Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы

Ата-ананың  беделі. Ата-ана  баласының  алдында  беделді  болуы  тиіс. Адамдардан  «бала  тыңдамаса  не   істеу  керек?»  деген сұрақты жиі естуге  болады. Осы «тыңдамайды» дегеннен  ата-ананың  беделінің  жоқтығын  аңғаруға  болады.

 ..Ата-ана  беделі,  оны  қалай  ұйымдастыру  керек?

Балаларын тыңдата  алмайтын  ата-аналар, беделді  табиғи, ерекше  дарын  деп  ойлайды. Олар егерде   дарын  болмаса, онда  ештеңе  істеуге  де  болмайды,  дарын   иелеріне сырттай қызығуға  болады деген  ойда  болады. Мұндай түсініктегі ата-аналар  қателеседі. Бедел  әр  отбасында  ұымдастырылуы  тиіс,  бұл  қиын  мәселе  емес.

Өкінішке  орай,  кейбір  ата-аналар отбасында  жалған  беделді ұйымдастырады. Бала  айтқаннан  шықпаса  болды  деген мақсатты  көздейді. Бұл  үлкен  қателік.  Бала  тәрбиесіндегі ата-анның беделі мен баланың тіл  алғыштығы шынайы тәрбиелік мақсат  емес. Басты  мақсат біреу,  ол баланы дұрыс  тәрбиелеу. Осы  мақсатты  іске  асыра білу  керек.

Жалған   беделдің  түрлері өте көп,  бірақта  олардан  келетін  зиян  орасан  зор...

...Ата-ана  беделінің  негізі,  оның  өмірі  мен  еңбегі,  азаматтық  келбеті мен  атқаратын  іс-қылықтары. Отбасын құру -  үлкен жауапкершілікті  іс,  ата-аналар  осы  істі  басқарып,  қоғам  алдында,  өзінің  бақыты  алдында және  балаларының  өмірінің  алдында  жауап  береді. Егерде  ата-аналар осыны  адал,  ақылмен атқарса,   балаларының  алдында  маңызды  және  жоғары  мақсаттар  қойса,  өз  әрекеттері  мен істеріне  жауапкершіліктері  болса,  онда  олардың  ата-аналық беделінің  болғаны, мұнан  басқа  негіздерді  іздеудің  қажеті  болмайды және  жасандылықтан  аулақ болған  жөн...

Шынайы  бедел,  ол сіздің азаматтық  әрекеттеріңіз бен азаматтық  сезімдеріңіз, баланың  өмірін жетік білуіңіз, оған  көрсететін  көмегіңіз және өзіңіздің оны тәрбиелеу жауапкершілігіңізбен анықталады.

Ойын. Баланың  өмірінде  ойынның  алатын  орны  ерекше,  ол  ересек  адамның әрекетіне,  қызметі мен  жұмысына  бара-бар. Бала  ойын  барысында  қалай  көрінсе,  есейе  келе   жұмысында  да   сондай  болады. Сондықтанда   болашақ   іскер  азамат ойын барысында  тәрбиеленеді. Жеке  адамның тарихындағы  іскерлігі мен  жұмысы ойын арқылы  дамып,  біртіндеп   еңбекке  ауысады. Баланың ойыннан   еңбекке ауысуы, өте  баяау  жүреді.

Көптеген  ата-аналар баланың  ойынын  басқаруға  назар  аудармайды немесе оны өз  еркіне  қоя  береді, тіпті оған  көп  ойыншық  әперіп,  қамқорлығын тым асырып  жібереді.   Ата-аналар  ойынның  әр  сатысында түрлі  әдістерді  қолдана  білулері  тиіс, үнемі  баланың  өзбетінше әрекет  етуіне  мүмкіндіктер  беріп, оның  қабілеттерін дұрыс  дамытып, қиналған  сәттерінде оларға  көмек  көрсетулері  керек. Ойынның  екінші  және  үшінші   кезеңінде ойынды  басқарып  қана  қоймай оның  басқалармен,  ұжыммен  қарым-қатынасына  көңіл  бөлгені  жөн.

Тәртіп. Кеңестік  қоғамда тәртіпті  адам  деп, біз әрқашанда  кез  келген  жағдайда қоғамға  пайдалы дұрыс іс-қылықтарды  таңдайтын,  өз  ерік-жігерін  ешбір  қиындық пен  келеңсіздіктерге  қарамастан  соңына  дейін жұмсайтын адамды  айтамыз.

