Мектепке дейінгі балалардың эмоциялары мен сезімдерін дамыту

    Адамда үрей әдетте әлеуметтiк қатынаста сәтсiздiктi күтумен байланысты болып келедi және қаiптi саналы түрде сезiне алмауымен негiзделедi. Функционалды түрде үрей тек субьектiнiң алдағы қауiп туралы ескертiп қана қоймайды, сондай-ақ осы қауiптi iздеу мен нақтылауға да итермелейдi.

    Ол көмексiздiк, шарасыздық түрiнде де көрiне бередi, өзiне сенiмсiздiк, сыртқы факторлар алдындағы шарасыздығы, олардың күшi мен қатерлi сипаты туралы асырамшылдығымен байланысты болып келедi. Үрейдiң әрекеттiк көрiнiсi жалпы ұйымдастырушылық әрекетке байланысты болады, оның бағыттылығы мен тиянақтылығын бұзуға алып келедi. Үрей невроздардың даму механизмi ретiнде (невротикалық үрей) адамның психикасының қалыптасуы мен дамуының iшкi қайшылықтарында пайда болады. (Мәселен, қайшылық деңгейiнiң жоғары болуы, мотивтердiң жеткiлiксiз әдептiлiк негiзделуi және с.с.). Осының нәтижесiнде өзге адамдар жағынан болатын қауiп-қатерге дұрыс қарамау пайда болады.

   Қобалжушылық жағдайында тек бiр ғана эмоцияны бастан кешiрмеймiз, қандай да бiр әртүрлi эмоциялар комбинациясын сеземiз, олардың әрбiреуi бiздiң әлеуметтiк қарым-қатынасымызға әсер етедi, сондай-ақ бiздiң соматикалық жағдайымызға, қабылдауымызға, ойымыз бен әрекетiмiзге әсер етедi.

    Балалардағы қобалжушылық феноменологиясын зерттеуге бағытталған аналолгиялық зерттеулердi Бламберг пен Изард жүргiзген.(Blamberg, Izard, 1985). Қобалжушылық деңгейiн өлшеу үшiн авторлар үрей мен қобалжушылық шкаласының балалық вариантын қолданды.(STATS) (Spisberger,Edwards,Gushene,Montiori,Platzek,1973).

      Бұл зерттеулердiң нәтижесi мынаны көрсетiп отыр: үрейдi бөлек жеке феномен ретiнде қарастыруға болмайды.

           Балалар мен үлкендердегi үрейдi түсiну және дұрыс емдеу үшiн  онда қандай дискреттi эмоциялар  бар екенiн түсiнiп алу қажет. Әрбiр адамдағы үрей жағдайы  әртүрлi эмоциямен туындауы мүмкiн, сондықтан әрбiр нақты үрей  кезiнде эмоциональды профильдiң құрылысын жасау пайдалы болып табылады. Үрейдегi субьектибтi эмоцияның кiлтi қорқыныш болып табылады, сондай-ақ басқа да эмоциялар, мәселен, қайғы, кiнә, ар-ұят, үрейлi мазасыздықта туындауы мүмкiн.

     Филлипс, Мартин мен Майерс зерттеулерi бойынша көптеген жұмыстардың нәтижелерi бiр-бiрiне қарама-қайшы болып келедi. Олардың көрсетуiнше, үрейдiң ауыспалы эмоционалды жағдайы ретiндегi және ретiнде арасындағы концептуалды айырмашылығы, менiмше, конструктивтi болып табылады. Мұндай айырмашылық Кэттел мен Шейсрдiң еңбектерiнде кездеседi және 1961 жылдан берi бұл аспектiге көп көңiл бөлiнуде.

    Үрейдiң құрам және жағдай ретiндегi айырмашылықтары И.Г.Серазонның еңбектерiнде негiзгi орын алады.

    Энштейн бойынша үрей қатердiң кейбiр формасында туындайтын активациясы бар процесстен пайда болады және сәйкес келетiн iс-қимылға көптеген себептерге орай бағытталмайды..

    Жалпы қобалжушылықтың ситуативтi - спецификалық критерийлерi құрам ретiнде белгiлi бiр стрестiк ситуациядағы үрей жағдайының өсуi мен туындауына қолайлы болып келедi.

