Құқық қорғау қызметкерлерінің өзіндік бағалауларының кәсіби іс-әрекетіне әсерін зерттеу

          Кеңес психологиясында өзіндік  бағалау мәселесі теориялық-эмпирикалық  деңгейде көп зерттелген (Чамата  П.Р., Абульханова К.А., Сафин Ф.Ф., Кон И.С., Крягжде С.П. және т.б.)[19].

        Өзіндік сана –сезімдердің онтогенетикалық  даму ерекшеліктері Б.Г. Ананьевтің, С.Л. Рубинштейннің, Л.С. Выготскийдің  жұмыстарында қарастырылады. Б.Г.  Ананьевтің пікірінше, нәресте  жасындағы бала кездейсоқ әрекетінен, ол өз әрекеттерін өзіндік  бағалауға өтеді. 

Өзіндік сана-сезімдердің қалыптасуы, яғни қоршағандарды ғана емес, өзін де ұғыну, өзін «Мен» ретінде ұғыну іс-әрекетті саналы өздігінен тәуелсіз жүзеге асыру  болып табылады және тұлғаның өзіндік  бағалаудың қалыптасу процесінде оқу  іс - әректіне берілген бағалау, тұлғалық сапалар, мінез-құлық шешуші рөл  атқарады.

          Өзіндік бағалау - өзіндіқ сана  –сезімдердің бірлігі, тұлғаның  қасиеттеріне, сапасына деген қатынасы. Өзіндік бағалауға деңгей, икемділік,  орнықтылық, адекваттылық (жағымды,  теріс) сияқты сипаттамалар тән.

Классикалық интроспекционизмде ХХ ғасырдың басында  өзін-өзі бағалаудың концепциясын Т.Липпс  өңдеген. Оның көзқарасы бойынша  субъектінің өзіндік бағалауы оның сана-сезімімен тығыз байланысты.

     Т. Липпс бағытының негізі, адамның  өзі туралы көзқарасы өзіндік  бағалауы арқылы көрініс береді. Ол баға психологиялық тұрғыдан  алып қарасақ объективті болып  саналады. Олар бастапқы немесе  соңғы инстанция болуы мүмкін.

Соңғы жылдардағы эксперименттік зерттеулер өзін-өзі бағалауды өз беттілік, жеке тұлғалық феномен, адамның мінез-құлқын реттеуші ретінде қарастырады (Т.В.Демина, А.И. Липкина, М.И. Лисина, В.С. Магун, В.Ф. Сафин) және т.б. Психология үшін өзіндік  сана мен өзін-өзі бағалауды реттеу функциясымен, сондай-ақ олардың бұзылу себептерімен байланысты мәселелерді  де қарастырады. Дегенмен өзіндік сананың  құрылымына танымдық (өзін -өзі тану), эмоциялық құндылық (өзін-өзі салыстыру) және ерікті әрекет (өзін-өзі реттеушілік) сияқты үш жағы қарастырылады. Осыған орай бұл үш компонентті бірлікте және өзара байланыста қарастыру  қажет.

        Өзіндік сананы күрделі жүйелі  психологиялық құрылымның қалыптасуы  ретінде оны тікелей диагностикалау  және өлшеу мүмкін емес. Өзіндік  сананың болуының бір формасы  «Мен» бейнесі болып табылады.

      «Мен» бейнесі бұл тұтастай  интегративті құрылым, Оған өзін -өзі реттеудің негізі болып  табылатын адамның өзіндік сана  процесімен өзіне эмоциялық құнды  қатынасты құру жүйесі енеді.Дегенмен, «Мен» бейнесінде тікелей оның  жоғарыда айтылған ерекшелігін  өлшей алмаймыз.Әдетте, бұл мақсатта  жанама көрсеткіштер қолданылады.  Жанама көрсеткіштерге: адамның  мінез-құлқының іс-әрекеттегі өзара  қарым-қатынасының әртүрлі формасында  мүмкіншілігінше көрінуін объективті  өлшеуге болатын жағдайлар жатады. Тұлғаның өзіндік сана құрылымының  іс-әрекеттегі өзара қарым-қатынасының  әртүрлі фрмасында мүмкіншілігінше  көрінуін объективті өлшеуге  болатын жағдайлар жатады.

Тұлғаның  өзіндік сана құрылымының қалыптасу  жағдайлары бұл құрылымға бірқатар әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды  ендіруді қарастырады. Осы ендірулер  арқылы өзі туралы өзі, өзінің қасиеттері, қабілеттері өзін бағалау формасындағы ептіліктер туралы ой-пікірлердің қалыптасуын  шарттандырады. Бұлар біртіндеп, жинақтала  отырып, тұлғаның өзіне қатынасын  анықтайды. Бұл өзіндік бағалау  өзіне жалпы қатынас ретінде  іс-әрекетпен өзара әрекеттесудің  әрқилы түрлерінде тұлғаның нәтижелі ену өлшемін көрсетеді. Мұндай өзін-өзі  бағалау мен өзіне қатынасы өзін-өзі  басқару бойынша нәтижелі іс-әрекеттің  өлшемі болып табылады.

