Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 дәріс. Ұлы орыс педагогтарының педагогикалық теориясы. (2 сағ.)

 

Жоспар:

1. Н.К.Крупскаяның педагогикалық теориясы.
2. А.С.Макаренко педагогикалық ойлары мен тәлімі.
3. К.Д.Ушинский педагогикалық теориясы мен  тәрбиенің халықтық идеясы

 

Негізгі ұғымдар: білім беру, оқыту, отбасы, ұжым, оқыту әдістері, тәрбиелеу, дидиктика, политехникалық білім беру, бастауыш білім беру, қаулылар, жалпыға міндетті білім беру, еңбек, эстетикалық тәрбие, ойын.

Кеңес үкіметі құрлысымен Оқу-ағарту саласы бойынша мемлекеттік комиссия (1917) ұйымдастырылып, бұрын қалыптасқан мектеп жүйесін  таратып, Кеңес үкіметінің мүддесіне қызмет ететін жаңа мектеп жүйесін құруды көздеді.

1917-1918 жылдары Кеңес үкіметі қабылдаған  30-ға тарта мемлекеттік декреттер  негізінде кеңес мектебін құру принциптері  қайта қаралды:  Қазан  төңкерісіне дейінгі барлық оқу-тәрбие  мекемелерінің типтері таратылып, мектеп жүйесі өзгертілді; мектеп шіркеуден бөлініп, діни мектептер таратылып, мектепте дінді оқытуға тыйым салынды;  барлық азаматтардың шыққан әлеуметтік ортасына, дініне, ұлтына және т.б. қарамастан, білім алу құқы жарияланды;  Ресей құрамындағы барлық халықтарға  өз ана тілінде оқуға  мүмкіндік берілді;  ұл балалар мен  қыздарды  бірге оқыту  қолға алынды;  тұңғыш  рет мектепке дейінгі  балалар мекемесі ашылатын болды; мектеп ісін басқару мемлекет қарамағына алынды. 

Мектеп ісін басқаруды Кеңес үкіметі большевиктік партияның көрнекті  қайраткерлері А.В.Луначарский мен Н.К.Крупскаяға жүктеді.

1918 жылы оқу-ағарту жөніндегі  мемлекеттік  комиссияда А.В.Луначарскийдің  және Н.К.Крупскаяның басқаруымен  “Бірыңғай еңбек мектебі туралы ереже” және “Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі принциптері” атты құжатты даярлау  жұмысы жүргізіліп,  16 қазанда  аталған құжаттар жарияланды. Осы құжаттың екіншісі “Бірыңғай еңбек мектебі туралы декларация” деген атпен халыққа тарады. “Декларация” мектептің саясатпен байланысты болуын кеңес педагогикасының ең негізгі принципі ретінде атап өтті.

Жаңа мектептің негізгі идеясы - жас ұрпаққа коммунистік тәрбие беру болды. 

1918 жылы I Жалпыресейлік халық оқу-ағарту  сьезінде жаңа мектептің бағытын  айқындайтын құжаттардың  “Бірыңғай  еңбек мектебінің ережесі” және  “Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі принциптері” деп аталған құжаттардың жобалары қабылданды. Осы құжаттардың негізінде мектепті қайта құру принциптері мен оқудың жаңа мазмұны қарастырылды, оларда: жергілікті басқару органдарының мектеп ісін тікелей қолға алу талап етілді; мектепте  өзін-өзі басқаратын орган (мектеп кеңестерін) құру, оның құрамына педагогтар,  оқушылар, ата-аналардың өкілдерін қамту көзделді; жергілікті жердің жағдайын ескеретін, үлгі ретінде (міндетті емес) оқу бағдарламалары енгізілді; ғылым негіздерінен оқулықтар дайындалды, қолданыста бар оқулықтарды пайдалануды ұсынды. Алайда бұл құжаттарда балалардың білімін күнделікті тексеріп отыру, үйде орындауға тапсырма беру, емтихан тапсыру міндеттелмеді.

Жаңа мектепті құрудың алғашқы жылдары мұғалімдер мен оқушылардың  тәжірибелік ізденістеріне шектеу қойылған жоқ. Оқу ісін ұйымдастыруға мұғалім мен оқушылар тең құқықпен белсенді түрде  өздері  қатысуы тиіс болды. Мектептегі оқытудың негізіне еңбек тәрбиесі алынды.

Мектептегі еңбек тәрбиесі ең бірінші маңызы зор мәселе ретінде қаралумен бірге, оқушылардың дене  және  эстетикалық тәрбиесіне де ерекше  назар аударылды, политехникалық білім беруді қолға алу керектігі  атап көрсетілді. Балалармен гуманистік, яғни ізгілік қатынас құру мақсатында мұғалім мен оқушы арасындағы сыйластық қарым-қатынас үлгісін орнатуға  көңіл бөлінді.

