Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы

Мектепке  дейнгі  баланың осындай  сезімнен  сақтау  үшін, оны шыны тостаған астына  төңкеріп  қоюымыз  керек  пе? Әриен,  олай  етпеу қажет.

Біз  не  істеуіміз  керек? Баланың  ерте жас  кезіндегі қабылдау сезімін бала бақшасында қалай  жұмсартып қабылдатуға   болады?  Оны  қалай  іске  асыруға  болады?

Ең  алдымен бала  бақшасы балаларға  қуаныш  сыйлай  білуі   тиіс, бала  бақшасын  еске  алғанда  жадыларында   жарқын  шаттық сәттер  сақталуы   тиіс. Мұндай  жағдайды жасау  үшін  балаларды дамытып, қабілеттерін  жетілдіру  қажет.

Бала  бақшасында баланың өз  қатарындағы  балалармен  қарым-қатынас  орнатуы,  достасуы маңызды. Бірігіп  атқаратын  ойын-еңбек, бірігіп  қуанышқа  бөлену,  баланың  ішкі  дүниесіне  тәртіп  орнатады,  онсыз  ұжымда өмір  сүру  мүмкін  емес.

Бала  бақшасы белгілі  бір қоғамдық  жаттығуды  да  жүргізеді. Шеруге  қатысу, жұмысшылар клубына  бару, жұмысшы-шаруалар, пионерлермен қарым-қатынас  орнату -  осының  бәрі бала  сезімінде белгілі  бір  із  қалдырады. Балаға  белгілі  бір  ықпал  ететін нәрсені  ойластырып,  оны  қызықтыру  керек, ал тәжірибесі шыңдалмаған  тәрбиешілер... балаларға саяси сауаттылық жүргізбек  болады.

Эстетикалық тәрбие  беру міндеттері  туралы

Қазіргі  тәрбие  міндеттерінің  бірі -  балаларды еңбек  етуге  және  ұжымшылдыққа  тәрбиелеу. Капитализмнен  социализмге  өту  кезеңінде бұл  мәселе маңызды  рөл  атқарады.

Соңғы  сегіз  жылда  біз біраз  нәрсе  үйрендік. Капитализмнен  социализмге  өтуді, өндіріс   құралдарын  қоғамдық  иелікке  айландыру  деп  түсінумен  шектелмей, сонымен  қатар, адамдар  психикасының  өзгерісіне,  капитализм тәрбиелеген жеке  индивидуалистерден, ұжымшылдарды тәрбиелеп, өзінің «Мен»-ін ұжыммен  біріктіріп, мүлдем  өзгеше жаңа қуанышқа   және осындай  бірігуден  бақытқа   бөленіп, кез  келген  мәселеге біртұтас  қарайтын өзгерістерге  ұшырадық.

Өзімізге есеп  беретін  болсақ, ұжымшылдықты жүзеге  асыру мүмкіндіктерінің  алғы шарты, адамдармен  тығыз  қатынас  орнату, өзара  жақын  болу, бірі-бірімен  түсінісу...

Адамдар  қатынас  жасайтын  құрал - сөз. Біз  жасаған  төңкеріс адамдардың сөйлеу  шеберлігін  арттырды. Бұрын  көпшілік өз  ойларын  сөзбен жеткізуге  әлсіз,  яғни сөйлей  алмаушы  еді,  қазір тегіс жақсы сөйлейтін  халге  жетті. ...Адамдар  сөйлеуді  үйреніп,  бірін-бірі  түсінетін  болды. Сөз  бір  ғана   қатынас  құралы  емес, - «біздің  тіліміз суық  және  жетімсіз».

Адамның  тілі  жетілмей  тұрғанда көп  нәрсені түсіндіре  алмаған            (алғашқы  адамдар), олар ойларын ыммен, қимылмен  және дыбыспен  жеткізе  білген; екпінге  келтірілген  дыбысты, ырғақты әуенга    ұштастырған, ал ым  мен  қимыл - екпінді биге айналған. Мен  өнерден  алшақ болсам  да, дамуы артта  қалған халықтардың  музыкасын, биін зерттесек, көп  нәрсені  түсінген  болар  едік деп  ойлаймын. Мүмкін өнер  тарихында осы  туралы  айтылған  да болар.