       Басқа зерттеуші А.Пфенедр де  интроспекционизм бағытының өкілі  өзін -өзі бағалау мәселесін зерттеген.  Ол өзін-өзі бағалаудың «Мен»  және «сана сезіммен» байланысты  қалыптасып дамитындығын айтады.

   Өзін-өзі бағалауды «Мен» концепциямен  байланыстырған.У.Джемстің көзқарасына  тоқталуға да болады. Автор бойынша  өзін-өзі бағалау төрт компонентпен  байланысты: рухани «Мен», материалдық  «Мен», әлеуметтік «Мен»және физикалық  «Мен».

        З.Фрейдің ізбасарлары аналитикалық  психологияның өкілі К.Юнг, индивидуалды  психологияның өкілі  А.Адлер,  эпигенетикалық психологияның өкілі  Э.Эриксон, Э.Фромм, К.Корни. Г.Салливен  теориялары да өзін-өзі бағалау  мәселелеріне арналған.

      Неофрейдистер өзін-өзі бағалаудың  өмір сүру жағдайынан, жеке адам  аралық қатынастардан, жалпы айтқанда  әлеуметтік психологиялық жәйттерден  тәуелді деп қарастырады.

      Келесі көзқарас Эрик Берннің   «Тарнсактылы талдау» бағыты.Э.Берн  өзін-өзі бағалауды тұлғаралық  қатынастарға  тәуелді дейді.

      Тұлғааралық қатынасты ол «трансакциялар»  деп атайды. Адамның «Мені» әртүрлі  өмірлік жағдайларға байланысты  үш түрде көрініс береді. Оларды  Э.Берн «Бала», «Ересек», «Ата-ана»  деп атайды.

      «Бала» - бұл кездейсоқ бақыланбайтын  архаикалық импульстер. «Ата-ана»  педант, өзін қалай ұстау керектігін  білетін, үйретуге бейім болып  келеді. «Ересек» - есеп машинасы  тәріздес, оңы  мен солын таразылап  жүреді. Әр адамда үш позицияда  кездеседі, бірақ әрқайсысы әр  кезде көрініс береді.

      Когнитивті психология  адамды  жүйе деп қарастырып, ақпаратты  іздеп, өңдеумен айналысатындығын  айтады. Бұл бағытты Дж.Брунер, Г.Саймон, П.Линдсей, Д.Нормен, Дж.Р.Андерсон, Л.Фестингер,  Ф.Хайдер, У.Найссер, Д.Бродбент, А.Пайвио  және басқалар дамытқан.

     Абрахам Маслоу өзінің концепциясында  өзін-өзі бағалауды өзін-өзі жүзеге  асырумен қатар қарастырады.

    Осыған ұқсас теория К.Роджерстың  теориясы болып табылады. Бұл  концепциядағы негізгі категория  өзін-өзі бағалау, «Мен»-концепция  категориясы болып есептеледі. Бұл  ктегориялар адамның қоршаған  ортамен өзара әрекеттесітігін  нәтижесінде жүзеге асады.

        Р.Бернс бойынша «Мен-концепциясы» - бұл индивидтiң өзi туралы барлық  пiкiрлердiң жиынтығы. Осымен байланысты  «Мен-концепциясының» уш бөлiгiн  бөледi:

1.  «Мен бейненiң» - когнитивтi аспект, барлық өмip аймақтарында аз тұлғасы  туралы  бiлу.

2.  «Өзiндiк бағалау, өзiн қабылдау»  - аффективтi - құнды аспект, бағалайтын  сипатамаларының  жиынтығы.       

3.  Жүрiс-тұрыстық бағдарламалар - өзiндiк  бағалаудың және мен бейнесiмен  тудырылатын әр түрлi және олардың  өнiмдi iс-әрекетте iскe асырылуы.

Осылай  Р. Бернс өзiндiк бағалауға эмоцияналды  – құндылық құрылымның рөлiн бередi және оны өзiндiк қатынаспен теңестiредi. Автордың пiкiрiнше өзiндiк бағалау  «Мен-концепциясын» қалыптасуының  шарты деп есептейдi. Р. Берненiң  айтуынша, Мен-концепция тар мағынада өзiн бағалаудың өзi болып табылады.

А.В.Захарова өзін-өзі бағалауды өзін-өзі реттеумен  байланыстырса, И.И.Чеснокова өзін-өзі  бағалауды тұлғаның мотивациясымен байланыстырады.

