Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануларының төмендеуіне бағытталған, коррекциялық – дамытушылық сабақтар жүйесі

- «жоғарыдан және төменнен»  қарым-қатынас қысымына қарағанда, партнерлық тәрбиені (Үлкен-Үлкен деген сияқты қарым-қатынас) қолдана отырып өз қызығушылықтары жайында айта алуы.

Коммуникативті дағдыларды жақсы білетін адам, сол арқылы басқа адамды ренжітпей нақты түрде «жоқ» деп айта алады. Зерттеушілердің көрсеткеніндей, балаларға көбіне, әділ емес сын көздермен намысына тиетін қатынастар ситуациясы маңызды болып келеді. Мұндай ситуацияда балалар, немесе ренжитін сөздерді естіп үндемей тұрады, немесе, «өзін жындысын» деген сияқты жауаптар қатады. Басқа адамның не істейтінін білу үшін, оның «жанына» ену керек, қайғыларын сезініп, ол өзінің ситуациядағы орнын қалай көреді, соны байқау қажет. Басқаша айтқанда, ол адамның іс-әрекетін алдын-ала болжау үшін оның ролін түсіну қажет. Өкінішке орай, өмірде көптеген ата-аналар, үлкен аға-әпкелер өз балаларының проблемаларына, өмірді көрген, өздерінің ересек адамдар позициясымен қарайды, ал бұл түсініспеушілікке алып келеді (Шибутани, 1996) /88/. Басқа адамдармен құрылымдық қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін, коммуникативті компетенттілік деңгейін көтеру үшін психотерапияда ДЖ. Морено және оның шәкірттері өңдеп шығарған психодрамма әдісі кеңінен қолданылады (Рудестам, 1990). Психодраммалық әдіс, басқа қатысушылардың әрекеті көмегімен «менінің» түрлі жақтарын, жеке тұлғаның түрлі бөліктерінің көрінуін, ролдердің көптен алмасуы сияқты тренингтерді ұсынады. Мұндай жаттығулар балалардың бір кезде «сіңірген», меңгеріп алған көзқарастары мен жарлықтарын ойлануға мүмкіндік береді. Жиі кейбір жекелік қасиеттер санамыздан тыс біздің бір бөлшегімізге айналып, айналадағылармен өзара қарым-қатынаста әсер ете бастайды. Саналы түрде ұғыну, ал содан кейін балалардың кейбір жекелік өмір шарттарын өзгерту коммуникативті компетенттіліктің жоғарылауы септігін тигізеді. Е.Л. Доценко өз теориясында манипуляциялық психологияны қарастыра отырып, коммуникативті компетенттілікпен тығыз байланыстырады. Ол, коммуникативті копетенттілік – бұл адамға айлалы әрекет (манипуляция) жасай алу және басқалардан қорғана алу деп есептейді. Осыған байланысты, ол манипуляциядан қорғану және монипуляцияның әсер ету механизмдерін тыңғылықты қарастырады /26/.

Әсер етудің манипуляциялық механизмдері келесідей параметрлерден тұрады:

1. Психологиялық әсер ету механизмдері.

Контактіні ұстап қалу – әңгімелесушінің бірігуге деген қажеттілігі – жалғыз әсер етуші күш емес. Көп жағдайда тұрақты контактіні жалғыз ол ғана қамтамасыз етпейді. Контактіні ұстап қалудың басқа бастауы ол –қызығушылық, яғни манипулятор жағынан негізгі қызығушылығы, оған жетуге бекінген мақсаты болып табылады. Егер әңгімелесуші қаламаса, мезі болған жағдайда контактіні үзу мүмкін. Сондықтан бір жағынан әңгімелесушінің түрлі қызығушылықтары мен қажеттілігін, екінші жағынан, оның сылбырлығы мен қауіптенулерін ескеріп, рөлді ойнаса манипулятор оған көп уақытқа дейін әсер ету мүмкіндігін ұстап тұра алады.

2. Монипуляциялық әсер ету процестері және түрлері:

• Бағытталған манипуляциялық әсер ету келесідей амалдарды қолданады.

- негізгі әрекет етуші  агент - бейне;

- ояту тәсілдері –  мотивті тікелей активтендіру, провокация, қызығушылықты ояту;

- нысаналар – қалаулар, қызығушылықтар;

- шартты – бағытталған  манипуляциялық әсер етулер.

• Негізгі әрекет етуші агент - әлеуметтік сызбалар: сценарилер, ережелер, нормалар.
• Нысаналар - әрекеттің басты бейнесі.
• Автоматизмдер - әлеуметтік берілген және жекелік меңгерілген өмір бағдарламасы:

- нақты бағытталған  манипуляциялық эсер етуге кіреді.

