Құқық қорғау қызметкерлерінің өзіндік бағалауларының кәсіби іс-әрекетіне әсерін зерттеу

        Адам өзінің бойындағы қабілеті  мен іскерлігін жетілдуріді іздену  деп атап, оны неғұрлым өзі-өзі  сынап көреді екен. Мұндай сынақ  адамның денесі мен рухани  жағынан дамып жетілу жолындағы  күрделі қиындықтарды жеңуге  тура келеді.

      Егер адамдар өзара сөйлесіп, қарым-қатынас жасамаса, онда оның  өмір тіршілігінің мән-мазмұны  да болмас еді. Осы орайда  адамдардың күнделікті өмірдегі, кәсіптік саладғы өзара тілдесіп  қарым-қатынас жасауының, оның  рухани өмірі мен тіршілік  бейнесінің қалыпты дамуына қаншалықты  әсер ететіндігін жете түсінуге  болады.

      Адамдар арасындағы қарым-қатынас  жасауда аса қажетті шарттың  бірі сөйлеушілердің өз пікірлерін  өзгелерге,тыңдаушыларға қалайда  жеткізіп,оларға әсер етуді көздесе,ал  тыңдаушылардың  қарым-қатынас орнатудағы  сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс  ұғынып,оны іс-жүзінде асыру білу  мәдениеттілігіне байланысты.Бұл  жәйттан біз қарым-қатынас жасаудың  үнемі екі жақты процесс екендігіне  көзіміз жетеді.

       Арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелеріне  қарағанда адамдадың басым көпшілігі  тілдесу арқылы адамдар өзара  қарым-қатынас жасап біріне-бірі  білдірмек болған ойын пікір  алысады, қатынас орнатудың нәтижесінде  өзара ықпал етіп, адамдардың өмір тәжірбиесі, іс-әрекет, теориялық ой пайымдары дамиды.

      Эмоционалды тұрақтылық стресске  деген тұрақтылық,  эмоциямен  мінез құлықты басқару деңгейі,  қауіпті жағдайлардағы жұмыс  қабілеттілігі жатады.

       Келешегіміздің бағдарлы өрістерін  кеңету үшін саналы да салауатты  рухани психологиялық мәдениеттің  қалыптасуы мен жетілуіне жол  ашу-қоғамның биік мақсаты.

    Сонымен қатар, әлеуметтік дамудың  реформалық мазмұнына қарай бейімделу  мүмкіндігі көрінеді.

1.3 Құқық  қорғау органы қызметкерлерінің  кәсіби іс-әрекетіндегі өзін-     өзі бағалау деңгейнің алатын  орны

         Тұлғаның жан-жақты дамуындағы  мәнді сұрақтардың бірі - өзіндік  сананы қалыптастыру мәселесі.  Өзiндiк сананың негiзгi компонентi - өзiндiк сыйлау болып табылыды. Бұл түсінік көп мағынаны бередi. Мысалы, өз өзiне жағымды қатынас,  реалды және идеалды «Меннiң»  сәйкес келуi жатады. Тұлғаның өзiндiк  сыйлау децңгейі неғұрлым төмен  болса, соғұрлым ол жалғыздық  сезiмiнде болады. Өзiндi сыйлаудың  төмен болуы және коммуникативтi  қиыншылықтар адамның әлеуметтiк  белсендiлiгiн тежейдi. Осындай адамдар  мамандық таңдаған кезде басқару  бәсекелестiк қабiлетiн талап eтетін  мамандықтарға бармайды.

Өзіндік бағалау өзіндік сана дамуындағы ерекше сатыны құрайды. Мұнда тұлғаның өзіне, өз қабілеттеріне, іс-әрекет нәтижесіне деген бағалау қатынасы қалыптасады. Осы бағалаушы қатынас өзіне  сыни көзқараспен қарау, өз мүмкіндіктерін іс-әрекет нәтижесімен салыстыру, тек  қоршаған ортадағылардың талабымен  ғана емес, өзінің меншікті талаптарының деңгейінде әрекет ете алу қабілетімен  байланысты.

        Өзіндік бағалау мәселесін үлес  қосқан К.Роджерс пен оның шәкірттерінің   зертеулері болып таңдалды.

  Өзіндік бағалау-өзін өзін сыйлау  басқа адамдарды сыйлау, өзінің  қабілеті жетістіктері негізінде  қалыптасып өзгеріп отырады.