Балалардың  эстетикалық  тәрбиесін жүргізу  үшін  біз  өнер тарихымен  таныссақ,  онда көркемдік  тәрбиесіне мүлде  жаңаша  қараған  болар  едік.

Баланың  тілі біртіндеп  дамиды, оның сөздік  қоры аз, сөйлемдері де қарапайым болғанымен,  сезімі  мен  ойы күшті. Бала тілі  шыққанша не  нәрсені дыбыстап,  ымдап,  қимылымен  көрсетеді. Ересектерге  қарағанда  балаларда  осы  қасиеттер  өте жақсы  дамыған.

Баланың  қарым-қатынасқа  түсуі өзін   көрсете білуіне  байланысты. 7-12 жас  аралығында  баланың қоғамдық  инстинктері  дамиды. Өз  ойы мен  сезімін  жеткізу оларды  жақындастырады.

Көбінесе  отбасы  мен мектеп баланың  өзін   көрсетуіне  кедергі  жасайды. Сондықтан  бала  өсе  келе,   өзін    көрсетуге  бейімділігі мейілінше төмен  болады. Оны  әуенге, биге, тақпақты  оқуға үйреткенмен  де,  ол   өзінің ойы  мен  сезімін   бейнелемейді,  ол   өзін  біреуге ұқсатпақ болады,  шын  мәніне  келсек, үлкендер оны біреуге ұқсатуға  тырысады.

Тілдің  дамуына  байланысты ымдау, қимылдау,  дыбыстауды басып  тастағанымыз дұрыс па?  Дұрыс  емес. Ересек  адамдардың да  осындай формаларды қарым –қатынаста қолдануы,   бірін-бірі жақсы түсінуге себепші  болады. Аудиторияны  қандай   адам  меңгере  алады? Дауысы  қатты шығатын,  сөзінде ешбір  екпін, бет-әлпетінде жылуы  жоқ,  бір  орында  тұрып сөйлейтін адам ба,  әлде сөздік  қоры  мол,  екпінмен сөйлеп,  өзінің  көңіл-күйін  білдіретін  адам ба?.. Мәселе  дауысты  жасанды  көтеру,  театрланған  қимыл жасау, ары-бері   қозғалуда  емес; жұмысшылар  мен  шаруалар аудиториясында сөзді  де, басқа  формаларды -  ым,  екпін,  сезімді   көрсете  білу,  айтылатын мазмұнға  сай  болуы  тиіс.  Осы тұрғыдан қарасақ,  екінші  адамның  сөзі  ойға  қонымды  болмақ.

Музыка,  театр біздің  жан  дүниемізге неғұрлым  жақын  болса,  бізді мейілінше  баурап  алады...

...Жас  ұрпақтың өз  ойы  мен  сезімін  көрсетуіне ерекше  мән  беру керек  пе? Иә,  әрине керек. Сөйлеу  ойды тиянақтап, сезімді  жеткізеді. Ауызша  және   жазбаша  сөз  тәрізді, адам  өзінің  тебіренісін  әнмен,  бимен  көрсете  білсе,  өзін   саналы  түсінетін  болады. Өзін түрлі  бейнеде көрсете  білсе,  адам   жетіледі. Бұрынғы  «өзіңді  өзің  таны» деген  нақыл  сөз,  өзін-өзі  қазбалауды  емес, өзіңді өзің  жан-жақты көрсете білу  арқылы  таны  дегенді  білдіретін тәрізді.

Көркемдік  тәрбиесінде өзін табиғи көрсетуге, ән  айып,  би  билеп, муызыка  шығаруға мейілінше  назар  аударған  абзал, балаларға үлкендерге  тән формаларды  таңудың  ешбір  қажеті  жоқ.

