Мектепке дейінгі балалардың эмоциялары мен сезімдерін дамыту

  Келтірілген мәлімет  келесі маңызды терминологиялық  айырмашылықты көрсетеді. Бүтіндей  эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі  екі моментті біріктіреді: бір  жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден – толық эмоцияналдық қобалжушылықты.

   Эмоцияналды әсерленушіліктің  туындауы, басқа эмоционалды әсерленушіліктің  туындау «пәні» б.т., әсіресе егер  екіншісі рефлективті түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам  санасында араласады (адам қатты  қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).

Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген жағдайда қол жеткізсек – біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе – біз жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.

Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез – келген әрекеттті ұқсас уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік – сәтсізден эмоциясын әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай – ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда тәуелдігі, қайталауны – оның  пайда болуы болып табылады.

П.К. Анохиннің (1964)  «эмоцияның биологиялық теориясы» эмоциянның сәтті – сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда болуымен түсіндіру.

П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.

Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі «қарсы аффентацияның салыстырмалы қорытындысында туындады  және осы – қажет етілген және алынған – сәйкестене пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.

Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай, эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.

ІІІ -  ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар. Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып, бірінші сынып оқушысы мен  сынып «бітірушісінің» эмоциялық айырмашылығының ең нақтыларын анықтауға болады. (32)

 сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс, соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш, қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.

Егер  бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.

Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне деген сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау одан әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.

 сынып оқушысының жазбаша  бақылау жұмысы және ауызша  сауалнама кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы қарамайтындығын білдіреді.

Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;

Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу, мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете алады – көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен тіркендігіштігі моторлық формада  (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша  көрінеді.  Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек,  дегенмен қоршаған ортаға жұмбақтау байқалатыны айқын.

Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады. Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар  жанашырлықтың деңгейінің  арасында айырмашылық байқалады. Сондай – ақ эмоциясы анық байқалған суретті көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш мен шошынуды 9 – 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.

Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды – жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық, біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте маңызды – егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез – құлық сияқты төменгі сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне қарағанда өзгеше формада болады.

Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр басушылдық)  сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады. Оған коллективтің және топтың қарым – қатынасы ересектердің ол туралы пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.

 сынып оқушысының эмоцияналды  өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы  толқу, спорттық ойынмен байланысты  жолдастарымен қатынас, қуаныш пен  ренішпен байланысты, әдептілік  әсерленушілік, орта адамдарының  ақ – қөңілдігімен немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.

 сынып оқушысы адам  мінез – құлқындағы құлықтық  шарттарды түсінеді. Ауру адамға  көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық  білдіру, басқаларға ойыншығын немесе  кітабын беру.

Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі,  сынып оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.

Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды, тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне қатынасын анықтай бастайды.

Н.Л. Лейтес және П.М. Якобсонның зерттеуінше 7 жасар бала  өзінің ызасын, қорқыныш, шошынуын жиі дұрыс қабылдай алмай қалады. Сондықтан өз сезімдерін қабылдау мен түсіне алуы, ересектердің сезім көріністеріне еліктеумен сипатталады. Кейде қарым – қатынастың жағымды немесе жағымсыз стилі балаға еліктеу арқылы беріледі.

ІІ – ІІІ сыныптарға қарай сезім көріністерінде ұстамдылық байқалады. Бала күнделікті мектеп талаптарына сай, мұғалім шарттарына, сынып коллективіне сай өз сезімін басқара алуы керек. Моторлы импульсті реакциялар көбіне мектепке дейінгі балаларға бірінші сынып оқушыларына тән, соңынан олар сөздікпен аусады.

ІІІ сыныпта мәнерлеп сөйлеу дамиды, интонация өзгереді.

І сынып оқушысы өзінің қатты толқуымен күресуге тырысады, өзінің ықыласынсыз, шарттарға бағынуына тура келеді, сонымен бірге бұл оның сезім сферасына әсер етеді.  сынып оқушысының бүтіндей көңіл күйі жарқын ширақ, қуанышты. Бұл – эмоцияналды өмірдің осы жасқа тән нормасы.

Л.С. Славинаның зерттеулері бойынша кейбір оқушыларда осы жас кезеңінде өткір аффективті күйлерге басымдылық байқалады, зерттеу мәлімет бойынша, бұл баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады. Мысалы: жаңа коллективте балаға әдеттегідей жоғары бағаға ие болу, жекелік қасиеттерін, мүмкіншіліктерін көрсете алу, құрдастары тарапынан жақсы қарым -  қатынасқа ие болу оңайға түспейді. «Осы жағдайдын бәрі – деп жазды Л.С.Славина – шамасы жоқтығы туралы ой болады өткір аффективі әсерленушілік туғызады: ондай күй дөрекілік, ашушаңдық, эмоцияналдық тұрақсыздық, адекватты емес, күшті қарсы эмоционалды реакциялары кезінде көрінеді.