    К.А.Абульханова өзіндік бағалауды  өздік реттеу ерекшеліктерімен  байланыстырады және де автор  мамандық таңдау мәселесін тұлғаның  өзіндік мәселесін анықталуы  мен тығыз байланыстылығын қарастырады.

   Осыған орай ол қатынастар  жүйесін қалай қалыптасатындығын  өзіндік тұлғаның анықталуымен  қоғамдық белсенділігі байланыстығы  көрсетеді.

   В.С.Мерлин өзіндік бағалау мен  өзіндік сананы байланыстырады. Өзіндік бағалау өзіндік сананы  негізгі құрылымы            

    А.И.Липкина өзіндік бағалаудың  екі түрін ұсынады.Тұлғаның өзіндік  дифференциаланбаған сипаттамасы  бойынша өзіндік бағаулау және  тұлғаның қасиеттерін оның рөлдік  қызметтерін орындаудың әртүрлі  деңгейлеріне өзін бағалау ретінде  түсінетін жеке бағалау.

     Алдыменен өзiн өзi бағалау дегенiмiз  не? Міне осыған жауап iзделiк.  қазiргi психологияда өзiн өзi бағалау  проблемасы бiрден бiр орын  алып отыр. Дәстүрлi көрсету бойынша  өзiндiк бағ'алаудың қалыптасуы , өзiндiк сананың бiр бөлiмi болып табылады. Бұл жағдайда қарастырсақ жалпы қойылған бiр ғана анализ болады. Өзiн өзi бағалау адамның өзi жайындағы пiкiрi шынымен өзiнiң қандай екендiгiне сай келгенде тура бара барлы болуы мүмкiи. Адам өзiн әдiл емес бағалаған жағдайда , оның өзi жайындағы пiкiрi оны басқалар есептегеннен болған кезде , өзiндiк бағалау деп атайды. 

       Сонымен өзiн өзi бағалау мен  өзiндiк сана қарам-қатынастың  соңғы құрылысы болып табылады. Өзiн өзi бағалауды зерттеген зерттеушiлерге  , өзiн өзi бағалау дегенiмiз не  деген сұpaқ қойылса, ол адамның  өзiне қойған бағасына немесе  бөлек қасиетiне және қабiлетiне, сондай-ақ өзiндiк потенциалды  мақсатына байланысты. Бұған тең  түciнік «Өзiн өзi бағалау», келесi  концепцияда , мысалы «Мен» , осындай  менiң бейнем , яғни өзiн өзi жақсы  көpyi болып табылады.

Өзiн -өзi бағалау  зерттеуде шет  ел және кеңес психологтатының қосқан үлесi көп.Солардың бiрi Левиннiң мектебi. Өзiн өзi бағалау мен деңгейiнiң  базалық түрде ұқсастығын  көрсеткен.

Сондай-ақ Б.В. Зейгарниктiң пiкiрi бойынша  барлық жағдай сөз арқылы өзiн өзi бағалауына және теңбе тең реакцияларынан пайда болған деген. Осы пiкiрге  қосылғанн Дж. Френк өзiн өзi бағалауға  деңгейіне  жалпы әлемдiк материал жинап зерттеу жүргiзген. Индивидке  анализ жасаған.

Ғалымның  ойынша, көптеген сәтсіздіктерде  төмен, сәттіліктерде жоғары болады. Егер адам өз жұмысына төмен деңгейлi нәтиже қосса, ал ол кейiннен жоғары нәтижелi болса, ол адамды iшкi дискомфортқа әкеп соғады. Яғни, қорқыныш, фрустрация, агрессия пайда  болады.[49,81-84б].

Ф. Хоппе талаптану деңгейiне мүмкiн  болатын рамкаларды көрсеттi. Талаптану  деңгейi толық сәттілікте  жоғары болады, толығымен сәтсiздiктер болған жағдайда төмен болады. Талаптану  деңгейi өзгеруi 2 немесе 3 мәртелi сәтсiздiктерден  қауіп болады.

В.М Мясищевтiң айтуынша, талаптану  деңгейi сандық және сапалық  көрсеткiштi қанағаттандаруы керек. В. Трактиров, Б.Г Ананьев бойынша талаптану  деңгейi бағалау қажеттiлiгiмен байланысты. Яғни талаптану мен бағалау тығыз  байланысты. В.С. Мерринға сәйкес, талаптану  деңгейi қажеттiлiктердi қанағаттандыру үшiн , адам қажеттiлiктерiн бағалау  деңгейiн айқындайды.

