Азаматтық іс жүргізу принциптері

Екінші жақтан – олар ауызша өтетін іс жүргізуді бекітудің маңызда  құралы болып табылады. Ауызша жарияланған  материалдар сот отырысының хаттамасында бекітіледі.

Сонымен, ауызша нысан арқылы, заңды  шешім шығару үшін, материалдарды жинау жеңілдірек екеніне күмән жоқ.

Сот отырысында қарастыруды  тікелей жүргізу.

Сот отырысында қарастыруды тікелей  жүргізу принципі азаматтық сотпен материалдарды зерттеу мен қабылдау тәртібін белгілейді. Бұл принципке  сәйкес бірінші сатыдағы сот іс бойынша дәлелдемелерді тікелей зерттеуге міндетті: іске қатысушы тұлғалардың куәларын, куәгерлердің куәларын, сарапшылардың қорытындыларын тыңдап шығуға, жазбаша дәлелдемелермен танысуға, заттық дәлелдемелерді қарап шығуға міндетті.

Бұл принцип істі шешу үшін қажетті, шын фактілерді орнатуға мақсатталған, дәлелдемелік қызметке қатысты. Ол келесі шарттардан құралады:

а) сот өз шешімін тек сот отырысында зерттелген дәлелдемелермен негіздеуі  міндетті, өйткені тек бұл жағдайда ғана шешім негізделген болады;

ә) іс бойынша жайттарды зерттегенде  сот мағлұматтарды тек тікелей  қайнар көзден алу керек. Бірінші  сатыдағы сот істі қарау кезінде  дәлелдемелерді тікелей зерттеуге  міндет: іске қатысатын тұлғалардың  куәларын тыңдауға, куәгерлердің куәларын, сарапшылардың қорытындыларын тыңдап шығуға, жазбаша дәлелдемелерді зерттеуге және заттай дәлелдемелерді қарап шығады. Мағлұматтарды осындай нысанда қабылдау шартында шешімнің шындығы қамтамасыз етіледі;

б) сот тек анықты фактілердің  әсер етуіне байланысты пайда болатын дәлелдемелерді(мысалы, куәгер болған жайтты өз көзімен көрді) қолдануға тырысу керек. Тікелейлік принципі бастапқы дәлеледемелерді қолдануды міндеттейді, бірақ олардың басқа дәлелдемелерден «жақсырақ» екендігін білдірмейді. Бұндай көзқарас феодализм кезінде болған формалдық дәлелдемелер теориясының қайта өрлеуіне әкелер еді.

Сонымен бірге, кейде сотпен материалдарды  тікелей қабылдау мүмкін емес, және дұрыс болмайды да. Осындай жағдай болған жерде заң тікелейлік принципін  шектейді. Мысалы, егер іске қатысатын тұлғалардың немесе куәгерлердің қасыбірі, істі қарастыратын сот орналасатын ауданнан тыс тұруына байланысты, сот отырысына келе алмаса, олардан сот тапсырмасы бойынша тұрғылықты жері бойынша куәлік алынуы мүмкін. Егер куәгер қарттылығынан, аурудан немесе өзге зор себептермен азаматтық істі қарастыратын соттың шықыруы бойынша келе алмаса, онда кугер өзі орналасқан жерінде куә беруі мүмкін. Бұндай жағдайда сот дәлелдемелерді тікелей емес, сот отырысында жарияланған хаттамалардан алады.

Сот құрамының міндеті, егер істі сот алқасы қарастырса, онда сот құрамы істің басынан аяғына дейін өзгермеуге тиіс. Егер істі бір судья қарастырса, іс басынан аяғына дейін тек сол судьяның қатысуымен өтуі тиіс. Тек іс бойынша жайттарды зерттеген судьялар ғана қорытынды құжат – шешім немесе қаулыны шығаруға қатысады. Егер судьяға(судьяларға) қарсылық білдіру қанағаттардырылса немесе судья(судьялардың біреуі) бір себеп бойынша(ауру, жұмыс бойынша кету т.с.с.) іс жүргізуге қатыспай қалса, онда осы істі қарастыру басынан басталады.