Біз  ата-аналарға  мынадай  қағиданы  назарларында   ұстауды  ұсынамыз: тәртіптілік «тәртіп шаралары»  арқылы   жасалмайды,  ол балаларға  жүргізілетін бүкіл  тәрбие жүйесімен, өмірлік  жағдайлармен,  түрлі  ықпалдармен жүзеге  асады.  Тәртіптілікті  осы  тұрғыдан  түсінсек, ол  себеп те емес,  әдісте  емес, дұрыс  тәрбиелеу  тәсілі  де  емес, ол тәрбие  жүйесінің  нәтижесі. Тәртіптілік – тәрбиешінің  барлық  күш-жігерін  жұмсап, қолындағы барлық  құралдарды  қолданып, соңында жақсы   нәтижеге   қол  жеткізудегі  ұмтылысы. Сондықтанда  әрбір  ата-ана қызының  немесе ұлының қолына оқуға кітап  ұстатқанда, оны жаңа  жолдасымен  таныстырғанда, баласымен  халықаралық  жағдай жайында, заводтағы  жұмысы немесе  стахановтық табысы туралы  әңгіме айтқанда,  ол  басқа  да өзінің түрлі істерімен,  балаларын үлкен  немесе  кіші деңгейдегі тәртіптілікке шақыратынын білуі  қажет.

Сонымен,  тәртіптілікті  біз бүкіл  тәрбие  жұмысының кең ауқымды нәтижесі деп  түсінеміз.

Тәртіптілікке  жақын  тұрған, тәрбие  жұмысының  кіші  бір  бөлігі – күн   тәртібі. Оны тәртіптілікпен  араластыруға  болмайды. Тәртіптілік бүкіл  тәрбие  жұмысының  нәтижесі,  ал  күн  тәртібі құрал, тек қана тәрбие  тәсілі. Күн  тәртібінің  тәртіптіліктен маңызды айырмашылығы  бар,  ата-аналар  осыны  ажырата  білулері  тиіс. Мысалы,  тәртіптілік құбылысынан  біз  үнемі жетістікті  талап  етеміз.  Біз  үнемі  отбасымызда,  жұмысымызда өте жақсы,  қатаң   тәртіптілікті  қалаймыз. Солай  болуы да шарт: тәртіптілік – ол  нәтиже,  өйткені  біз үнемі жақсы  нәтижеге  ұмтыламыз...

Отбасының  күн  тәртібі түрлі  жағдайларға байланысты бірыңғай және  тұрақты  бола  алмайды,  ол  үнемі   отбасы  мүшелерінің  жасына  сай  өзгеріске  ұшырап отырады. Отбасы мүшелері  көп және аз отбасындағы  күн  тәртібі де  өзгеше болды.

Сонымен,  күн  тәртібін  тұрақты,  өзгеріске  ұшырамайды  деп  ойлауға болмайды. Осыдан кейбір  отбасылар қателік  жіберіп,  күн  тәртібін бұлжытпай  орындауды  жөн  санап,  өз  балаларының қажеттіктерін   ескермей,  оларға да,  өзіне зиян  де тигізеді. Барлық  отбасы  мүшелеріне тұрақты бір  күн  тәртібін  қолдану, оған пайдадан  гөрі зиян  әкеледі.

Отбасылық  шаруашылық. Отбасылық  шаруашылық  бала  тәрбиесіндегі  маңызды   арена. Отбасында баланың  ұжымшылдық қасиеті  дамиды. Ол отбасылық  шаруашылыққа  қатыса  отырып,  ортақ мүддеге жұмыс  жасайды, өзгелердің  пікірімен  санасуды  үйренеді. Отбасындағы  ұжымшылдық  ата-ананың  әрекетіне  жақын  әдістер  арқылы  жүреді,  бала  отбасының қаржылық  қорына  қызмет  етеді, ол  молшылықта  қарапайымдылықты, ал  жетіспеушілікте  өзінің  қадір-қасиетін  сақтай  білуі  тиіс.

Отбасында адалдыққа,  адамдар  мен  заттарға адал  қарым-қатынаста  және   айналасына  ашық болу сапасы тәрбиеленеді.

Қамқорлық,  мейірімділік қасиет  отбасының қажетіне  назар  аудару  және оны  қанағаттандыру арқылы   жүзеге  асырылады. Үнемшілдік, отбасының қаржысын үнемді  қолдана  білуге, жауапкершілік отбасылық  мүлікті бүлдірмеу, егерде  нұқсан  тигізсе,  өз  ісіне  жауап  беруге дағдыланады. Отбасының  мұқтаждығын  біліп, барлық  мәселеге  араласуды  назарында  ұстауға  машықтанады. Отбасы шаруашылығына  қатысудағы уақыты мен  жұмысын  жоспарлай  біледі.

Барлық  отбасылық  шаруашылық ұжымдық түрде болып,  сабырлы  қалыпта  шешілуі  тиіс.

Еңбек  арқылы  тәрбиелеу. Еңбек  үнемі  адам  өмірінің  негізі болғандықтан, адамдық  өмір  мен мәдениетті  қамтамасыз  етеді. Біздің  еліміз еңбекшілер  елі,  біздің  Конституциямызда: «Кім  еңбек  етпесе,  сол   тамақтанбайды»  деп  жазылған.