• негізгі әрекет етуші агент - әрекетің операциялық сызбанұсқалары, олардың әдеттері, әрекеті орындаудың логикасы.
• Ояту тәсілдері – түрткі, тездетуді болдыру.
• Нысаналар - әрекет тәсілдері, әрекет құрылымы.
• Автоматизмдер – аяқтауға тырысу:

- жеке тұлға құрылымына бағытталған монипулятивтік әсер етулерге тән:

• Негізгі әсер етуші агент – шешім қабылдау.
• Ояту тәсілдері – ішкі конфликтің актуализациясы.
• Нысана – құрылым мотивациясы.
• Автоматизмдер – дұрыс емес азап шегілген таңдау үшін жауапкершілікті алу.

Монипуляциядан қорғану үшін келесідей параметрлер жатады:

1. Психологиялық қорғаныстардың  түрлері.

- жеке тұлға арасындағы  және жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар. Жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар бөлек армандар, қалаулар, таңдаулар, пікір, өзін бағалаушылық, өзіне сенімділік сезімі сияқты, жекелік өзбеттілік құрылымдар жетелейтін ішкі жеке тұлғаның күрес жағдайында пайда болады. Әр осындай құрылымдар өзіндік спецификалық ұмтылыстарға ие, олар сәйкес келмейді және бір-біріне қарсыласады. Олардың әрқайсысы адамның сыртқы құлығының қалыптасуына немесе оның ішкі әлемінің белгілі бір ерекшеліктерінің қалыптасуына үлесін қосады. Бұл әсерде кәдімгі бәсекелестік жүріп жатады. Дәл осы кезде психологиялық қорғаныстың қажеттілігі туындайды. Жеке тұлға арасындағы қорғаныс та күрес шартында туындайды. Бірақ ол адамдар арасындағы күрес. Қарым-қатынастағы адамдардың қалаулары сай келмегендіктен, олардың арасында, әрине, қайшылық туындайды. Осы қайшылықтар ерекше күшті, ал оны шешу талпынысы тиімді болмаған жағдайда конфликт пайда болады. Күрес қатты конфликтке айналмағанда да, өзара қорғанысқа ұмтылуды тудырады.

- Базалық қорғаныс шарттары.

• Кету – арақашықтықтары ұзарту, контактіні үзу. Қорғаныстың көрінісі әңгіме тақырыбын қауіпсіз, өршітіп алмайтындай етіп ауыстыру.
• Көшу – дистанцияны ұзарту, ашуды жою.
• Басқару – оның сипатына әсер ету, әсер етуді бақылау. Нұсқалары: жылау, шағымдану, солқылдаған дуыс екпіні.
• Тынышталу – субъет туралы қорғаныс ақпаратын бақылау. Көрінуі: бүркелену (маскировка), өтірік айту, сезімдерді жасыру, өзін көрсетпеу үшін әрекеттерінен бас тарту.
• Ақиқатты елемеу (игнорирование) – бұрмаланып қабылдау. Коммуникативті компетенттіліктің қалыптасуына әсер ететін белсенді шарттар мен факторларға жатады:

1) қоршаған орта;

2) әлеуметтік-экономикалық  жағдай; 

3) өмірдің детерминантты ситуациялары

Сонымен, коммуникативті компетентілікке жатады:

• Әрекеттік шығармашылық сипаты, жеке тәжірибе, жекелік ынта  ықылас және кең кәсіптік коммуникабельділік;
• Адамның потенциялды мүмкіндіктерінің қалыптасуы, қызмет бабында да, күнделікті өмірде де;
• Әрекетке, қажеттіліктерге, жекелік мүмкіндіктер мен функциялар, тағайындалған мақсттарға сай болу.

Сонымен, коммуникативті компетенттілік – бұл белгілі мақсаттарға қол жеткізу үшін бағытталған өзара іс-әрекет стратегияларын өзгертуге мүмкіншілікті саналы түрде ұғыну. Өзара іс-әрекет процесінің жақсаруына әкелетін механизмдерді қолдана отырып, бір стратегиядан екінші стратегияға тез ауыса алу қабілеттілігі. Өзі туралы бейнесі, басқа адаммен қарым- қатынасына әсері. Коммуникативті дағдысы бар балалар, ашық-жарқын, әділ, басқа адамды тыңдай алады, компромисті іздеуге қабілетті.

2.3 Коммуникативті компетенттіліктің байланысы және баланың құрбылас топтағы орнына қанағаттанбауы.

