Компьютерді қолданудағы санитарлық-гигиеналық талаптар

Мысалы:

Writelh ('үшбұрыштың ауданы=')

{Операторлар бөлімі} (*Циклденесі*)

4. Арнаулы символдардан: :+-',.</>   =   ();[]*#// т.б.

Айнымалылар деп бағдарламаның орындалу барысында әртүрлі мәндерді қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар идентификаторлармен белгіленіп, әрбір уақытта белгілі бір мәнге ие бола алады. Айнымалылар қарапайым және индексті болады. Барлық айнымалылар алдын ала VAR(variable -айнымалы) бөлімінде өзіне тән бір типпен ғана сипатталады. Айнымалыларды белгілеу және сипаттау мысалдары:

VAR  X, X1: Integer;

A:Array[1..2]Of Real;

B:Array[ 1.. 5,1..7] Of Integer;

C:Char;   D:String;

MIN1, MAX, SUM:Real;

              BEGIN

A[1]:=17.2; B[2,3]:=91;

              MAX:=A[1J; SUM:=0;

              END.

Тұрақтылар деп бағдарламаның орындалу барысында мәндері өзгеріссіз қалатын шамаларды айтады. Тұрақтылар идентификатормен белгіленеді және олардың мәндері алдын ала CONST(constant - константа) бөлімінде беріледі.               Тұрақтылардың жазылу мысалдары:

              CONST A=5; В=8; РІ=3.14;

              Х=' Қазақстан ';   Y=’Республикасы’;

              MyName=’Айжан’;

              Бұдан басқа Turbo Pascal – да алдын ала CONST бөлімінде сипаттамай-ақ қолдана беретін арнаулы тұрақтылар бар, олар:

TRUE              // типі логикалық – Вооlеаn (ағылшын математигі Д.Бульдің құрметіне аталған), мәні - "ақиқат";

FALSE // типі логикалық – Boolean, мәні -  " жалған";

MAXINT // типі – Integer ,  мәні – 32767 . 

Бағдарламада  бір идентификатормен бірнеше айнымалыларды белгілеуге болмайды (бір – бірінен   бір символға болса да өзгеше болуы шарт).

Сонымен қатар,              бағдарламаны басқа бағдарламалаушылардың жеңіл оқып, түсінуі үшін, идентификаторларды түсінікті етіп белгілеген жөн. Мысалға, қосындыны жай әріппен емес, SUMMA деп белгілеп алса, бағдарламаның оқылуы түсінікті болады:

PROGRAM Sum;

VAR  A,B:Integer;

C,Summa:Real;

              BEGIN

              Readln(A,B,C);

              Summa:=A+B+C;

              Writeln('үш санның қосындысы - ' , Summa:4:2);

              Readln

              END.

              Айнымалылар мен тұрақтыларды сипаттайтын типтер форматына қарай бүтін, нақты, символдық, жолдық қатар, логикалық болып бөлінеді, олардың мәндерінің интервалы әртүрлі болады.

              Егер бірнеше айнымалының типтері бірдей болса, оларды бір тізімге үтір арқылы жазып, соңынан типін көрсетсе болады. Келесі бетте Turbo Pascal – да  қолданылатын стандартты типтер түрлері берілген.

              Бұдан бөлек бағдарламалаушының өзі де санақты және шектеулі деп аталатын стандартты емес типтерді қолдана алады (мысалы: X('A'..'z'); METALL(Na, К, Li); т.б.).

Кесте 1. Мәліметерді сипаттау

Нәтижелер типін анықтау мысалдары.

                  Y:=SQR(A);

//егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі INTEGER болады

Y:=SQRT(A);

//егер A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады

Y:=SQR(A)+5*SQR(A+7);

//егер A - бүтін болса, онда Ү-тің типі LONGINT болады

Ү:=(А+15)/(5-А);

//erep A - бүтін сан болса, онда Ү-тің типі REAL болады

Ү:='Астана - астанам';

//Үжолдық қатарының типі символдық - STRING

X:=(a>0)And(a=<0);

//Х-тің типі BOOLEAN болады

Х:='М';Ү:='А';2:='Й';

//егер айнымалылар типтері – СHAR болса, онда:

В:=Х; 

// В - ның типі CHAR болады

A:=X+Y+Z; (МАЙ сөзі шығады)

//А-ның типі символдық - STRING болады

Turbo Pascal-дағы  есептеулерде көптеген стандартты функциялар қолданылады. Стандартты функцияларды бағдарламада жазу үшін алдымен функцияның атын, содан соң жай жақшалардың ішінде аргументін көрсету керек.

