Пәннің тақырыбы: Педагогика тарихы

   ХVIІ ғасырдағы мектептегі  білім беру жүйесінің кемшілігін  жақсы түсінген Коменский Еуропадағы  оқу – ағарту ісін мүлде  қайта құрумен айналыса бастады. Ол оқудың жаңа әдістері және әдістемелігінің қажеттілігін айтып, білім беру жүйесінің, оқудың прогрессивтік жүйесін – оның барлық адамға бірдей және тиімді де түсінікті болуын, өзіне мақсат етіп қойды. Оның дәлелдеуінше «Балаларды оқыту қажет, біртіндеп қарапайым, элементарлық ұғымдарадан күрделіге көшіп отыру педагогикалық талаптардың негізі» деп көрсетті. Коменский бастауыш оқуды ана тілінде жүргізуді ұсынды.

Ол тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту оқудың ең басты міндеті – деп есептеді. Тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған  педагог «Адам тек тәрбие арқылы ғана адам болады», «Адам болу үшін  ол білім  алуы тиіс», «Білімділер нағыз адам»-деді. «Ілім – нравтылықтың спутнигі»-деді педагог. Оның жүйесінің негізі – ақыл – ой тәрбиесі ақылды еңбектің жемісі. Коменский білім алу тек жастардың ғана міндеті емес, барлық адам оқуды, үйренуі қажет –деді.

    Коменский мектепке арнап  бірнеше оқулықтар жазды, оның  мақсаты балаларға өмірдің тұтас  картинасын беру. Оның ғылыми  еңбектері, оны бүкіл Еуропаға және жер жүзіне танытты. Ол іс жүзінде оқуды ғылымға айналдырды. Оның педагогикалық әдістері революциялық маңыз алды. Оқуды түбегейлі өзгертті. Коменский педагогика тарихында аса көрнекті орын алды. Онвы ғылыми, теориялық маңызын жоғалтқан жоқ. Оның принциптері, әдістері мен әдістемеліктері, оқыту формалары, мысалы, сынып – сабақ жүйесі – едагогиканың теориялық негізі болы  сақталып қалды.

   Оқытудың жаңа әдісіінің  қажеттілігі. Коменский дәуірінде  мектепте білім беру жүйесі  бытыраңқылық күйде болды. Алайда кедей отбасының  балалары мектепке қабылданбады. Сабақтарда латын әрпімен балалардың  басын қатырды. Орта ғасырда көптеген мектептер Католиктік шіркеудің бақылауында болды. Шіркеудің қызметі латын тілінде жүргізілді. Мақсат мектепті латын тілінде оқытып дін иелерінің орнын толтыру еді. Педагогтар оқыту мақсатымен міндетін ешбір ойламады. Жайдан күрделіге көшу ешкімнің есіне келмеді. Тәртіп қатаң болды. Мектептердегі нравтық климат- ұрып , соғу мақсатын көздеді.

   Бұл дәуірдегі мектепті  Шотландия ағартушысы Саймон Лори- «Ешбір ойластырылмаған», «Ешбір қызықтырмайтын»деп атады. Ал Коменский оданда ауыр етіп «Ақыл соғысы»-деп атады.

    Коменскийдің педагогика  туралы алғашқы еңбегі 1630жылы  отбасында тәрбиелейтін  аналар  мен бала күтетін адамдарға  арналады. 1631 жылы «Тілдер мен барлық ғылымдардың ашық есігі»атты еңбегі жарық көрді. Бұл латын тіліндегі оқуға революциялық дәстүрлде соққы берген еңбек болды. Кітапта екі колоннаға бөлінген – Чех тілі мен латын тілін салыстыра оқытудың кемшіліктерін баса көрсетті. Бұл кітаптың құндылығы сонда,ол 16 елдің тіліне аударылды.