Сондықтанда   тәрбие жұмысындағы  басты  элемент еңбек  болуы  шарт.

Баланың  отбасы  еңбегіне  араласуы  ерте  басталуы  тиіс. Ол  алғашында  ойын  арқылы  жүреді. Бала  ойыншығын бүлдірмей,  таза,   күтіп ұстауды  үйренеді. Бүлінген  ойыншығын шамасына қарай    өзі  жөндеуге талаптануы  тиіс.

Есейген  сайын еңбек  тапсырмалары  күрделеніп,  ойыннан   ажырайды. Отбасындағы  баланың  атқаратын  жұмысы,  жас  шамасына  лайық  болғаны   абзал.

Балаларды  мектепте  оқу  кезінде  үй  шаруашылығына көп  тартуға  болмайды.  Оқу  еңбегі басты  және  маңызды  еңбек. Балалар  мектепте  жақсы оқу  арқылы өзінің  ғана  емес,  ата-анасы  мен  мемлекеттің талаптарын  іске  асыратынын  түсінуі  қажет. Оқушы  тек  оқу  еңбегін құрметтеп, басқа  еңбек  міндеттерін  тәрк  етпегені   жөн болар  еді.

Еңбек  сапасының маңызы  орасан  зор,  сондықтан баладан үнемі  сапалы  еңбекті талап  еткен  жөн. Баладан  оның  шамасы  келетін деңгейде,   еңбек  сапасын  талап  ету  қажет.

Нашар  орындалған  жұмыс  үшін баланы сөгіп, ұрысудың  қажеті  жоқ, жай  ғана  сабырлы  қалыпта  жұмысты  қайта сапалы орындауын  талап   ету   керек.

Қойылған  еңбек  міндетін дұрыс шешуден,  бала  қанағат сезіміне  бөленіп,  қуануы  тиіс. Оның  жұмысты  сапалы  орнындағанын  естуі,  ең  жоғары  баға  болып  есептеледі.

Мәдени  дағдыларды  тәрбиелеу. Кейбір  ата-аналар  баланың  мәдени  дағдыларын  тәрбиелеу  мектеп  пен  қоғамның  міндеті,  ал  отбасы бұл  салада  ештеңе  жасай  алмайды  деп  ойлауы  қате  түсінік. Шын  мәнінде  отбасы  баланың   мәдени  дағдыларын ерте жастан  бастап,  оны  іске  асыруының  мүмкіндіктері  мол екендігін  көрсетеді.

Отбасында  балаларды  мәдени  дағдыларға  тәрбиелеу  күрделі  мәселе  емес. Мәдени  тәрбие саналы түрде  белгілі  жоспармен, дұрыс  әдіспен жүргізіліп,  қадағалануы  тиіс.

Балаға   жақсылап  айтылған  ертегінің  өзі  мәдени  тәрбиенің  бастауы   саналады. Балаға  айтылатын  ертегі  оның  түсінігіне  лайық,  жатық  тілде  айтылуы қажет. Балалар  үшін  пайдалы  ертегілердің  бірі  жануарлар  туралы болады. Есейе  келе  адамдардың  қарым-қатынасына қатысты  ертегілер  оқытылғаны  абзал.

Балалардың  ой  өрісін,  қиялын  дамытатын журналдардағы көркем  суреттердің  мәні  зор. Суретті  көру  барсында  бала түрлі  сұрақтарға  жауап  алады. Кіші  жастағы балалрды  тәрбиелеуде  көркем  қойылымдар  мен киноның  да  маңызы  ерекше.

Баланың  сауат  ашуы мәдени  тәрбиені  күрт  үзгеріске  ұшыратады. Хат  тану  арқылы бала   өзіне  түсінікті  кітапшаларды  өзбетінше  оқи  алады. Ірі әріптермен  басылған  көркем  суретті  кітаптар  баланың  қызығушылығын  арттырады. Баланың  хат  тануымен  бірге   кітап,  газет,  журнал оқу,  кино,  театрларға,  музейлер мен  көрмелерге  бару, баланың  мәдени   тәрбиесін  арттырады.

Баланың  спортқа  қызығушылығын  ояту да,  маңызды мәдени  тәрбие береді. Ол  тек  спортты  бақылайтын  жанкүйерге  айналмай,  өзі де  белсенді  түрде  спортпен  шұғылдануына жағдайлар жасуы  шарт.

Отбасында  спроттық серуендерден  басқа да, мәдени  тәрбиенің  басқа  формаларын  ұйымдастыруға  болады.  Мәселен, үйде  кішігірім   қойылым   қою,   қабырға  газетін  шығару, үйді безендіру, ауладағы  балалармен кездесу,  ойын,  серуендер ұйымдастыру.