    “Үрей” терминiнiң жан-жақты және семантикалық белгiсiздiгi психологиялық зерттеулерде оны әртүрлi мағынада қолданудың нәтижесi болып табылады. Бұл сондай-ақ гепотетикалық “уақтылы өзгермелi”, және уақытша психикалық жағдай болып табылады, туысқандық ұғымдар көмегiмен сипатталатын iшкi және сыртқы сипаттамалар көмегiмен берiлетiн жеке ның әлеуметтiк сапалары мен қажеттiлiктерi негiзiнде туындап отырады. Сонымен бiрге үрей жағдайын сипаттау үшiн жүргiзiлген зерттеулерде көптеген әртүрлi терминдердiң қолданылуы ситуацияны күрделендiре түсiредi.(35).

    Е.Д.Спилбергердiң айтуынша ”үрей” терминi жағымсыз эмоционалды жағдайды сипаттау үшiн қолданылады. Мұндай жағдай белгiсiз қауiп, қатер кезiнде туындайды (жағымсыз бағаны күтуде және агрессивтi реакция кезiнде; өзiне деген терiс қатынасты қабылдау  мен өзiне деген қатер кезiнде) және жиi қауiптi саналы түрде сезiне алмауымен негiзделедi.

    Екiншi жағдайда қобалжушылық жеке ның  сапасы, белгiсi ретiнде әртүрлi ситуацияларда өзiндiк “Менiне” қатысты қатердi қабылдау бейiмдiлiгi және үрей жағдайының күшеюi мен әсер ету сипаттамасы бойынша қалыптасады. Әртүрлi стрессорлардың әсерiнен туындап отыруы барлық кезде жекеленген: айқын көрiнген қобалжушылығы бар  жеке  көбiнесе қоршаған әлемдi өзiнен көп деңгейде потенциалды қатер  мен қауiп алып келетiндей қабылдайды.

     Үрейдiң функциялары туралы сұрақ үрейдiң генетикалық түбiрi, оның туындау және күшею ситуациясы, үрейдiң әрекетке әсерi және т.б. осы сияқты сұрақтармен қатар қарастырылып келедi. Бiрақ та психологиялық әдебиеттерде арнайы бұл сұрақ қаралмайды.

    Жеткiлiктi дәрежеде тұрақты  З Фрейдтiң дәстүрi бойынша (56) қауiп сипаттамасында қорқыныш дифференцияның белгiлерiн қарастырады, алдағы қатерге деген реакция ретiндегi үрейде де қарастырады. Сондықтан кейде үрейдi белгiсiз қорқыныш немесе қауiптiң барысында туындайтын жағдай ретiнде де қарастырады.

     Қатердiң қайнар көзiн анықтау мен функцияны iздеу барысында бiрнеше авторлар берiлген.

           Осыменен, үрей тек қана iшкi призма ретiнде ғана емес, сондай - ақ сыртқы жағдайларға байланысты үрейдегi тығылған қауiптi iздеу ретiнде де қарастырылады. Сондай –ақ қайғы мен қатердiң сигналын бiлдiредi.

     Үрейдiң келесi маңызды функциясы қалыптасқан ситуацияны бағалау болып табылады.  Осыменен алғашқы мағынасы оған қандай субьективтi мән берiлетiнiне байланысты. Мұндай ерекшелiктi Н.И.Наенко былай көрсетедi:”… дүрбелең жағдайының психологиялық спецификасы… iшкi әсерлерге байланысты емес, бiрақ та адам үшiн олар өте күштi болу керек”.(36).

   Дәстүрлi түрде қауiптi ситуацияға әрекеттiк реакцияның үш формасын бөлiп көрсеткен: қашқындық, агрессия, ступор. Бұлардың әрқайсысы субьект әрекетiн бағыттап отырады: қашқындық – қатерлi обьектiнiң өзiмен кездесу мүмкiндiгiн болдырмау; агрессия - қауiп- қатер көзiн жою арқылы; ступор – қандай да бiр белсендiлiктiң қатысуы арқылы жүзеге асады.

    Үрейдiң жағымсыз түрдегi эмоционалды мазасыздығы мынадай жағдайда пайда болады, егер де  ситуацияны қауiптi деп санап, оны шешудiң тәсiлдерiн таппаған жағдайда. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: қатер мен қауiптiң негiздерi үрейдi туындатуы мүмкiн.

     Осыменен үрейдi зерттеу деген функционалды бағыт негiзiнде осы жағдайды анықтауға болады (ступор, қашқындық, агрессия), оны толық  деңгейiндегi когнитивтi, эффективтi және әрекеттiк реакция ретiндегi күрделi процесс тәтижесi ретiнде анықтауға болады. Бұл процесс потенциалды түрде қауiптi деп есептелiнетiн ситуацияда қайталанылады.