   Коменский көпке, оқушылар  қауымына таныс жұмыстарының  бірі – «Картинада бейнеленген  әлем заттарының көрінісі» атты  еңбегі. Бұл жасөспірімдерге арналған  еді. ХХ ғасырда педагогика профессоры  Элвуд  Кабберли былай деді. «Бұл кітап Еуропада бастауыш оқуда  150жыл орнына 200жыл пайдаланылды, бұған теңдес кітаптың  болмағанының куәсі »- деп жазды.Қазіргі кітаптар мен  оқулықтар Коменский еңбектері негізінде иллюстрацияланып жарық көруде. 1657 жылы Коменский латын тілінде «Ұлы дидактика» атты еңбегін жариялады. Бұл кітап , оны дүние жүзіне танытты. Кітап Коменскийдің педагогикалық жүйесін толық және дәлелді түрде баяндаған шығарма болды.

    Я.А. Коменскийдің кейбір педагогикалық принциптері:

     Мұғалім материалының көлемі. «Мұғалім материалды қанша, білгенше үйретуі қажет емес, оны оқушылардың меңгергенінше үйретуі тиіс»- деп көрсетті.

    Оқыту әдістері. «Барлық  уақытта практикалық, әр кезде  қызығатынтартымды, осының нәтижесінде  мектепте шын мәнінде өмірдің барлық үлгілерін көрсетіп тамаша шығармашылық өнер – бастауы болуы тиіс».

   «Жақсы оқу – біреуге  жай ғана көмек сияқты болмауы  керек ,ол аса бір ғанибеттілікпен  шын мәніндебілімді меңгеру»-деді  Коменский.

    «Қабілетті мұғалім деп  соларды ғана атауға болады,кім – өте шыдамдылықпен балаға білім бұлағын егетін ,қиыншылықпен оны жене білетін адамды айтамыз»

      «Оқыту жай ғана  көрсету емес:бір заттың пайдаланатын  орнына байланысты,екінші заттан  айырмашылығын, формасын, шығу тегін  т.б. кім жақсы айыра, талдай білсе, сол ғана жақсы оқыта алады»

       Логикалық байланыстар. Мағынасыз нәрсені қанша айтсаңда, түсіне алмайсың , бағалай да алмайсың, дәлірек айтсақ, оны еске түсіру  де мүмкін емес.

        «Бір бөлшегі  жоқ дүние – түсініксіз де, материалды талдай да алмайсың, алайда оны есіңе түсіреде алмайсың»

        Түсіну. «Түсіну  көп жағдайда адамдар арасындағы  ұғынысқа және қарым  -қатынасқа  байланысы. Неге, ол кіммен, немен  байланысты, қандай жағдайда, қалай  бірінен – бірінің айырмашылығы, ұқсастығы неде;»

      «Өте жақсы айтылған, алғаш рет біз мәтінді оқуымыз  қажет, демек, оның мазмұнымен танысу  үшін , екінші рет – оны түсіну  үшін, үшінші рет оны өзінің  есінде жаңғырту үшін, төртінші  рет біз оны өзімізше қайталауымыз  қажет,мақсат оны қалай игергенімізде».

      «Оқудың негізгі  айнала затты және құбылысты  таным процесімен байланыстыру, басқалар байқаағанда және зат  туралы куәлікті жаттаудың қажеті  жоқ». 

      «Құлақ көру мен  сөзді байланыстырады – қолмен  де жалғастырады». «Үйрену сыртқы  сезім мен ақылдың арақатынасын айқындайды».

        Коменский  мектепке ана тілін кеңінен  ендіру және оны дамыту жолында  қажымас күрес жүргізеді. Басқа  тілді меңгеру сол ана тілінің  көмегімен жүруге тиіс деген  пікір ұсынды: «Алдымен, әрине, ана  тілі, содан кейінгі ана тілінің орнына жүретін, атап айтқанд, көрші халықтың тілі» (Ұлы дидактика ХХІХтарау),- деді.

        Коменский  мектеп білімінің мазмұны мен  көлемін де жаңа бағытта шешті. Мектеп оқуында тек ескі тілдерге  үйрету,сыңар жақты формалистік  грамматика мен риторикаға негізделген классицизм кең тараған дәуірде ол әр саланы  жан – жақты білім беруге шақырады.

     Ұлы педагог жалпы  білім негіздерімен қарулану  керектігін ескертті. Оның ойыеша  қай тіл, қай ғылым мен өнер  болса да әуелі  өарапайым элементтерден  бастап оқытылуы керек  делінді.