Сонымен, сот отырысында қарастыруды  тікелей жүргізулік принципіне сәйкес, сот шешімі тек тікелей қайнар көздерден алынған және сот отырысында тексерілген дәлелдемелер негізінде  шығарылуы тиіс.¹⁰

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Тарау. Азаматтық  іс жүргізу құқығының принциптері(мәселелері мен болашағы)

3.1. Азаматтық іс жүргізу  принциптерінің конституциялық  негіздері

Азаматтық іс жүргізу принциптерінен, оның маңызды институттарының демократиялық  сипаты және жалпы құқықтық мақсаты  көрінеді, осыған байланысты олар, осы құқық саласының мәнін, қоғамдық сипатын және дербес институттарын терең түсінуге мүмкіндік береді.

Азаматтық сот ісінің демократиялық  негіздері, азаматтардың құқықтары  мен мемлекетік мүдделерді қорғауға қажет шарттарды қамтамасыз етеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының дерлік барлық принциптері демократилық, бірақ олардың негізі, әрине Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген принциптер болады. Оларға жатады:

• сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы(75-ші баптың 1 бөлігі);
• халықтың алқалар арқылы сотта заңдылықты жүзеге асыруға қатысуы, азаматтық іс жүргізу құқығында жүзеге асырылмаған(75-ші баптың 2 бөлігі). Азаматтық істерде азаматтық сот ісін жүргізу тәртібіне сәйкес кәсіби судьялармен жүргізіледі, ал заңдылықты жүзеге асыруда халықты тарту демократизмді күшейтуге, істе объективтік шындықты орнатудың және дұрыс шешілуінің кепілдігін, заңдылықты, негізділікті қамтамасыз етуге, сот шешімдерінің тәрбиелік маңызын арттыруға оң әсерін тигізер еді;
• сотқа халық өкілдерінің қатысуы, оған сенімділікті күшейтеді және тұлғанық бостандығы мен құқықтың басымдылығының негізгі институттарының бірі болып табылады. Сот билігінің барлығы мүмкін, деңгейге тәуелсіз, кәсиби заңгерлердің қолында болмауы керек. Азаматтың сот билігін жүзеге асыруға қатысуы тиіс, бұл әрине демократиялық идеал болар еді;
• судьялардың тағайындалуы және сайлануы(82-ші бап). Судьяларды сайлануы және тағайындау принципі судьяларды ауыстыратын құқықтық жүйелерді толықтырады. Шет елдердің заңнамасында судьяларды ауыстырудың екі жүйесі бар – сайлау және тағайындау. Сайлауға бүкіл халық, жалпысаяси жиналыс, жоғарғы соттардың сот коллегиялары, арнайы органдар қатысады. Тағайындауды жүзеге асырады: халықтың пікірін немесе конкурсық бағаға байланысты жоғарғы соттың сот коллегиясының пікірін ескере отырып, орталық үкімет және жергілікті атқарушылық органдар. Заңи әдебиеттерде судьяларды ауыстырудың ең тиімді сайлау әдісі деп жазады;¹¹
• заңдылықты бір судьяның немесе судьялар алқасының жүзеге асыруы(75-ші баптың 2 бөлігі);
• судьялардың тәуелсіздігі және тек заңға бағынуы (77-ші баптың 1 бөлігі);
• заңдылық (76-шы баптың 1 бөлігі);
• барлық іске қатысушылардың сот пен заң алдындағы теңдігі(14-ші баптың 1 бөлігі);
• адамның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау(13-ші баптың 2 бөлігі);
• қоғамның азаматтардың құқықтарын қорғауға қатысуы(32-ші бап);
• жариялылық(20-шы баптың 1 және 2 бөлігі);
• адамның жеке өміріне қол сұғылмаушылық(18-ші баптың 1 бөлігі);
• меншікке қол сұғылмаушылық(26-шы баптың 3 бөлігі);
• азаматтың жеке және жанұялық өмірін қорғаушылық(15-ші баптың 1 бөлігі, 25-ші баптың 1 бөлігі).