    Үрей қауiп көзiн iздеуге бағытталған және оны жеңу үшiн қолданылатын құралдарды бағалауға бағытталған.

    

        

                                                                                     Қауiптiң болмауы

                   

Қауiптiң  бастамасы                        

 

           

                                                      

 

                                                           

                                                           

 

 

 

Қобалжушылық жағдайдың дамуы мен оны жеңу тәсiлдерiнiң функционалды схемасы.

 

      Қобалжушылық жағдайының пайда болуы бұл процестiң дамуын жеңiпшығудың “жiберушi сәтi” болып табылады. Қобалжушылық жағдайындағы  қауып-қатердiң  туындауын бiлмейдi. Мұндай белгiсiздiк жағдай адамда жайсыздық жағдайын туындатып, қайғы-қасiреттi сезiне бiлу қабiлетiн танытады. Басынан кешiрген эмоционалды дискомфорт жағдайы потенциалды қауыппен қатынасқа түсуге жағдай жасайды; 

        Шынайы қауiптiң шешiлуiне бағытталған белсендiлiк қалыптасады.

        Қобалжушылық жағдайды зерттеген деген функционалды қатынастың жүзеге асырылуы мынадай қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi:

• Қобалжушылықтың жалпы теориясының дамуы үшiн қобалжушылық жағдайын зерттеумен қатар когнитивтi лық процесс барысындағы қобалжушылықтың функцияларын талдап, iрiктеп отыру қажет;

       Функционалды қатынас қобалжушылық жағдайын тек қана берiлген жағдайды сипаттайтын уайым  мен реакциялар жиынтығы ретiнде ғана емес, сондай-ақ жалпы жеке ның қызметiн ұйымдастырушы субьективтi фактор ретiнде де қарастыруға мүмкiндiк бередi;

Функционалды қатынастың жүзеге асуының бiрiздiлiгi қобалжушылық жағдайды жеңудiң тәсiлдерi мен функциялары себептерiн комплекстi түрде талдау жасауға мүмкiндiк бередi, соның негiзiнде адамға психологиялық көмек көрсетудiң нақты әдiс-тәсiлдерiн ұйымдастыруға болады.

        З.Фрейдтiң ойынша қауiптiлiк жағдайының табиғаты жас кезеңiне байланысты өзгерiп отырады. Ең алғашқы балалық шақта қауiптiлiк обьектiлердi жоғалтумен байланысты болып келедi. Суперэгоның дамуынан кейiн әлеуметтiк қобалжушылық (қорқыныш пен ұялудың, қорқыныш пен тұйықтықтың арасындағы байланыс) сыртқы қауiп үшiн iшкi орынды алады, ал әдептiлiк қобалжушылығы (қорқыныш-кiнәлау типтегi құрылымы) iшкi-индивидуалды феномен ретiнде дамып отырады.

      З.Фрейд ойынша әлеуметтiк, әдептiлiк қобалжушылығына қорқыныштан басқа когнитивтi процестер мен өзге де эффектiлер кiредi. Қобалжушылық мәселесiне қатысты өзге де авторлардың көзқарастарын талдай келе, олардың ойынша да қобалжушылық қорқыныш және бiрнеше қосымша аффектiлер мен әртүрлi аффективтi - когнитивтi құрылымдар жиынтығын құрайды деп есептейдi.(Izard,1972). Бұл түсiнiктерге қорқыныш, қастылық, уайымшылдық, намыс, кiнә, психофизиологиялық қозушылық және т.б. кiредi.

        Дифференциалды эмоциялар теориясы бойынша, қобалжушылық негiзгi қорқыныш эмоциясы менбiр немесе бiрнешеөзге фундаментальды эмоциялар әсерiнен тұрады, уайымшылдық, ашу-ыза, кiнә, намыс және қызығушылықпен байланысты. Қобалжушылық депрессия сияқты қажеттiлiк жағдайы мен биохимиялық факторлады да қамтамасыз етедi.