Бала мектепке келгенде элеуметтендірудің шешуші факторы болып оқу әрекетін меңгеру, мектептік үйрену және дағдыларын өңдеп шығару болады. Сонымен қатар, оқушыда жеке тұлға арасындағы қарым-қатынаста қалыптасатын - әлеуметтік тәжірибені меңгеру процесі жүріп жатады. Бұл «әлеуметтенудің жоспарының бағдарламасы» деп аталады, ол арқылы баланың әлеуметтік және эмоциялық өмірі дамиды, оның өзі туралы, басқалар ол туралы не ойлайтыны туралы бейнесі қалыптасады. Мектепте болудың бірінші күнінен-ақ, бала, мұғалім және сыныптастарымен жеке тұлға арасындағы өзара қарым-қатынас процесіне түседі. Бұл бастауыш сынып жаста өзара қарым-қатынаста белгілі бір динамика және даму заңдылығы бар. Бірінші сыныптағылар мектепке бейімделу процесінде сыныптастарымен қарым-қатынасты, ереже бойынша екінші орынға көшеді. Олар мектептегі алған әсеріне, өздерінің жаңа мәртебесі мен міндеттеріне кіріп кеткендігі соншалық, кейде қарапайым ғана: «Жаныңда, партада сенімен бірге кім отырады?» деген сұраққа жауап бере алмауы мүмкін (Дубровина И.В. 1998).

 Бірінші сыныптағыларды  бақылағанда, олар алғашқыда бір-бірімен  контактіге түсуге қашатын сияқты, әрқайсысы әзірге «өзімен-өзі». Өзара  контактіні педагог арқылы жүзеге  асырады. П.Л.Коломенскийдің бірінші  сынып өмірінен мына эпизодтарды қарасақ: «Оқушының біреуі қаламсапты әкелуге ұмытып кетсе, ол жанындағы оқушылардан артық қаламсапты сұрамайды. Әдетте оқушы тыныш отырады, ал кейде, мұғалім оның осы күйін байқап қалады ма деген үмітпен мазасызданып жылайды. Мұғалім осы жағдайды көріп, кімде артық қаламсап бар деп сұрайды. Артық қаламсабы бар оқушы оны жаңағы оқушыға апарып бермейді. Ол қаламсапты мұғалімге береді, ал мұғалім жаңағы оқушыға береді.» (Коломенский П.Л., 1969) /35/.

 Балалық топтағы құрбылар арасындағы функциянальды – ролдік, эмоцияналді-бағалаушылық және жекелік-мәндік қарым-қатынастар деп бөліп көрсетуге болады. Функциональды – ролдік қарым-қатынас «кәсіптік» қарым-қатынасты және біріккен іс-әрекетті қарастырғанда маңызды. Мұндай қарым-қатынастар балалардың өмірлік әрекеттерінде кездеседі (еңбек, оқу, ойын және т.б.). Ойынның өзінде де және басқа да балалар топтарындағы біріккен әрекет формаларында қарым қатынастың екі түрі көрініс табады: жекелік өзіндік қатынас және ойындағы біріккен әрекетке байланысты қарым-қатынас. Эмоционалді-бағалаушылық қарым-қатынастың негізгі функциясы ретінде, біріккен әрекет және қарым-қатынастың қабылданған нормаларына сәйкес құрбысының құлығын коррекциялау қолданады. Бірінші кезекте эмоциялық сипатына (симпатия, антипатия) көңіл бөлінеді. Жекелік-мәндік қарым-қатынас негізі, егер бір баланың мотиві басқа құрбылары үшін мән-мағына болып келетіндігінде. Мұндайда біріккен іс-әрекет қатысушылары сол баланың құндылықтары мен қызығушылығының өздерінің жекеліктері сияқты уайымдай бастайды. Мұндай қарым-қатынас, әсіресе, сол бала ересектердің ролін алып, және сол ролге сәйкес әрекет еткен жағдайда анық көріне береді. Балалық топтағы біріккен әрекет деңгейі жоғарылаған сайын, ондағы ұжымдық құрылу процесі де қарқындала түседі, өзара келісу, өзара қызметтестік қарым қатынасы да белсендірек туындайды. Жеке тұлға арасындағы қарым-қатынасты туындататын және дамытушы «аймақ» болып табылады. Жеке тұлға арасындағы қарым-қатынстың факторы балалардың біріккен әрекеттегі мотивациясы, мысалы, біріккен әрекет жетістіктері немесе сәтсіздіктері үшін топ мүшелерін мазақтау немесе жазалауы. Табиғи немесе ұйымдасқан түрдегі баланың құрбыларымен ара қатынасы жас кезеңдерімен байланысты. Бастауыш сынып жаста құрбыларымен өзара қарым-қатынасы, балалардың сол жастағы құлықтың ерекшелігіне негізіделіп орнатылады. Жеке тұлға дамуының жаңа әлеуметтік жағдайы баланың мектепке келуіне негізделіп, оған бейімделуді қажет етеді. Кішкентай оқушы – бұл, қарым-қатынас дағдыларын белсенді меңгеретін адам. Бұл кезеңде достық қатынасты қарқынды орнату жүріп жатады. Топтағы құрбыларымен өзара қатынастың әлеуметтік дағдыларын меңгеру және достарын қызықтыра алуы осы кезеңдегі дамудың маңызды мақсаттарының бірі болып табылады. (Роттар М., 1987).