Д. Аткинсон талаптану деңгейiнiң  төмендігін сәтсiздiктерден қашатын  адамдарда байқалған. Яғни,өмipгe деген  көзқарасы жоғары болады.

Өзiн  өзi бағалау - адамның өзiнiң қабiлетiне , мүмкiншiлiгiне , жеке қасиетiне қатнас. Сондай-ақ сыртқы пiшiнiне қатнас . Өзiн  өзi бағалау - өзiндiк бақылаудың маңызды  бөлiгi. Өзiндiк бақылау, өзiндiк сананың  адамның жеке тұлғалық маңызы бар  мативациялары мен мақсаттарын  бағалайтын бөлiгi. Өзiндiк баға өз-өзiне қатысты бағдар ретiнде көредi . И.И. Чеснокоава  өзіндік бағалауы және психикалық құбылыстарының жеке жақтарын өзіндік бағалау деп түсіндіреді.

     А.А. Филипов және  М.Л. Кондратьева  маманды дайындауды және кәсіби  бағдар  мәселесін байланыстыра  отырып  қарастырады.

     Олардың айтуы бойынша, өзіндік  анықталу тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін  саналы ұғынуға байланысты тұлғаны  әлеуметтендірудің бір формасы.

       И.С.Кон өзіндік бағалаудың негізгі  механизмдерін бөліп шығарады.                                                                                                                Басқа адамның субьектіге берген  бағасын   қабылдау; әлеуметтік  салыстыруы - бұл жерде тұлға өзін  басқа адамдармен салыстырады;  өзіндік атрибуция – мұнда  индивид өзінің қылықтарын әртүрлі  жағдайларда бақылай  және  бағалай отырып өзі туралы, өзінің  ішкі күйлері туралы мәселені  қамтиды. 

       Л.И.Божовия және Н.М.Трунованың  пікірінше, жоғары өзіндік бағалау  және тартымдылық қандай да  бір іс-әрекеттің шындық жетістігі  негізінде қалыптаспайды, оған  айналысындағылар берген қате, жоғары  бағасы негізінде қалыптасады.

          Д.Сьюпердің еңбектеріне ұқсас  шетелдік концепцияларға Анна  Анастази және  Леон  Тейлордың  психологиялық концепцияларын жатқызуға  болады.

          В.Ф.Сафин өзіндік бағалауды тұлғаның  өзіндік анықталуының екі механизмінің  бірі деп көрсетті.

          Оның айтуы бойынша өзіндік  бағалау тұлғаның өзіндік анықталу  механизмінің бірі болып отырып  тұлғаның кәсіби бағыттылығының  қалыптасу процесіне әсер етеді.

           О.П.Мешквская таңдау кезінде  өзіндік танымның белсенділік  мүмкіншілігін  зерттей келе, өзіндік бағалауды өзіндік   танымның жүйелі топтарының бірі  ретінде қарастырады.

        Ф.И.Иващенконың зерттелуінде тұлғаның  еңбекке оқытудағы өзіндік бағалау  ерекшеліктерін қарастырады.

В.И. Лебедеваның  пікірінше бұл мәселе тұлғалардың жан –жақты дамуының позицияларын қоғамдық өмірдің әртүрлі  сфераларымен қатысты тұтастай зерттеуді  қажет етеді, яғни экономикалық, әлеуметтік –саяси, рухани және отбасы –тұрмыстық сфералары. Өмірлік өзіндік анықталу кезеңі жасөспірімдердің құндылықтарды  таңдау қажеттілігімен сипатталып, оқушының өндірістік әлеуметтік қатынастар жүйесіне кіруімен  байланысты болады, яғни қоғамдық –саяси өмірде өзін тану, өнегелі құндылықтарға  қатысты позицияларын анықтау мәселелері  жатады.

Қандай  тұлғаны өзіндік анықталған деп  санаймыз? Нормативті жоспарда бұл - әлеуметтік жетілген, өз құқықтары мен міндеттерін  жүзеге асыра алатын және адекватты  түсінуге қабілетті орнықты тұлға. Бұл ықпал өзіндік сана –сезімдердің өз «менің» ұғынудың субьективті  жақтарын аша алмайды. Психологиялық  жоспарда тұлғалардың өзіндік анықталу мәнің ашу әлеуметтік пісіп –жетілудің ішкі себептері ретіндегі өзіндік  сана сезімге ғана сүйене алмайды. Әлеуметтік жетілген тұлғалардың мінез –құлқы қоғамда қабылданған нормаларды сақтаумен ғана сипатталынбайды. Ол белгілі бір ұжымдық, топтық құндылықтарға  бағдарлануы қажет. Құндылықтар  мақсаттар, өмірлік жоспарлар түрінде  бола отырып, индивидтердің даму барысында  «міндеттің мақсатқа айналуы» мәселелеріне айналды. Сондықтан да, жеке адамның әлеуметтік пісіп жетілуінің мәнді көрсеткіші, мағыналы құрылуы болып табылады. Әлеуметтік пісіп жетілген тұлғалардың басты белгісі –мақсатқа байланысты өзін анықтау, құндылықтарды топтау, ұжымдық, қоғамдық талаптарын ескеріп қалыптастыру, өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін индивидуалды сапаларын ортаның шартын ескере отырып, өзін табу және солардың тарату үшін белсенді сапалы іс -әрекетті жүзеге асыру болып табылады.

Психологиялық жоспарда өзіндік анықталған тұлғалардың  өз қалауы бар, оны ұғынған субьект (мақсаттар, өмірлік жоспарлар, идеалдар) өзінің болуы (өзінің жеке басы, тәңдік қасиеттері), ол не істей алады, қолынан  келу мүмкіндіктері, дарындары, бейімділіктері, одан қоғам, ұжым не кетеді? Міне осы  жағдайларды түсінеміз. Осы көрсетілген  элементтерді сол процестерді әсерлендірумен арақатынастыру тұлғаның әрекеті мен  мінез –құлқын реттейді. Және іс -әрекеттің мазмұның, интенсивтілігін, мақсатқа бағыттылығын және деңгейлерін  анықтайды. Кеңес психлогиясында өзіндік  сана –сезімдерді индивидтің өз мүмкіндіктерін табу процесін ұжымның талаптарына  сәйкес арақатынастыру арқылы түсіну кездейсоқтық емес.

Алайда  тұлғаның өзіндік анықталуы өзіндік  сана –сезімге апару оның тәуелсіздігін  қамти алмайды. Кезінде С.Л. Рубинштейннің  өзі көрсеткендей тұлғаларды оны  сана –сезімдеріне апару мүмкін емес деген идеясы өз күшін жоймайды.

Сонымен өзіндік анықталу дегеніміз -әлеуметтендірудің  тәуелсіз сатысы. Оның мәні мынады: индивидте  өз мақсаты мен өмірлік мағынаны ұғынудың қалыптастыру, өз тілектерімен, мүмкіндіктерімен, талаптарымен  арақатынасты тәуелсіз өмірлік іс -әрекетке дайын  болу, қоғам және қоршаған ортаның  қойған талаптарына  дайын болу деген  сөз.

Отандық психологияда өзiндiк бағалау және өзiндiк сана меселесi қарастырған  кезде В.В. Столин концепциясын еске түсipy керек. Бұл концепция негiзнде өзiндiк сананың құрылымының үш деңгейi кiредi. Олар: когнитивт аффективтi және бағыттаушы құрылымдар. 

Тұлғалық  «Меннiң» жоғары eкeнін ескертедi және субъект өзi туралы көқарасында тұлғалық мағынасы жоқ  қасиеттер кiрмейдi, барлық қасиеттер жағымды немесе жағымсыз жағынан құнды болады. Осылай өзiндiк бағалауда өз өзiне қатынасы түciнiгімен  бiрге қарастырады.

И.С. Конның концепциясында сананың психологиялық  құрылымы басқаша берiлген. Ол «Мендi»  үш құpaмa бөлiгiне бөледi:

1. Белсендi ic-әрекет жасайтын «Мен»  - оған өзiндiк бақылау және  өзiндік бағдарлау сияқты  психологиялық  сейкес келедi.

2. Рефлексифтi «Мен» - индивидтiң өзi туралы көзқарсы, «Мен-концепциясы». Бұл функцияларды өзiндiк бағалау  және өзiндiксананың iшкi механизмде  орындайды. 

3. Вербалды емес саналанбайтын  «Мен». Бұл құрылым  психикалық  өмiрде өзін өзі сезу процессімен  түсіндіріледі.

Өзіндік сана дегеніміз не? Бұл мәселені зерттеуші мамандардың бірі И.С.Кон  былайша түсіндіреді: «әрбір жеке адамның  өзін -өзі іс -әрекет субьекті ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процесстердің жиынтығы -өзіндік сана деп аталады». Ал оның өзі жөніндегі өз ұғымдары белгілі бір «мен» бейнесін құрайды (1)