Ересектер көбіне  баланың қабылдауын және  өзін бейнелеп,  көрсетуін түсінбейді... Мысалы, баланың  форма  мен  мазмұнды тұтас  қабылдайтынын   ересектер  біле  ме? Баланың  ертегі  тыңдағанын  байқаңызшы: ертегіні   қайталағанда  бала  бірде-бір  сөзді  өзгетрткізбейді: қыз  бала  қызғылт  көйлекті  болған  болса,  ол  дәл  солай  айтылуы тиіс... Бала  мазмұн  мен  форманы  біртұтас  қабылдайды... Мәдениеті  төмен  адам да,   дәл  солай  қабылдайды. Мен жексенбілік  мектептерде сауаты   төмен  адамдарды  бақылаған  едім. Олар  үшін  оқығанын әңгімелеп  айту,  өте  қиынға  соғады. Ересек  адам,  оқығанын  түсінбейтін ақымақ  емес,  дегенменде ол  қайталап  айтқан кезде мазмұнды сөзбе-сөз  жеткізуге  ұмтылады: ол  үшін  форма  мазмұннан ажыратылмайды. Егерде  мысал немесе   тақпақ айту  керек  болса,  бұл  жағы  тіпті   нашар: сауаты  төмен  адам тақпақтағы  сөздерді нақты  айтуменен   қатар, тақпақ оқу екпінін де  бұлжытпай  қайталайды. Оқығандарын қайталап  тексеру   кезінде оқушылар мазмұнды  тақпақтап  айтуға ұмытылыс жасайды...

Балалардың  өзін көркемөнерде қалай   көрсететінін  бақылау қажет.  Баланың  суретінде  бейнелердің  біртұтастығы  мен жеке  бөліктерге бөлінбейтіні  байқалады. Бала  дене  мүшелерін,  яғни  бас,  аяқ,  қол, т.б.  бөлек  ешқашан  салмайды,  ол  айналаны тұтас қабылдайды, ән салып би билегендерді,   сахнаны тұтастай өз  сезімі  бойынша  толық бейнелейді.

Баланы  өзгенің  тәжірибесін қабылдауға  үйрету  керек. Бұл  жағдайда  өнердің  берері  мол. Біреудің  сөзін  тыңдай  білумен  бірге,  оның    сөйлеу  мәнерін, екпінін, әуенін, бет-әлпетінен  көңіл-күйін, қимыл-қозғалысын,  суретін түсіне  білуге үйрету қажет...

Балаларға  біреудің  ішкі тебіренісін  қалай  сезіндіруге болады? Менің  ойымша, оның  негізі күшті  ұжымдық  тебіреніс тудыру –   бәріне ортақ таныс  ән  айту,  ұжымдық қимыл-ойындар  жүргізу, ұжымдық  тақпақтар айту және  т.б. Тек  бұл  ғана  емес,  ұжымдық еңбек  ету барысында  ән  айтқызу,  ұжымдық  қуанышқа  бөлендіру үшін барлық  балалар сезінетін  күшті  эмоция  керек.

I басқыштағы мектеп базалық  әлеуметтік  инстинктті бекітіп,  жасөспірімдік  кезеңге  сәйкес  өзіне-өзі  үңілу негізінде  бекіген  ұжымдық  дағдыларды онан  ары  жетілдіріп,  бір  қалыпта  дамытуы қажет.

Эстетикалық тәрбиеге  байланысты  бір  қатар  мәселелер  туындайды. Ол үшін  жаңа  жол  іздеу  керек.

Балаға  өнер  арқылы  өзінің ойы  мен  сезімін саналы  түсінуге, нақты  ойлауға  және терең  сезінуге,  баланың  өзін-өзі  тануын  өзгелерді тану құралына айналдыруына

Антон Семенович Макаренконың (1888-1939) педагогикалық  жүйесі.      Аса көрнекті совет педагогы Антон Семенович Макаренко 1888 жылы 1 мартта Харьков губерниясындғы Белополье қалаында темір жол жұмысшысының семьясында туған. Негізгі еңбектері: «Ата-аналарға  арналған  кітап» туралы, «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар», «Ұжымдық тәрбие» , «Отбасы тәрбиесі» туралы еңбектерінің құндылығы жоғары.