Сонымен бірге бұл азаматтық-азаматтық  іс жүргізу құқығының келесі принциптерінен өз айнасын табады:

1) Азаматтық іс жүргізу құқығының  демократиялылығы сонда, азаматтық  іс бойынша заңдылықты жүзеге  асырғанда, сот азаматтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиісті; ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың заңмен бекітілген құқықтары мен мүдделерін қорғауға тиісті. Соттық қызмет құқықтық мемлекеттің күшеюін, әлеуметтік әділеттікті, демократияны қамтамасыз етуді және халықтың өзін-өзі басқаруының дамуын бағдар ұстау керек.

2) Азаматтық іс жүргізу құқығының  гуманизмі келесіде: а) іске қатысушылар  мәдениет деңгейіне, білім деңгейіне,  әлеуметтік деңгейне, жасына, ұлтына, жынысына және с.с. тәуелсіз тең; ә) кейбір істер категориясы бойынша (алименттер төлеу бойынша, жұмыс орнына қайта қабылдау туралы) талап берушілер сот шығындарын төлеуден босатылады; б) азаматтық іс жүргізу құқығы кейбір істер категориялары бойынша жеңіл соттылықты белгілейді т.с.с.

3) Заңдылық принципы «қазақстан  республикасыны құқығының барлық  салаларына тән» салааралық принцип  болып табылады. Азаматтық іс  жүргізу құқығының принципі бола  тұра, оның мақсаты, соттар және  іске қатысушылар, азаматтың іс жүргізудің, АІЖК-нің 5-ші бабында белгіленген міндеттерді жүзеге асыру үшін, өз қызметтерін материалдық және іс жүргізу нормаларына қатал сәйкес жүргізу қажет. А.Т. Боннер бұл ойды өз зерттеулерінде келтіріп, ол осы принципті байқамайтын өзге ғалымдарды, азаматтық істерді қарастыратын және шешетін соттардың осы принципке сәкес келмейтін қызметін сынға алады. Оның жұмыстарында біз, біртұтас азаматтық іс жүргізудің принциптерін қамтитын, объективті, азаматтық іс жүргізудің міндеттеріне сәйкес негізделген көзқарасты кездестіреміз.

АІЖК-нің 2 бабына сәйкес жалпы құзыреттілігі  бар соттарда іс жүргізу тәртібі  ҚР Конституциясымен, АІЖК-мен, және Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік  қаулыларымен реттеледі. ҚР Конституциясының және мемлекеттік заңдардың жоғарғы заңи күшке ие екені даусыз, бірақ осы заңдардың нормаларында, олар, өзге мемлекеттік зандардан басым күшке ие екендігі айтылған. Осындай басымдылық өзге зандармен(ҚР АК, ҚР КК) де белгіленген.

Бұндай бірдей күші бар заңдардың  бірінің нормаларының екіншісінің алдындағы басымдылығын заң шығарушы үшін кеңес секілді болады.¹²

Қоғамда болып жатқан өзгерістерге сәйкес, тараптардың айтысуын тек  қана демократиялық негіз емес, сонымен  бірге іс бойынша шешімнің әділетті болуынын кепілі. Соттаға бүкіл дәлелдеу ісі тараптардың қатынастарын қарама-қарсылық анықтайтын, айтысу принципімен құрылады.

Принциптердің демократизмі сонда, олар құқық нормаларында бекітіліп, азаматтардың сот пен заң алдында теңдік негізінде заңдылықтың тек соттпен  іске асырылуын, азаматтық істерді судьялардың жеке дара немесе алқалы түрде қарастырылуын, судьялардың тәуелсіздігі және тек заңға бағынуын, сот отырысының жариялылығын, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін сипаттайды. Іске қатысушылардың кең және реалды іс жүргізу құқықтары және олардың іске асу кепілі, сот ісінің түсініктілігі, әрбір мүдделі тұлғаға өз құқығын сотқа жүгіну арқылы жүзеге асыруға және сот қорғанысын пайдалану мүмкіндігін Қазақстан Республикасының Конституциясы қамтамасыз етеді.