Стандартты функциялардың атын идентификаторларға беруге болмайды. Бағдарламада аргументтердің мәнін берген кезде міндетті түрде функцияның анықталу облысын ескеру қажет. Мысалы теріс санның квадрат түбірі болмайды, бөлшектің бөлімі 0-ге тең болмау керек, т.с.с. Стандартты функциялардың аргументі кез-келген өрнектен тұруы мүмкін. Мысалы:

SQR(3*X*X+5/8);   TAN(2*X+15);    ABS(25-X);   LOG(X-Y);              INT(SQR(X)).

Төменде Turbo Pascal - да қолданылатын  негізгі функциялар мен қызметші сөздер тізімі келтірілген.

              Стандартты функциялар мен қызметші сөздер

              2.2 Жоғарғы математика есептерін Паскаль тілінде шығару

              2.2.1 Крамер формуласы. Есептің қойылуы

              Бізге белгісізі бар сызықтық теңдеуден тұратын жүйе берілсін:

                                        (1)

              Мұндағы   - белгісіздер, - белгісіздердің коэффиценттері; - бос мүшелер.

              Анықтама. Белгісіздердің (1) жүйедегі теңдеулердің әрқайсысын тепе-теңдікке айналдыратын мәндерін жүйенің шешімі деп атайды. Шешімі бар жүйені үйлесімді, шешімі жоқ жүйені үйлесімсіз жүйе деп атайды.

              Белгісіздердің коэффиценттерінен құралған анықтауышты

                                                   (2)

жүйенің (немесе жүйеге сәйкес) анықтауышы деп атайды.

              Теорема. Егер (1) жүйеге сәйкес (2) анықтауыштың мәні нөлден өзгеше болса, онда (1) жүйе үйлесімді болады және оның жалғыз ғана шешімі болады.

              Енді -дің мәнін табу үшін (1) жүйедегі бірінші теңдеудің -ге , екінші теңдеуді -ге тағы сол сияқты ең соңғы теңдеуді -ге көбейтіп, одан шығатын теңдеулерді мүшелеп қосамыз. Сонда мынау шығады:

              Анықтауыштың анықтамасы бойынша, бұл теңдіктің -дің коэффиценті -ға тең болады, ал - дердің коэффиценттері нөлге айналады. Сондықтан

,

яғни болғандықтан,

болады.

              Мұндағы

,

. 

              Енді -ні табу үшін (1) жүйедегі бірінші теңдеуді -ге, екінші теңдеуді - ге тағы сол сияқты соңғы теңдеуді - ге көбейтіп, шыққан теңдеулерді мүшелеп қосамыз. Сонда алдындағы айтылғандай белгісіздердің коэффиценттері нөлге айналып, мынау шығады:

              Жалпы үшін төменгі формула шығады:

сонымен

                                                   (3)

              Мұндағы ретті анықтауыш, оның - дан айырмашылығы тек к – тік жолдың элементтерінің орнына сәйкес бос мүшелерді қойсақ, шығады. Сөйтіп, (1) жүйедегі белгісіздердің мәні (3) формулаларымен анықталады. Олар (3) Крамер формуласы деп аталады.

              1-мысал.

              жүйенің шешімін табу керек.

              Жүйенің анықтауышы

              нөлге тең болмағандықтан, оның шешімі Крамер формулаларымен анықталады. Мұнда

              сондықтан

болады.

              Егер (1) жүйедегі барлық бос мүшелер болса, онда ондай жүйені біртектес жүйе деп атайды.

              Біртектес жүйе

              әрқашан үйлесімді болады, өйткені оның шешімі болады. Бұл шешімді нөлдік шешім дейді. Егер біртектес жүйенің анықтауышы болса, онда жүйенің нөлдік шешімінен басқа шешімі болмайды. Біртектес жүйе үшін Крамер формулалары мына түрге көшеді:

              Осыдан біз біртектес жүйенің нөлдік шешімінен басқа шешімінің, тек болғанда ғана болуы мүмкін деген қорытындыға келеміз.

              2.2.2 Есепті шешуде Паскаль программалау тілін қолдану

              Турбо Паскальда жұмыс істеге дайындау жолы: