сыйластықты  қалыптастырады. Дұрыс қарым-қатынаста ғаға адамның өзін-өзі дамуына мүмкіндік туады. Ол үшін адамға қолайлы жағдай негізінен оқушының жолдастары арасында, өзара достық қарым-қатынаста мүмкін болады. Осындай қарым-қатынастағы балалар тобын оқушылар ұжымы деп атауға болады.

Педагогика ғылымында балаларды ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу идеясы 1920-1930 жылдардан бастау алып, бүгінгі күні ол толық зерттеліп, мектеп тәжірибиесінде жүзеге асып отыр. Қазіргі қоғамдағы реформалау, нарық жағдайында бұл идея жиі-жиі сынға ұшырап жүр. Ондағы негізгі себеп, ұжымдық қатынас тұлғалық ерекшелікті басады, оның пікірін көпшіліктің пікіріне бағындырады. Соның негізінде тұлғаның белсенділігі азайып, ұжымға жалтақтау, яғни, кронформизмнің тууына ықпал етеді. Демократиялық, жариялылық, тұлға дамуындағы еркіндік идеяларымен үйлеспейді деген көзқарасты дәлелдейді. Мұндай көзқарас кейбір мектептердегі мұғалімдердің авторитарлық әрекетінен туындайды. Себебі, 80-жылдардың орта кезеңіне дейін мұғалімдер оқушылардың нақты өмір жағдайына қатысты қызығушылығын, талап-тілектерін ескермей, біржақты қатаң жүйемен оқу-тәрбие үрдісінде ұйымдастырып келді. Бүгінде жағдай бөлек. Көптеген мұғалімдер педагогикалық әрекеттегі тұлғалық-бағдарлық көзқарасқа сай сыныптың көңіл-күйі мен психологиялық жағдайын жақсартуға көңіл бөле бастады. Олай болса, нағыз оқушылар ұжымын қалыптастыруды нәтижелі ұйымдастыру, мұғалімдермен өзара әрекеттесуінде ынтымақтастық сипат орын алған жағдайда ғана өз жемісін берері анық.

А.С.Макаренконың тұжырымдауынша, ұжым – ол  түрлі әлеуметтік организм, ондағы даму, «қозғалыс – ұжымның өмір сүру формасы», «тоқтау – оның өлу формасы». Ұжымның ондағы әрбір мүшесіне ол – «тұлға әсер ету құралы». Олай болса, ұжымның тәрбиелік қызметі кең көлемді міндеттерді шешеді:

а) қоғамдық маңызы бар ортақ мақсатты және соған сәйкес өзара әрекеттесу болашағын ойластыруды;

ә) оның әрбір мүшесінің өзара  тіршілік етуінде белсенді қатынасын  қамтамасыз етуді;

б) жоғары адамгершілік мекелері мен жалпы адамзаттық мәдени құндылықтарды меңгеруді;

в) оның жекелеген мүшесіне өзін-өзі дамытуға мүмкіндік туғызуға, ол үшін ұжымда жағымды көңіл-күйді қамтамасыз етуге, т.с.с. 

«Ұжым» латын тілінен енген  ұғым. Ол бізде әртүрлі түсінікті  ұғындырады: жиылған жұрт, жиын, топ, бірлестік, т.с.с. Нақтылығанда  - оны  әрекеттің түріне байланысты адамдардың тобы деп түсінген дұрыс.

Дегенмен, қандай да бір топты «ұжым» деп айтуға болады ма? Қазіргі педагогикалық  әдебиеттерде мұны екі түрде түсіндіреді. Біріншісі, қандай да бір ұйымдаасқан  адамдар тобы, мысалы, өндірістегі  еңбек ететін адамдар тобы, екіншісі, тек жоғары деңгейдегі ұйымдасқан адамдар тобы немесе бірлестік. Оқушылар ұжымына келсек, оның өзіндік белгілері бар.