Осылайша түрлі  мәдени жұмыстар  арқылы отбасында  балаларды тәрбиелеудің пайдасы  мол. Отбасында  атқарылатын  әрбір  мәдени   іс, кеңес халқына  және  социалистік құрылысқа  қызмет  етуі  қажет Осы  жұмыстардың  бәрі  мәдени  істен  саяси  іске   жалғасуы тиіс. Бала  есейген  сайын  өзін өз  отананының  азаматы  екенін  сезініп, біздің  адамдардың  ерлік істерін көріп,  еліміздің саналы мәдени  өмірі  үшін  кімге міндетті  екенін білуі  маңызды болмақ.

К.Д.Ушинскийдің өмірі мен педагогикалық қызметі (1824-1870).  

Константин Дмитриевич Ушинский 1824 жылы Тула қаласында чиновниктің жанұясында дүниеге келді. Өзінің балалық және жастық шағын Чернигов губерниясының Новгород – Северск қаласына жақын жерде орналасқан әкесінің шағын жекеменшігінде өтті.  

Орта білімді Новгород – Северск гимназиясында алады.   

1840 жылы К.Д.Ушинский Москва университетінің  заң факультетіне оқуға түседі, онда белгілі профессорлар (Грановскийдің  және басқалар) лекциясын тыңдады. Студенттік жылдарда Ушинский әдебиетпен, театрмен қызыға айналысты, халықтың арасында сауатылықты тарату туралы армандады.    

Алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының арасында Ресейдің тарихи даму жолдары туралы, отандық мәдениеттің халықтығы туралы талас пікірлерді ол өз бетінше шешуге ұмтылды.   

Университетті бітіргеннен кейін 22 жастағы К.Д.Ушинский Ярославль заң лицейінің профессорының міндетін атқарушы болып тағайындалды. Студенттерге ерекше әсер еткен өзінің лекцияларында Ушинский ғалымдардың халық өмірінен қол үзгендігін сынай оытырп, оны жақсартуға ғылымның көмектесуінің қажеттігі туралы айтты. Ол студенттерді өмірді, халықтың қажеттігін зерттеу, оған көмектесуге шақырды.      

“Өз отаныма мүмкін болса, көп пайда келтіру – бұл менің өмірімнің бірде-бір мақсаты; мен соған барлық өзімнің қабілетімді бағыттауым қажет”, - деп жазды жас Ушинский.    

60-жылдардағы қоғамдық-педагогикалық  қозғалыс К.Д.Ушинскийдің педагогикалық  көзқарасының қалыптасуына көмектесті. Осы қоғамдық – педагогикалық  қозғалыстың әсерімен 1857-1958 ж.ж. “Тәрбие үшін журналда” өзінің “Педагогикалық әдебиеттің пайдасы туралы”, “Қоғамдық тәрбиенің халықтығы туралы”, “Мектептің үш элементі” және басқа да орыс педагогикасына құнды үлес қосқан мазмұнды мақалаларын жариялады. Бұл мақалалар Ушинскийдің есімін бүкіл педагогикалық жұртшылыққа таныта бастады. 1854 жылы Ушинскийге алғашында Гатчинада жетімдер институтында орыс тілінің мұғалімі, кейіннен сол институттың инспекторы қызметін атқарады. Бұл жерде Ушинский өзін педагог, ұйымдастырушы және зерттеуші ретінде өзінің күші мен қабілетін жан-жақты көрсете білді. Ол оқу орнының оқу жоспары мен бағдарламаларына өзгерістер енгізді, оқыту үрдісін ұйымдастыру мен әдістемесіне көптеген жаңалық енгізді. Бұл кезеңде жоғарыдағы аталған бірнеше мақалалары жазылған болатынды.   

1859 жылы Ушинский Смольныйдағы  инабатты қыздар институтының  инспекторы болып тағайындалды. Онда ол түбірлі өзгерістер  жүргізді: дербес жұмыс істеген  дворян және қыздар бөлімдерін  біріктіреді, оқу пәндерін орыс  тілінде оқыту енгізді, педагогикалық сыныпты ашты, онда тәрбиешілер даярланды, институтқа талантты оқытушылар шақыртылды, тәрбиенушілер каникулдар мен мейрамдарды ата-аналарында өткізуге құқығы болды.   

Смольныйдағы кезеңде ол бастауыш оқыту үшін оқу кітабын басып шығарды – “Балалар әлемі”.   

Смольный институтындағы Ушинскийдің прогрессивтік қызметі институттың тәрбиеленушілері және алдыңғы қатарлы орыс зиялыларының тарапынан ерекше жағымды қолдау тапты, институт әкімшілігі және Ушинскийдің тарапынан институттан қуылған мұғалімдер оны құдайсызды, атеизмі, еркін ойы саяси сенімсіздігі үшін айыптап, қуғындады.