      «Біз білім саласындағы  тамаша атаулының бәрі ақыл  арқылы енгізілуін тілейміз»,-деген. Латын мектебінің ( гимназия) оқуына :физика, география, тарих пәндері  енгізілуі тиіс. Бұл пәндер  бір  – бірімен тығыз байланысты  түрде берілгені жөн, деді.

      Оқыту теориясы.  Коменский өзінің тамаша шығармасы  «Ұлы дидактика» барлық халық  жастарын бүкіл білім салаларына  жаңа жолмен оңай және ұғымды  етіп оқыту үшін жазды,онда  өзінің алдына жолын жаңа негізге  салу мақсатын қойды.

      «Ұлы дидактиканың» мұқабасындағы толық аты бұл әйгілі еңбектің мақсаты мен мазмұнын түгелдей ашып берді.

      «Ұлы дидактика  »төмендегідей 4 дидактикалық сұраққа жауап берілді:

1.Қалай жақсы оқытып, тәуір оқуға  болады.

2.Оқыту мен оқудың жеңілдігі.

3.Оқыту мен оқудың негізділігі.

4.Тез оқытудың ережесі мен  тәсілдері.

    Коменский өмірге жаңа  келген адамның ақылын  жас  ұрық-тұқыммен салыстырады да, оны  дамытса, адамның дүниеде түсініп  танымайтын нәрсесі жоқ  деп  тұжырым жасайды.

       «Ұлы дидактиканың» арнаулы тарауларында оқыту ісіне қойылатын басты – басты дидактикалық талаптар баяндалды.

      Олар:

1.Оқытуға қолайлы уақытта таңдау .

2.Оқушыларды сабақ оқытуға ынталандыру.

3.Материалды біртіндеп күрделендіру.

4.Анық пайда келтірілген нәрсені  ғана оқыту 

5.Саналы түрде меңгеретін нірседен  басқаны жаттатпау.

6.Бала табиғатын ескеріп отыру; қалаған нәрсені немесе оның  меңгере алатын нәрсесін  ғана  оқыту.

7.Материалды меңгерту үшін мүмкіндігінше  сыртқы сезімдері де қарастырып  оқыту.

     Тәрбие мен білім берудің маңызы. Тәрбиенің басты принципі.

     Коменский өз заманындағы  білім беру жүйесіне, мектеп құрылысына  мектептің жаңа түрі жөніндегі  идеяны қарсы қойды.

    «Ұлы дидактиканың» негізгі  тарауларында Коменский реалистік  поэзиясындаекендігін, педагогиканың маңызды мәселелерін шешуді өмір тілегіне, өз қоғамының демократиялық топтарының мұқтажына бағындыратынын көрсетті. Коменский тәрбиенің ықпал ету күшін осылай көре білді. «Адам болу үшін ол білім алуы тиіс». «Білімділер нағыз адм деді...»-деді.

       Коменский адам өзінің жетілуінде жалпы табиғатқа қатынасты заңдарға тәуелді деп есептеді, осыған сәйкес құрылатын тәрбиенің білімінің және оқытудың  жалпы принциптерін іздестірді.

«Табиғатқа сәйкестілік принципі»

Оның ойынша адам ақылының шыңдалатынын шеберхана сияқты орны- мектеп.Мектеп – «барлық адамды барлық нәрсеге үйрететін» адамгершіліктің шеберханасы. Коменскийдің ойынша,мектеп-оқушылардың  «адамгершілігін», «ақылын»тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын орталық.

        Мектеп оқуының  жүйесі. Ол адамның өсіп жетілуіндегі жас ерекшеліктерін негізге ала отыра, бір – бірімен байланысты құрылған оқудың 4 сатылы кезеңін, осыларға  сай 4 түрлі мектеп оқуының жүйесін ұсынды.

1) Баланың туғанынан 6 жасқа дейінгі кезеңінде әр үйде – «Ана мектебі» .

2) 6-дан 12 жасқа дейінгі балалар үшін – әрбір қауымда    «Ана тілі» мектебі.