        Қобалжушылықтың формалары туралы айтуға да болады. Егер де, әрбiр формасы үшiн (арнайы) эффектiлер кiретiн арнайы комбинация бөлiнiп берiлсе (мәселен, қорқыныш-азап шегу-ыза, қорқыныш-ар-ұят-кiнә сезiмi). Дифференциалды эмоциялар теориясының контексiнде қобалжушылық  қорқыныш және өзге эффектiлер мен нақты эффекттi когнитивтi бағыттаушылық әсерлерiнiң комбинациясына қатысты термин ретiнде де қолданылады. Аффектiлер комбинациясын нақты атауға болмайтын жағдайда мұндай терминдердi қолдану қолайлы болып табылады. Дифференциалды эмоциялар теориясы бойынша аффектiлер жиынтығын қобалжушылық деп те атауға болады. Мәселен, кiнә сезiмiне шалдыққан ларды қорқыныш-күнә, немесе қорқыныш- ұят-күнә синдромы болуы ықтимал. Ал, басқалар қорқыныш - азап шегу, қорқыныш – ыза, қорқыныш- азап шегу –ыза комбинацияларын бастан кешiруi мүмкiн. Бiрақ та кез-келген жағдайда қобалжушылық синдромындағы негiзгiсi қорқыныш болуы керек.

        Қобалжушылықтың аффективтi компоненттер әсерлерiнiң сипаттамасы дан ға өту барысында түрленуi мүмкiн.

         Э. Гельгорн өзiнiң нейрофизиологиялық талдануларын мынадай жағдайға негiздейдi, егер де антогонистикалық эрго - және трофотропикалық жүйелердiң жоғарғы белсендiлiгiнiң бiрдей нәтижесi болып табылады, және де екi жүйенiң арасындағы реципрокности-дiң бұзылушылығының нәтижесi болып табылады. Мұндайда, әдетте, эрготропикалық жүйе негiздеме болып келедi. Екi жүйенің бiр мезгiлде әсер етуi ағзада қарама-қайшылық туғызады.

        Э. Гельгорн (1965) “қобалжушылықтың паттерналарын” бөлiп көрсеттi.

        Бiрiншiден, бұл уайымшылдық, гипербелсендiлiк, симпатикалық реакциялар мен эрготропикалық жүйенiң негiзiмен сипатталатын қозушы формасы болып табылады. Бұл қорқыныш- ыза синдромы болуы да мүмкiн.

        Екiншiден, бұл гипобелсендiлiкпен, парасимпатикалық реакциялар мен трофотропикалық жүйенің негiзiмен сипатталатын тежеушi формасы болып табылады. Бұл қорқыныш - азап шегу синдромы болуы мүмкiн.

        50 жылдардың барысында Айова штатындағы университетте Тейлор мен Спенс қобалжушылықты зерттеудiң әдiстерiн ұсынды, бұл әдiстер жануарлармен жүргiзiлген эксперименттер мен құштарлық теориясына негiзделген әдiстерге қарағанда өзiнiң нәтижелi жемiсiн бердi.

        Тейлор мен Спенс қобалжушылық жағдайын тек қана теориялық – ассоциативтi қорытындылар негiзiнде ғана емес, сондай-ақ құштарлық күшiнiң жаңа әдiстердi меңгеруге тигiзетiн әсерi жағынан да қарастырды.

       Миллер мен Маурердiң қөзқарастары бойынша қобалжушылық меңгерiлiп қойылған құштарлық ретiнде қарастырылды.

        Қобалжушылықты зерттеушiлер – Фрейд, Гольдштейн, Хорни – мынадай көзқараспен келiседi; қобалжушылық диффузды қауiп болып табылады, және де қобалжушылық пен қорқыныш арасындағы айырмашылықтың бiрi, қорқыныш бұл арнайы (нақты) қауiп алдындағы реакция, ал қобалжушылық болса, шашыраңқы, белгiсiз, өзгеше емес болып табылады. Қобалжушылықтың табиғатын мынадай сұрақ қою арқылы бiлуге болады: қобалжушылықты туындататын уайымшылдықтағы қатерге не әсер етедi?

        Қобалжушылық – ның өмiрiндегi маңызды деп есептелiнетiн құндылықтарға төнiп тұрған қауiп-қатер болып табылады.

        “Диффузды” және “шашыраңқы” терминдерi қобалжушылықты басқа эмоцияларға қарағанда онша ауыр ауру деп есептемейдi.

        Мәселен, басқа сезiмдердiң бiрқалыптылығында қобалжушылық қорқынышқа қарағанда ауыр бастан кешiрiледi. Басқа эмоциялар, сол секiлдi қорқыныш, ыза, қастылық - бүкiл ағзаны жаулап алады. Қобалжушылықтың диффуздылығы мен индеференттiлiгi жеке лық деңгейге қатысты болып келедi.Әр түрлi қорқынышты бастан кешiрiп жатқан  өзiне арналған қауiпсiздiк моделiн қайтарып отырады. Қобалжушылықтың пайда болуы барысында қатерге өзiндiк қауiпсiздiк моделi төтеп бердi.