         Өзін-өзі бағалау рационалды және  эмоционалды компонентерден тұрады. А.Г.Спиркин көбіне өнің когнитивті, танымдыық қызметіне көп тоқталады.

       И.И.Чеснокова өзін-өзі бағалауды  өзіндік таным процесі деп  атайды. Оның негізгі қызметі  тұлғаның іс-әрекетімен мінез-құлығын  реттеу.

Ж.И.Намазбаева өзін -өзі танудың  бірнеше жолдарын талдай келе, соның  ішінде басқаларды тану арқылы өзін -өзі  тануды ерекше бөліп көрсетеді. «Қарым –қатынас үрдісінде адамдар бірін  бірі танып, бірін –бірі баға береді. Өзгенің осындай бағалауы әр адамның  өзін -өзі бағалауынан көрініс танытатын болады». Демек, өзгелердің берген бағаларын ескере отырып, адым өзін -өзі бағалайды, таниды.

        Психологтардың пайымдауынша, өзін біреулерге ұқсату сезіміне ие болудың маңыздылығы сонша, кейде тіпті адамдар заңды бұзуға дейін баруы мүмкін, яғни тек ұқсастықсыз қалмау үшін қоғамның жабыстыратын ұқсастыққа қарама –қарсыны таңдап алуы мүмкін.

     Осылай қазiргi анализдеу барысында  өзiндiк бағалаудың интерпретациясының  үш үлгiсiн бөлуге болады және  индивидтiң өзiндік санасында  оның көpінуі.

1. Өзiндiк бағалау - «Мен-концепциясының»  бөлiгi, өзiндiк бағалау өзiн қабылдау  деңгейдiн, өзiндi түйсiну сезiмiнiң  деңгейi, «Мен» бейнесiне кipeтін  барлық құндылықтарды көрсетедi.

2. Өзiндiк бағалау когнитивтi құрылым  ретiнде қарастырылады.Мен  туралы  жаңа ақпаратты жинай, яғни  индивидтің өзі туралы ақпаратты  тіркеп отырады, адамның өткен  тәжiрибесiн жалпылайды. Өзiндiк бағалау  - бас субъектiнің «мен» бейнесi.

3.  Л.В. Бороздинның пiкiрiнше, өзiндiк  бағалау «Мен» бейнесiне де, өзін  эмоцияналды құнды қатынасына  да жатқызылмайды. Ол индивидтiң  өзiнің потенциалына байланысты  сыншыл көзқарасын ұстауды көрсетедi. Кейiннен бұл тұжырымды қолдана  бастады. 

Өзiндiк  бағалау жалпы және жеке eкi формалардың  функционалдық арқылы қарастырылады.

Көптеген зерттеушiлер жеке өзiндiк  бағалаудың мазмұнына адамның өзiн  нақты қабiлеттерiн, мүмкiндiктерiн, физикалық  және тұлғалық ерекшелiктерін бағалауын  жатқызады. (М.Т. Елагина, О.М. Алисомова, Р.Б. Стеркина).

Жалпы өзiндiк бағалауды түсiндiруде бiрнеше көзқарас бар. Кейбір зерттеушiлер (Б.С. Братусь, В.И. Павленко) жалпы өзiндiк  бағалауды тұлғаның құндылық - мағыналық  сферасымен байланыстырып қарастырады.

Басқа авторлар жалпы өзiндiк бағалауды  жеке өзiндiк бағалаулардың бiрiгуiнен  шыққан өзiндiк бағалау деп түсiнедi.

Кейбiр зерттеулерде жалпы өзiндiк  бағалауды адамның өзiне деген  эмоционалды – құндылықты қатынаспен бiрге қарастырады (К.Роджерс, Л. Липкина).

К.Роджерстiң пiкiрiнше, өзiндi қабылдау - бұл бағалау емес, бұл өзiн  қатынас стилi мен онтогенез процессiнде  қалыптасатын жалпы өмiрлiк бағда  болып табылады.

Басқа авторлар жалпы өзiндiк бағалауды  өзiндi сыйлау (И.СКон) су6ъекттiң өзiнде  эмоционалды және epiк қасиеттерiнiң  даму деңгейiмен байланысты «Мен күшiне» ceнуімен (Р. Бернс), өз тұлғасының жетiстiктерін бағалау (Р.Б. Стеркина), және өзiндi қа6ылдау  ретiнде түсiнедi (Е.О. Фетова).

Өзiндiк бағалау құрылымында  үш негізгі түрдi бөледi: болжамдық  актуалды және ретроспективті.

Болжамды  өзiндiк бағалау - бұл субъект ic - әрекетті бастамай тұрып өзiнiң мүмкiндiктерiн бағалайды. Болжамдық өзiндiк бағалау екі формада көрінеді:

1.адамның  өз өзiн субъект ретiнде бағалау.  Бұл категориялық деп аталады. 