3) 12-ден 18 жастағы жастар үшін -  әрбір қалада латын мектебі 

4) 18-ден 24 жастағы жастар үшін әрбір мемлекетте академия болу керек деді.

      Көрсетілген әр  сатыдағы оқу бір- бірімен байланысты болды; сүйтіп, Коменский ХVІІ  ғасырдың өзінде бір тексті мектеп жүйесі жөнінде демократиялық  принцип ұстанды.

Табиғатқа сәйкес тәрбиелеу қағидасында адамды табиғаттың бөлшегі деп есептеп, табиғаттың барлық әмбебап заңдылықтарыны бағындырған.  Я.А.Коменский балаларды жас ерекшелікке ескере отырып, оқыту мен тәрбиелуді ұсынады. Ол адам табиғатын ескере отырып, жас кезеңдерін былай бөледі:

 Коменский «Ұлы дидактикасында»педагогикалық  ойды және мектеп оқуын ілгері  дамытуда ерекше рөл атқаратын жаңа  дидактикалық принциптерді анықтады.

       Коменскийдің  көрсеткен бұл дидактикалық принциптері  оның, педагогикалық жүйесінде бір  – бірімен өзара тығыз байланысып  отырды. Ол көрнекілік принципін  психологиялық талаптармен байланыстырады.

1.Дүниетаным әдетте сыртқы сезім мүшелеріне байланысты,өйткені түйсікте болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес, осыған байланысты оқыту ісін заттар туралы құрғақ сөзден бастамай, нәрсенің өзіне бақылау жасатудан бастау керек.

2.Ғылымның ақиқаттығы мен анықтығы  тек сезім арқылы дәлелденеді.

3.Түйсік дегеніміз адалжетекші  жіне зейін; тікелей сезім мүшелерімен  қабылданған нәрсе көпке берік  есте дейін есте сақталады.

     Алған білімнің тиянақтылығы  жөніндегі мәселе –Коменскийдің  педагогикалық теориясындағы ең  негізгі проблемалардың бірі.

    Оқыту ісіндегі тиянақтылық  оқытушылар білімінің жүйелілігін, дәйектілігін, өзара байланыстылығын  сонымен бірге беріктігін   талап етеді – деді –Коменский.

     Дидактиканың жүйелі  және бірізділік принципіне байланысты  Коменский оөытудың «жақыннан алысқа», «белгіліден белгісізге», «нақтылыдан абстрактылыға», «жеңілден ауырға» қарай көшіп отыратын негізгі ережесін құрды.

     Коменский білім беру  ісінің ұйымдастыру түрлерін  түбірімен бір тәртіпке келтіруді  ұсынды. Ол алғаш рет оқу тоқсандарына жіктелген  оқу жылы жөніндегі ұғымды анықтады, оқу күнің, оқушыларға арналған  демалысты, оқушыларды  мектепке белгілі кезде  қабылдау тәртібін, оқу күнінің мерзімін енгізді. Ұлы педагогтың мұғалімдерге қалдырған өшпес өсиеттерінде: бүкіл педагогикалық процестің жастарды оқуға қызықтыра тартатындай болып ұйымдастырылуы, оқу баланың жас ерекшелігіне  сай құрылып, қарапайым, балаға  жатық болу қажеттігі қарастырылды. Әрине, бұл ұсыныстар орта ғасырлық мектептің дәстүрімен бүтіндей қайшы болды.

    Адамгершілік тәрбиесі, тәртіп. «Ұлы дидактиканың» ХХVI тарауында мектеп тәртібі адамгершілік тәрбиесі және тәрбие мәселелері қаралды. Адамгершілік тәрбиесі жөніндегі мәселелерде Коменскийдің діни бағыты өте айқын байқалды.

     Ұлы ойшыл адамгершіліктің  аса тамаша ерекшеліктерінің  бірі – эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету деп есептеледі.

     Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу, кішіпейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті.

     Коменский балаларға  тәлім – тәрбие беріп, ұстаздық  көрсететін мұғалімді өте жоғары  бағалады. Мұғалім өзі тәрбиелейтін  балалардың әкесі деп есептеді. Оның ойынша, мұғалім – «мәңгі  нұрдың қызметшісі. Ол барлық  ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған жалын иесі».