1. Жалпы әлеуметтік маңызы бар ортақ мақсаттың болуы. Мақсат қандай да болмасын топта болады. Мысалы, көлікке отырған жолаушыда, балалардың тұрғын жайындағы жолдастары ортасында, тіпті қылмыскерлер ортасында да болады. Ал, біз әңгіме қозғап отырған оқушылар ұжымына келсек, ондағы мақсаттың сипаты олардан тіпті бөлек. Ол қоғам және мемлекет тарапынан қолдауға ие болып, басымдылық танытатын мемлекеттік идеялогия және заңдар мен Ата заңға қайшы келмей, солардың шеңберінде әрекет жасайды. Себебі, ондағы мақсат – міндетті түрде қоғамның мақсатымен сәйкес келеді. Мәселе, адамның тағдыры үшін қандай мақсат нәтижелі, әрі дұрыс, соны айыра білуде.
2. Әрекет етуде өзара бірлескен іс-қимылдың болуы. Балалар ортақ мақсатқа жетуде бірлесе іс-қимыл жасайды. Ол үшін оның әрбір мүшесі бірлескен өзара әрекетке белсенді қатысуы міндетті.
3. Өзара қарым-қатынаста жауапкершіліктің болуы. Яғни, өзара әрекеттесу барысында оның әрбір мүшесінен жоғары жауапкершілік талап етіледі. Соған сәйкес, ұжымның әрбір мүшесінің өзара ерекше қарым-қатынасы белгіленеді: көңіл-күйдегі әсерленушілікте, моральдік межеде, өзара пікіралмасуда, белгілі бір мәселеге қатысты бірыңғай ортақ көзқарастың болуы.
4. Ортақ сайланған басқару ұйымының болуы. Ұжымда демократиялық қатынас орнайды. Соған сәйкес белгілі бір басқару ұйымы құрылады. Ол тікелей және ашық сайлау негізінде қалыптасады.

Ұжымды қалыптастырудың жоғарыда аталған белгілерінен басқа өзгешіліктердің болуы мүмкін. Бұл белгілер ұжымның ішкі қалыптастыру құрылымы мен психологиялық жай-күйдің және оның әрбір мүшесінің бір-бірімен өзара қарым-қатынасының көрінісі немесе өлшемі ретінде сипатталады. Сондықтан жақсы ұйымдасқан ұжымда өзара көмек жауапкершілік, бір-біріне тілектестік, сын мен өзара сын орнығады. Сонымен қатар еңбекке, қоғамдық пайдалы жұмыстарға, жолдастарына, тіпті өзінің міндетіне жауапкершілігі мұқият қалыптасады. Татулық пен достығы жарасқан ұжымда өзара қарым-қатынас жеке бастың мүддесін қоғамдық мүддеге бағындырумен анықталады. Мұндай көзқарас белгілі бір әлеуметтік, объективтік және субъективтік құбылыстарға, ұжымның әрбір мүшесінің айқын да сенімді қатынасының қалыптасуына оң ықпалын тигізеді.

Мектеп ұжымы құрылымындағы  ең тұрақты ұжым – сынып ұжымы соның негізінде оқушылардың негізгі оқу әрекеті жүзеге асады. Тек сынып ұжымында ғана оқушылар арасында өзара байланыс және қарым-қатынастың алғы шарттары пайда болып, берік қалыптасады. Соның шеңберінде жалпы мектеп ұжымының іргесі қаланады. Олай болса, оқушылар ұжымы деп ортақ әлеуметтік маңызы бар мақсатта біріккен, соған сай белсенді әрекет ететін және ортақ сайланбалы ұйымы бар, барлық мүшелерінің құқықтары мен міндеттері бірдей және өзара жауапкершілікке негізделген оқушылар тобын айтамыз.

Оқушылар ұжымын қалай  ұйымдастыруға болады? Оқушылар ұжымының күнделікті ісі белгілі бір сыныптағы  балалардың басым көпшілігінің мінез-құлқына, аңсары ауып тұратын ісіне жауап  беретіндей ұйымдастырылуы қажет. Тәрбие жұмысын осылай құру оқушының дүниетануын, рухани байлығын, моральдік тазалығын, дене тәрбиесінің жетілуін, бір сөзбен айтқанда жас ұрпақтың жан-жақты үйлесімді қалыптасуын қамтамасыз ететін тәрбиелік шаралардың белді саласы болып табылады.

Сынып жетекешісі оқушылар ұжымын құруда, олардың сапалы білім алуы мен саналы тәртібін қамтамасыз етеді. Саналы тәртіп болмаған жерде сапалы білім де болмайды. Саналы тәртіп – мақсатты тәртіп. Ол қоғамның мақсатымен ұштасады. Саналы тәртіпке тән сипат - өз мақсатын қоғам мақсатына, жеке бастың мүддесін ұжым мүддесіне бағындыра білу.

Оқушыларды саналы тәртіпке тәрбиелеудегі негізгі міндет –  білім алу мен оқу әрекетінің савпасын үнемі арттырып отыру.  Сынып жетекшісінің бұл бағыттағы тәрбие жұмысы «Оқушыларға арналған ережелердің» мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету және пән мұғалімдерімен бірлесе отырып, оқушылардың жоғары үлгерімге жетудегі оқу әрекеттерін ұйымдастыру.

Оқушылардың оқу –тәрбие  үрдісіндегі әрекеттерін жандандыруда сынып жетекшісі белсенділер  тобына арқа сүйейді. Бұл сынып жетекшісінің ұжымды топтастырудағы атқаратын жұмысының маңызды екінші кезеңі. Сынып белсенділері бір жағдайда қоғамдық тапсырмаларды атқара алатын қабілетті балалар тобы. Олар  - ұжымның ұйытқысы.