2. зерттеулi – мәселелiк - бұл әрекет  пәнiне бағдарлану және өзгеруге  мүмкiндiгi бар қарым - қатынас. 

Болжамды өзiндiк бағалаудың бiр  сипаттамасы - бұл талпыну деңгейі  болып табылады. Оны психологияға алғаш енгiзген К.Л. Джемс болды. Левин  мектебiнде бұны эксперименталды  түрде өңдеп, дәлелдеген.

Актуалды  өзiндiк бағалау - жүрiс - тұрыс процессiнде маңызды болатын адамньң өзiнiң мүмкiндiктерiн және нәтижелерiн аралық бағалауы және коррекциясы.

Ретроспективті  өзіндiк бағалау - субъектiнiң жүрiс – тұрыстық әpeкeттің жеткен нәтижелерiн бағалау. Ретроспективтi өзiндiк бағалаудың негiзгi сипаттамасы - бұл субъекттiң өзiне байланысты талап етушi деңгейiмен көpiнeтін сыншылдық.

С.А. Бурасидiң ойынша, өзiндiк бағалаудың деңгейiнiң критерийi - бұл оньщ iшкi эталонмен жақындығы  болып табылады.

Өзiндiк  бағалаудың адекваттылығы - индивидтiң ic - әрекет нәтижесi оның бұл әрекет жөнiндегi пiкiрмен сәйкес келуi және адамның өз туралы пiкiрi басқа адамдардың  пiкiрімен сәйкес келуi.

Өзiндiк  бағалаудың соңғы ерекшелiгi бұл - тұрақтылық. Тұрақтылық бағытта қарастырылған.

Бiрiншi бағыт өзiндiк бағалаудың теорияларымен байланысты (әлеумет  салыстыру, өзiндiк атрибуция, Мен  – сәйкессiздiгi және өзiндi сыйлы  теориясы).

Бұл теориялардың бiр - бiрiндегi айырмашылыққа  қарамастан,өзінді бағалауды тұрақты,мәңгі  өзгермейтiн құрылым деп қарастырмайды. Kepiciнше өзгеруге қабiлетi бар құрылым  ретiнде түсiндiредi.

Екiншi бағыт өзiндiк бағалауды  тұрақты құрылым  ретiнде қарастырады. Шетелдiк және отандық зерттеушiлер  өзiндiк бағалаудың белгiлi бiр деңгейiнің  қорғаныс механизмдерiн бөледi. Бiрiншiден, адамның басқа адамдармен қарым-қатынас  жасаған кезде iскe асырылатын механизмдер. Өзiндiк 6ағалаудың тұрақтылығын сақтайтын  механизмдердiң 6ipi генерализация. Генерализация  кезiнде жоғары немесе төменгі өзiндiк  бағалары бiр аймақтан 6асқаларға  өтедi де, сөйтiп, өзiнiң тұрақтылығын сақтайды.

Өзiндiк бағалаудың тұрақтылығын «Меннiң» қорғаныс механизмдерi қамтамасыз ете  алады.

Өзiндiк бағалаудың тұрақтылығын зерттеген  арнайы зерттеулердің нәтижесi бойынша, өзiндiк 6ағалаудың деңгейi адамның  кей6iр тұлғалық қасиеттерiне байланысты. Х. Хекхаузеннiң алынған эксперименталды  нәтижелердiң көpceтyi бойынша, сәтсiздiкке  бағытталған адамдардың өзiн өзі  бағалаудың тұрақтылығы олардың  түп нұсқаларына тәуелдi. Жоғарғы  түп нұсқасы бар адамдар жеңiл  мақсаттарды таңдайды, ал төменгі  түп нұсқасы өзiндiк бағалаудың деңгейiн көтеру мүмкiндiгiнен айырып, қиын мақсаттарды таңдап жүредi. Бiрiншiлер, өзiнiң жоғарғы түп нұсқасына  жетуге тырыспайды, ал екiншiлер өзiнiң төменгі түп нұсқасын жоғарлатып, сәтсiздiкке келедi.

Бұл тұжырымды әрі қарай дамытқан отандық психологтардың зерттеулері  көрсеткендей, төменгі өзінді  бағалау  және талаптану деңгейiнiң жоғары болуы өзiндiк бағалаудың бұл деңгейiн  сақтауына әкеледi. Қиын мақсаттық  аймағында жұмыс iстеп адам сәтсiздiктерге тап болып, өзiндiк бағалаудың деңгейi төмен екендiгiне көз жеткiзедi. Сөйтiп, өзiндiк бағалауды турақтылығын  сақтайды. Керiсiнше талаптану деңгейi төмен, ал өзiң бағалауы жоғары болуы  да, өзiндiк бағалаудың тұрақтылығына  әкеледi. Онда мақсаттарды алдына қойып  және соларға жету арқылы  адам өзiннiң  жоғары бағалауын дәлелдейдi.