Үлгерушілігі нашар оқушыларды жекелік зерттеу кезінде кейбір эмоцияналды ерекшеліктер көрсетілді. Эмоцияналдық тұрақтылығы тән оқушылар, оқуға деген дұрыс қатынас сақтап қалуға бейім.

Үлгерімі төмен қобалжулығы жоғары деңгейде сезімталдығы көтеріңкі және ұстамсыз балаларда көп жағдайда мұғалімге және сабақтарға деген жағымсыз қатынас байқалады. Бұндай оқушылардың мінез – құлықтары көбіне конфликтіге әкеп соғады. (10)

Оқушының жоғары сезімдері бара – бара терең, негізделген бола бастайды: өнегелілік, интелектуалдылық, эстетикалық.

ІІІ сыныпта өнегелік сезімін сезінуі оның дос таңдауында көрінеді.

Ол досты кездейсоқ сыртқы жағдайына байланысты таңдамайды, (қатар тұрады, бiрге үйге қайтады) сыртқы өнегелiлiк белгiлерiне қарап, өзiне жақын тартуына қарап таңдайды.

    Оның бұл сананы ажырата алуы, сөзсiз онда тағы бiр сезiмнiң қалыптасқандығын көрсетедi.

     Құлықтық сезiмiн  сезiне алуы, әрекетшiлдiгi оның iс-әрекетiнде  қалыптасады, байқалады.

             Мұғалiмнiң оқу, еңбек, ойын әрекетiндегi әсер етуiне байланысты оқушыларда жанашырлық сезiмi пайда болады. Балада жанашырлық көптеген әдiстердiң әсер етуi арқылы қалыптасады, соның iшiнде қолдаудың маңызы зор.

             Жанашырлық – бұл басқа бiр  адамның қайғысына ортақтасу, қайғыны  басқалармен бiрге көру, сол адамға  деген қатынасты бiлдiредi.

             Жанашырлықтың дамуы өзiне мынадай  күйлердiң диапазонын бiлдiредi: 1-ден  қайғысына ортақтасу (жан ашу, басқа  адамның қайғысына) және көңiл  бiлдiру (сол адамның қайғысына  көңiл айту); 2-ден, бұл жанашырлықты  да бала елiктеу арқылы үйренедi.

             Елiктеу оның iс-әрекетi мен сезiмiн  көшiрiп алу арқылы iске асады.

   Сезiмге елiктеу  физиологиялық және психологиялық  механизмдер негiзiнде орындалады.

             Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм  сезiмi де дамиды. Өз коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға көмектесуге деген сезiмiн оятады.

              сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар. Құлықтық сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық  және әрекетшiлдiк, нақтылық, жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.

            Құлықтық сезiмi орташа балаларда  осы сапалар көрiнедi, бiрақ достарына  деген қарым-қатынаста ғана.

             Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу  көрсеткiшi бойынша, бұл маңызды оқу  тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде сирек көрiнедi.

             Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде  сынып  оқушысының құлықтық тәжiрибе  шектеулi екенiн ескеру керек. Сондықтан  балада жеке лық құлықтық тәжiрибе  қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген  жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.

          Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы – эмоциялар – бұл  бiздiң әрқайсымызға тән жақсыға  және жаманға деген психологиялық  реакцияларымыз, бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол бiздiң  “Менiмiздiң” бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi. Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да байланысты.

 

2. 3.  Баланың қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi

          Қобалжулық психологияның зерттеу  пәнi ретінде      

 

Үрей адам әсерленушiлiк өмiрiндегi - өте кең тараған және әртүрлi реңi бар, оны түсiндiруге тырысу да өте қиын.

             Бұл психикалық қалыпты түсiндiруде  әртүрлi тiлде әртүрлi анықтамалар  бар. Олар көп ғасырлар тәжiрибе  жүйесiне сүйене отырып түсiндiрiледi. Бiрақ үрей және қорқыныш сөздерiне  анық және нақты анықтама беру  мүмкiн емес.

              А. Кемпинский жазғандай, әдетте бұндай жағдайлар жекелiк әсерленушiлiктi түсiндiрген кезде көп болады. Оны сезiнуге болады, бiрақ нақты анықтама беру қиын.

             Ешқандай психологиялық мәселе  қобалжулық мәселесi секiлдi көтерiлу  мен қайта басылуға шыдаған  жоқ..

              Отандық психологияда қобалжушылыққа  жүргiзiлген зерттеулер 1970 пен 1990 жылдар  аралығын қамтиды.

               Көптеген жүргiзiлген зерттеулерге  қарасақ  бұл терминмен аталатын  зат, анық және көпшiлiк ұсынған  бiр анықтамаға ие болар едi. Дегенмен психологияда психиатрияда сияқты, қобалжушылықтың көптеген анықтамасын ол жайында пiкiрлер көп.

              Бұл “қобалжушылық” терминiнiң  көп мағыналылығы, семантикалығы, анықталмағандығы  психологияда оны әртүрлi мағынада  қолдануына әкеп соғады.

             Бұл стрестiк факторлар арқылы  туындайтын гепотетикалық “уақыт  аралық ауыспалы” және уақытша  психикалық қалып;