    Қалалық училищені,онан кейін оқытушылар даярлайтын курстарды бітіргеннен кейін Антон Семенович Макаренко Крюководағы екі класты темір жол училищесіне оқытушы болып тағайындалған.

     Макаренконың педагогикалық  қызметі 1905 жылы бүкіл Россияға  бірінші орыс революциясының  толқыны кеңінен жайылған кезеңде  басталады,сондықтан оның көзқарасы  да революцияшыл пролетарияттың күшті күрес идеялары негізінде қалыптасқан.Жас,қажырлы оқытушы осы кезде темір жол училищесінде жұмысшылардан ата-аналар комитетін құрып,сол арқылы реакцияшыл бағыттағы мектеп бастығына қарсы күрес жүргізген,оқушылармен адамгершілік қатынас орнатуды жақтаған.Бұл кезде жас оқытушы 17 жаста ғана болатын,бірақ ол өзінің алғашқы қадамынан бастап-ақ болашақ жаңашыл педагогқа тән қасиеттерді байқатты.

    Темір жол училищесінде  оқытушылық қызметі кезінде Макаренко  өзінің білім дәрежесін көтеру  жолында көп жұмыс істеген,әсіресе ол кейіннен өзіне зор әсер еткен орыстың ұлы жазушысы А.М.Горький шығармаларын терең оқыған.

     А.С.Макаренко өзінің  естеліктерінде: «Максим Горький мен үшін жазушы ғана емес,өмірлік ұстазым болды»,-дейді.

     1914 жылдан 1917 жылға дейін Макаренко Полтаваның оқытушылар институтында оқып,оны алтан медальмен бітіріп шығады.1917 жылдың сентябірінен бастап Крюководағы жоғарғы бастауыш класс мұғалімдері училищесінде инспектор қызметін атқарады.

    Октябрь революциясынан  кейін Макаренко біраз уақыт темір жол училищесінде  оқытушы болады.1920 жылдан бастап Макаренко Полтава губерниялық халық ағарту бөлімінің тапсыруымен Полтавадан 6 километр жердегі заң бұзушы жас балалар калониясын ұйымдастырған.Осы калонияны Макаренко 8 жыл басқарады.Бұл жылдар оны адамды тәрбиелеудің жаңа нағыз советтік әдістерімен қажырлы еңбек ету,іздену және күрес жылдары болды. Міне осыдан бастап Макаренконың педагогикалық қызметінің шарықтаукезеңі басталады,ол тек тәжірибеде ғана емес,педагогикалық теорияда да тамаша табысқа ие болып,іс жүзінде совет педагогикасының бірнеше принципиальды мәселелерін шешті.

    Кейіннен А.М.Горький  атымен аталған осы калонияда  Макаренко бүкіл тәрбие процесін, оқуды ауыл шаруашылық еңбегімен байланыстыруға негіздей отыра құрған.Өзінің тәрбие жүйесін құру жолындағы күресін,сол калонияның әр қилы өмірін А.С.Макаренко терең мағыналы және әсерлі көркем шығармасы «Ұстаздық дастанында» баяндайды.

    1928-1935 жылдарда Макаренко  Харьковтағы Ф.Э.Дзержинский атындағы  еңбек коммунасын басқарған.Горький атындағы колонияда мол тәжірибемен қаруланған Макаренко мұнда жұмысқа бұрынғыдан да табанды түрде және зор сеніммен,жаңашыл педагог ретінде кіріскен.Коммунаның тәрбие жұмысы оқуды өндірістік еңбекпен байланыстыруға негізделген,еңбек әуелі оқу мастерскойларында және өндірістің цехтарында,сонан кейін техникамен жабдықталған заводтарда ұйымдастырылған.Дзерженский атындағы коммунаның өмірін Макаренко өзінің «Мұнара үстіндегі тулар»деген повесінде баяндаған.