Бірыңғай еңбек мектебін   бір нұсқадағы ғана мектеп деп түсінбей, онан ұстанатын жалпы идеялар бірлігін талап етумен бірге, жергілікті аймақтың жалпы және айырықша ерекшеліктерін ескеру қажеттігі айтылды.

Орыстан  өзге халықтардың балалары үшін ұлттық мектептер құрыла бастады.

Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында оқыту мен тәрбие  беру мекемелерінің төмендегідей жаңа типтері ұйымдастырылды:

 1919 жылы 26 желтоқсанда сауатсыздықты жою туралы декрет жарияланды. Онда 50 жасқа дейінгі азаматтар орыс  және  ана тілінде сауатын ашуға міндетті болды. 1920 жылы Н.К.Крупскаяның басшылығымен сауатсыздықты жою мақсатында Жалпыресейлік төтенше  комиссия құрылды. Одақтас республикаларда да сауатсыздықты жою пункттері мен шала сауаттыларға арналған мектептер ашылды.

20-шы жылдары мектепті қайта  құруға байланысты теоретик - педагогтар  арасында  өткір пікірталас жүрді. Ол үкімет пен мектеп арақатынасы  қандай болуы керек деген мәселелер  төңірегінде өрбіді. Марксист-педагогтар Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, М.Н.Покровский, А.П.Пинкеевич, В.М.Познер және т.б. мектепті  халықтарды рухани тұрғыдан  азат ету құралы деп  қараруды ұсынды, мемлекеттің партия саясатымен тығыз байланыста  болуын  насихаттады.

П.Ф.Каптерев, В.И.Чернолуский, П.П.Блонский бастаған педагогтар мектептің үкіметтен бөлінуін,  «партиядан және саясаттан тысқары»  мектеп болуын талап етті. Осы талапқа байланысты оқытуды өмірмен байланыстыру керек деген мәселе туындады. Оқу-ағарту халық комиссаритатының өкілдері де мектепті өмірмен ұштастыру керектігін қолдады.

Білім беру мекемелерін ұйымдастыру мәселесі де кеңінен пікірталасқа түсті.  Мысалы, Украина мен Ресейде педагогтардың бірқатары -  балалар үйі дәстүрлі мектептердің  орнына «мектеп-коммуна» ашып, онда  «балалардың шынайы патшалығын орнату» идеясын ұсынды.

20-шы жылдары политехникалық мектепті ұйымдастыруға байланысты мәселелер де  пікірталасқа түсті. Оқу-ағарту Халық комиссариатының кәсіби білім беру бөлімінің  жетекшілері кәсіби мектеп құруды ұсынды. Оларға мектепте оқушыларға  политехникалық білім беру идеясын ұстанған педагогтар қарсы болды.

Сонымен, 20-шы жылдары жаңа мектепті құру ізденістері - жан-жақты дамыған, әлеуметтік тұрғыдан белсенді тұлға тәрбиелеу мәселесіне бағытталды. Мектептің басты  ұстанған бағыты  оқу-тәрбие ісін өмірмен тығыз байланыстыру, мұғалімдер мен оқушылардың белсенділігін және шығармашылығын  арттыру болды. Жіберілген олқылықтардың бірі - бұрыннан ғасырлар бойы қалыптасқан білім беру жүйесіндегі тәжірибе ескінің сарқыншағы делініп түгелдей жоққа шығарылды, ал  оның орнына шетел педагогикасындағы ой-пікірлерге көбірек  көңіл бөлінді. Жаңа мектепті қалыптастыру мәселесі өте күрделі болды,  кереғар пікірталастар,  біріне–бірі қайшы нұсқаулар, теориялық ізденістердің дамуына кедергі жасады.

 Бұл кезеңдегі жаңа мектептің  бұрынғы мектептерде орын алмаған  жетістіктері де болды. Олар - оқушылардың  өзіндік іс-әрекетін, белсенділігі  мен шығармашылық қабілетін дамыту  жағынан көрініс тапты.

Жаңа кеңестік  педагогиканың негізін  қалаушылар, жеке  тұлғаны  жан-жақты  дамыту тұжырымдамасы  тұрғысынан,  кеңес  мектебінің оқыту  мақсатын  анықтап, оның  мазмұнын, оқыту  әдістері мен  ұйымдастыруын  қарастырды.

Кеңес  педагогтары  мақсат пен  дидактикалық  принциптерді тығыз  байланыста  зерттеді.  Дидактикалық  принциптер жалпы  түрде «Бірыңғай еңбек мектебі туралы  декларацияда» анықталған болатын (оқу  үдерісінің  шығармашылығы, оқушылардың  белсенділігі мен өзбетінше  жұмысын дамыту, оқытуды  дараландыру), 20-шы  жылдары бұл  принциптерді  А.Ф.Евстигнеев-Беляков, Ш.И.Ганелин,  А.П.Пикеевич және  т.б.  анықтап,  нақтылады. А.П.Пинкеевич кеңес дидактикасының  принциптерін  өзара  байланыста анықтады:  оқу  міндеттерін социалистік  құрылыс міндеттері мен қоғамдық  пайдалы  еңбекпен   байланысы;  оқушылардың  жас  ерекшеліктерін  ескеру; оқытудың  оқушының  дамуымен  байланысы;   жұмыс  түрлерін  кезекпен   қолдану және  т.б.

Отызыншы жылдардың басында “Жалпыға бірдей бастауыш білім беру” туралы Заң (1930, тамыз) қабылданып, “Бастауыш және орта мектеп” (1931, қыркүйек), “Бастауыш және орта мектептегі оқу бағдарламалары мен  режимі” (1932, тамыз) тарихи  қаулылардың  қабылдануы  ағарту  жүйесінің дамуына тікелей әсер етті.

 

Надежда  Константиновна   Крупская ( 1869-1939 ). Н.К.Крупская  ВКП (б) Орталық  Комитетінің мүшесі, коммунистік  партияның ірі  қайраткері,  көрнекті совет педагогы,  КСРО Жоғары  Советінің  депутаты және  Президиум  мүшесі,  алғашқы  педагогика  ғылымының докторы, КСРО  Ғылым  академиясының құрметті  академигі болып  сайланған. Оның  барлық  өмірі партия  ісі мен коммунизм  үшін  күреске  арналды.

Н.К.Крупская  1869 жылы Петербор  қаласында туды. Гимназияны  бітірген  соң Петербордағы  әйелдер жоғары  курсының  математика бөлімінде  оқыды. Осы  кезден  бастап студенттердің революциялық үйірмелеріне  қатысады. 1891 жылы  жексенбілік  мектепке мұғалім  болып  орналасады. Өзінің  мұғалімдік  жұмысын жұмысшылар  арасында революциялық  идеяларды  насихаттаумен  ұштастырады. 1895 жылы В.И.Ленин құрған «Жұмысшы  табын  азат  ету жолындағы  күрес одағына» кіреді. 1896 жылы Н.К.Крупская  тұтқынға  алынып,  Енисей  губерниясындағы Шушенское  селосында В.И.Ленинмен бірге  айдауда  болады.

Кейінгі  жылдары шетелдерде  болып,  жауапты  партиялық  қызметтерді  атқарады. Большевиктік газеттер  редакциясының хатшысы, Россиядағы  партия  ұйымдарымен жасырын  хат  жазу  ісі, революциялық әдебиетті  жасырын  тарату және  т.б. жұмыстармен  шұғылданады.

Н.К.Крупская шетелде  жүрген жылдарында Батыс  Еуропа  елдеріндегі  оқу-ағарту  ісімен танысты. Осы  жұмыстардың  нәтижесінде кеңес  үкіметі  орнағаннан  кейін балаларды  оқыту  мен  тәрбиелеу мәселелерін  қарастырды. Ол 1917 жылы жарық  көрген «Халық  ағарту  ісі  және  демократия» деген  еңбегінде оқу-ағарту  мәселесін  қолға  алу  керек деп  жазды. Ол  өз  еңбектерінде  бұрынғы педагогикалық  идеяларды  сынап, марксистік педагогикалық идеяны  насихаттады.

Қазан  төңкерісінің  жеңісінен  кейін Надежда  Константиновна Оқу-ағарту  халық комиссариатының коллегия  мүшесі,  ал 1929 жылдан  бастап Оқу-ағарту  халық  коммисарының орынбасары  болды. Мемлекеттік  ғылыми  советтің ғылыми-педагогикалық  секциясын  басқарып,  оқу  жоспары, бағдарламалар  және  басқа  да  педагогикалық  құжаттарды жасауға  белсене  қатысты. Бірнеше педагогикалық  журналдарды  басқарды коммунистік  тәрбие  академиясында дәріс  оқыды, педагогикалық  мәселелер жөнінде  мақалалар  мен кітаптар  жазды. Оқу-ағарту  қызметкерлерімен,  пионерлермен  тығыз  байланыс  жасап, хат  алысып  тұрды. Өзінің  еңбектерінде коммунистік  тәрбие, мектепке  дейінгі тәрбие, пионер  ұйымының  жұмысы, политехникалық  оқыту,  дидактика,  жеке  пәндер  методикасы және  т.б. мәселелер  жөнінде  жазды. Негізгі еңбектері: Балалар мен жасөспірімдерге  коммунистік тәрбие  беру, «Политехникалық білім  беру», Мектепке  дейінгі тәрбие, Эстетикалық тәрбие  беру міндеттері  туралы.

Мектепке  дейінгі тәрбие  мақаласынанда мынандай мәселелерді қарастырды.

Біздің  бірыңғай   еңбек  мектебі балалардың  қабілетін  дамыту  үшін,  не  істеуі  керек?– деген  сұрақ  туады. Балаладың  қабілетін  дамытусыз,  олардан   іскер  жұмысшы шығуы  мүмкін  емес.   Мұндай  сұрақ  бұрын  қойылмаған еді. Көбінесе мектепте оқушылардың  дағдыларын   қалыптастыруға баса назар  аударылып, олардың қабілеттерін  дамыту туралы ештеңе айтылмай келді.

 Біз  осы   сұраққа  тоқталсақ, баланың  қабілеті  мектептен  бұрын,  мектепке  дейінгі  кезеңде  дамитынын  байқаймыз. Бұл кіші  жастағы баланың  сезімінің дамуына  байланысты.

Мынадай  жәйтті  бақылауға  болады:  кішкентай  балаға түрлі  формадағы  кубиктер  сыйға  тартылса, ол   кубиктерді көлеміне  қарай  тізіп  орналастырып салыстырады, одан өзінше бір  нәрселер  тұрғызады, ойын  барысында оның  кубик формаларына ынта – ықыласы  ауады. Енді  ол  айналасынан түрлі  формаларлды  іздестіре бастайды. Бір  қарағанда  бала сырт  көзге өздігінен  дамығандай  болып  көрінеді. Жеті жасар бала  ойыншық сарбаздармен ойнап,  оларды  түрлі  қарсы  топтарға  бөліп,  орнындарынан  жылжытып атыс ұйымдастырады. Сөйтіп  ұзақ  уақыт  ойнайды. Ата-аналар балаларының  соғысқа құштарлықтары  артып  кете ме?-  деген ой  мазасыздандырады. Сондықтан баладан ойыншықтарды  алып  қойғысы  келсе  де, қызу  ойын  үстіндегі  баласын  жабырқатқысы  келмейді. Осыдан баланың  математикалық қабілеті  артқанын  байқауға  болады.

Бұл  қалай  болғаны? - деп  ата-аналары таңырқаса, бала  қола   сарбаздармен ойнау барысында сандардың ара қатынасын меңгереді. Балалардың ойынға   қолданған ойыншықтарын  дидкатикалық  материалдар  деп атауға  болады. Біздің  бала  бақшаларымызда  дидактикалық материалдарды пайдалануымыз нашар, ал ол болашақ  ұрпақтың  еңбекке  қабілеттілігін  арттыратын  маңызды  мәселе.

Тағы  бір  нәрсеге  тоқталсақ. Жас баланың сезімталдығы өте  күрделі екені  белгілі. Оны  өзінің  ерте  жастағы кезін  есіне  түсірген адам  біледі. Мен  6 жаста  едім. Жазда  мен  анаммен  бірге  ірі  иеліктері бар таныстарымыздың  үйіне  қонаққа  бардық,  менің  анам  оларда  гувернантка  болып  қызмет атқарған  болатын. Мен  жан-тәніммен иелік анасын  жеккөріп,  қарапайым  шарауа  балаларымен достастым, ал  ол  болса үнемі балаларды ұрсып, бақтан  қуатын  еді. Ол  кездерде  темір  жол өте  аз  еді,  сондықтан  қыстыгүні әкем  келіп,  бізді үйге шанамен алып  қайтты. Біз үсті  жабулы шанаға  отырдық. Алдағы жеке  орындықта  сол  иеліктің ат  айдаушысы отырды,  оның үстінде  кафтаны,  қызыл   бас киімі бар  еді. Ол  деревня  ішімен қатты сырғып келе  жатып, жинаулы  тұрған шаруа отынына тиіп  кеткендіктен, соның  жанында тұрған адам  жерлейтін бос ағаш  жәшікке  тиіп, бәрі  шашылып  қалды. Сол сәтте шарауалар шананы тоқтатып, ат   айдаушыны орнынан жұлып  алып,  қанды соққыға  жықты, барлық  деревня  тұрғындары  бірігіп,  оны суық  суға  батырмақшы  болды. Осы  оқиға  менің  жадымда  қатты  сақталды. Өмірімде  бірнеше  рет  осы  оқиға   көз  алдыма  келді,  мен таптық жеккөрушіліктің  не  екенін  осыдан  түсіндім.