Арнайы зерттеушілердің нәтижесі, достарына деген қарым-қатынас және достық түсінігінің өзі бастауыш сынып жас кезеңінде белгілі бір динамикасы болатынын көрсетеді. (Коломенский Я.Л., 1969) . 5-7 жасар бала үшін достар – бұл оның кіммен ойнайтыны, кімді жиі көретіні. Досты таңдау сыртқы себептермен анықталады: балалар бір партада отырады, бір үйде тұрады, т.с.с. Бүл кезеңде балалар тұлғаның сапасынан бұрын құлығына көңіл бөледі. Достарын сипаттағанда, олар «достар өздерін жақсы ұстайды», «олармен қызық» деп айтады. Осы кезеңде достық байланыстар тиянақсыз және ұзақ емес, олар тез арада үзілуі мүмкін.

8-11 жас аралығында балалар, өздеріне көмектесетін, олардың  ұсыныстарына жауап қататын және  қызығушылықтарын бөлісетінді дос  деп санайды. Өзара ұнатушылық  және достықтың пайда болуына  қайырымдылық, зейін қоюшылық, өз беттілік, өзіне сенімділік, әділдік сияқты жекелік сапалар маңызды бола бастайды.

Социометриялық зерттеушілердің нәтижесі, оқушының сыныптағы жеке тұлға арасындағы қатынастың құрылу жүйесіндегі орны, түрлі жас кезеңіндегі топтарға ортақ факторлар қатарымен анықталады. Сыныптағылардың көп дауысын алған балалар, келесідей сипаттарға ие: мінезі тұрақты, жақсы қабілеттерге ие, бай фантазиясымен және ынтасымен ерекшеленеді; олардың көбі жақсы оқиды, қыздар әдемі сырт көрініске ие. Сыныптағы қатынастың жекелік жүйесіндегі сәтті емес орындағы оқушылар тобы да сипаттрға ие: мұндай балаларға құрбыларымен қарым-қатынас жасауы қиын, сыйымсыз, сотқар, дөрекі, тұйық болуы мүмкін және де қызғаншақ, салақ болуы мүмкін. Социометриялық дәрежеге ие бірінші сыныптағылар үшін, көбіне келесідей ерекшеліктер маңызды: сұлу сыртқы көрініс, сынып белсендісі болу, заттармен, тәтті тағамдармен бөлісуге даярлық. Бұл жастағы екінші орынға оқуға деген қатынасы және жақсы үлгерім ие. Сыныптағы атақты балалар үшін сонымен қатар физикалық күш те үлкен мәнге ие. «Тартымды емес» оқушылар келесідей ерекшеліктерімен сипатталады: сыныпта белсенді болмау; құлығының және оқуының нашар болуы; достықтағы тұрақсыздық; тәртіп бұзушылармен дос болу және де жылауықтық.

Осылайша бірінші сыныптағылар құрбыларын оңай көрінетін сыртқы және мұғалім назарына жиі ілігетін сапаларына қарап бағалайды. Бастауыш сынып жасының соңына қарай, оқушылар құрбыларын, бірінші сыныптағыдай мұғалімнің қоғамдық тапсырмаға тағайындаған оқушыны емес, оның шынайы ұйымдастырушылық қабілеттілігін, қоғамдық белсенділігін, және де бұрынғысынша - әдемі сыртқы келбетті бағалайды. Бұл кезеңдегі балалар үшін белгілі бір жеке тұлғалық сапалар да маңызды: өз беттілік, өзіне сенімділік, әділдік. Үшінші сыныпта оқу екінші орынға ауыса бастайды. «Тартымды еместер» үшін үшінші сыныпта: қоғамдық пассивтілік; басқаның заттарына, еңбекке деген қатынастың қара ниеттілігі.