Тәрбие мәселесі туралы

     Макаренко балалар коллективімен тәрбие жұмысын жүргізудің ғылыми негізгі теориясы  мен методикасын құрды.Оның педагогикалық көзқарастары тамаша нәтиже берген педагогикалық тәжірибелері ұзақ уақыт теориялық жағынан қорытудың негізінде қалптасқан.

     Макаренко теориясының негізгі маркстік-лениндік ілім болды,ал оның методикасы да марксизм-ленинизмнің ғылыми әдістеріне негізделіп дамыды.Тәрбие процесінің заңдылықтарын анықтауда Макаренко қоғамдық дамудың заңдары жөніндегі марксизм-ленинизм ілімін басшылыққа алып отырды.

    Тәрбие жөніндегі марксизм-ленинизм идеяларына сүйене отырып Макаренко  буржуазиялық педагогиканы әсіресе педалогияны  негізінен сынға алды.

     16 жыл ішінде үш  мыңға жуық жастарды қайта  тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесі  Макаренкоға Коммунистік партя мен Совет үкіметі  құған тәрбие жүйесінің күшті әсерін жоғарғы бағалауға негіз боды,ол тәрбиенің күшіне мықты сенген оптимист еді.

   Біздің елемізде адамның  жетіліп қалыптасуына кедергі  болатындай ешбір жағдайдың болмайтындығын  дәлелдеді.Сондықтан да Горький атындағы колониядағы өз жұмысының алғашқы күндерінде көпшілігі бұрын қылмысты болған панасыздар тобымен бетпе-бет кездесу кезінде Макаренко табансыздық,тұрақсыздық жолына түспеді.Ол балалардың туысынан қылмысты,немесе бұзылған мінез-құлықты болып өмірге келмейтінін терең түсіне білді.

    Макаренко педагогикалық  жұмыстың жемісті болуының ең  қажетті шарттарының бірі-тәрбиенің  міндет-мақсаттарының анық,айқын  түрде белгіленуі деп есептеген.Ол  совет педагогикасы ілгеріге  көз жібере отыра совет адамына  керекті сапаларды алдын ала жобалай білуі тиіс деген талап қойды.

    Макаренконың ойынша  педагогика бұл мәселені саяси  мақсаттарға сәйкес,яғни жаңа  адам коммунистік қоғамның адамы  қандай болатындығына байланысты  шешуі тиіс деген.Макаренко тәрбиенің  міндет-мақсатын адамды қалыптастырудың кең программасы ретінде қараған,бұл программа Макаренкоға совет жастарында тәрбиеленетін жоғары сапаларды анығырақ түсінуге мүмкіндік берді.Макаренко советтік тәрбие арқылы жаңа адамды социалистік  дәуірдің азаматын өсіруді,коммунистік идеяларға берілген адамды қалыптастыруды мақсат еткен.

      Тәрбиенің алдында  Макаренко коллектившіл,алғыр және  ер адамдары,жан-жақты білім алған  және еңбек сүйгіш,халқының алдындағы  өз борыштарын сезіне білетін  жастарды тәрбиелеу міндетін  ұсынды.

Еңбек тәрбиесі

   А.С.Макаренко біздің мемлекет  еңбекшілер мемлекеті,бізде «Кім  де кім еңбек етпесе,ол ішіп-жемейді»  деген принцип іске асып жатқанда,еңбек  тәрбиесі жалпы тәрбие процесінің  ең қажетті факторына айналуға  тиіс деп есептеген.Макаренконың  үйретуінше адам еңбек үстінде тек жұмысқа даярланып қана қоймай,басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасауға үйренеді,еңбекке бірлесе күш жұмсау,коллективте еңбек ете білу,адамдардың бір-біріне еңбектік көмегі және олардың бір-бірімен еңбек еті жөнінен байланысты болу сезімін тудырады.