 

3.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен болашағы

 

Жаңа іс жүргізу заңдары адамның  құқығы мен бостандығын қорғау туралы тиісті халқаралық актілерді ескере отырып, адам құқықтарын қорғау саласындағы  органдардың назарын процесстің жарыспалығы, жеке тұлғаға қол  сұғылмайтындығы, оның ар-ожданы мен қадыр-қасиетін құрметтеу, кәсіби заңгерлік жәрдем көрсету және сот ісін жүргізудің кез келген сатысында қорғау құқығына, сондай-ақ істі жүргізуді тым формалды түрге айналдырмай сот әділдігінің тиімділігін арттыруға аудару керек.

«Қазақстан Республикасындағы  құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасында» іс жүргізу туралы мынадай мәселе қарастырылған.

«Түбірлі өзгерістер азаматтық  сот ісін жүргізуге де қатысты  болуы тиіс. «Бүкілодақтықң меншікті қорғау тетігі рөлін атқаруды доғарып, ол азаматтық дауда тең құқықты жақтарға мемлекет тарапынан қызмет көрсету құралына айналуы тиіс. Азаматтық іс жүргізу азаматтардың ар-ожданы мен намысын қорғаудың, еңбек дауы мен өзге де таластарды шешудің, моральдық және материалдық зиянның орнын толдырудың, азаматтық-құқықтық қатынастардың күллі субъектілерінің құқықтары заңды мүдделерін қамтамсыз етудің тиімді тетігіне айналуы керек. Сот шешімдерін орындату үшін мемлекеттік тұрғыдан мәжбүр етудің күші пайдаланылуы тиіс».

Азаматтық іс жүргізуді судья қарастырады, судья мемлекеттік биліктің заңдылықты жүзеге асыратың өкілі ретінде болады, және ол сот отырысында жоғарғы кәсіби заңгер болып табылады. Осыған байланысты, азаматтық іс жүргізу құқығының мәселелері мен даму перспективасы судьялар тәуелсіздігі деңгейіне тікелей тәуелді деп санаймын. Сондықтан, егер біз азаматтық іс жүргізудің деңгейін көтергіміз келсе, ең басты сот жүйесін және судьялардың тәуелсіздігі мәселесіне назар аударуымыз керек.

Осы айтылған мәселелердің негізінде  сот жүйесін реформалау судьялардың әлеуметтік беделін арттырып, сотты және адамның құқығы мен бостандығының сенімді кепілгері ету, қоғамдағы жанжалдардың заңды әрі әділетті түрде тоқталуына жәрдемдесу мәселелерін шешуге тиіс.¹³

Осы мәселеге байланысты тағы бір  айт кететін жағдай бар. Көптеген ғалымдар (М.Г. Авдюков, А.Т. Боннер, А.А. Мельников) тараптардың жоғарыдағы айтылған әрекеттерді жүзеге асырғанда, әрекеттермен (диспозитивтік қағида) соттың белсенділігі қағидасы тығыз байланысты деп көрсеткен. Олардың ойларынша, диспозитивтік қағидаға сәйкес тараптар өәрекеттерін соттың араласуымен жүзеге асырады. Сот тараптардың әрекеттеріне кей жағдайларда ғана араласа алады. Нақтылап айтсақ, сот заңды бұзушылықтың болмауын немесе басқаның құқықғына нұқсан келмеуін бақылайды және тараптарға сот ісін жүргізудегі құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.

Сонымен қорыта келе мынадай тұжырым  жасауға болады. Егер мүдделі тұлға  өз құқығын сот арқылы қорғау туралы мәселені шешуде еркіндікке ие болса, онда осы құқықтарды қорғаудағы процессуалдық әрекеттерді пайдалануда да ерікті болуы керек.

Сот тәжірибесінде өкінішке орай заңда  жоқ негіздер бойынша арызды қабылдамау жағдай сирек емес. Талап арызды заңсыз қабылдамау диспозитивтік қағиданың  бұзылуына алып келеді.

Соттар республикалық органдардың - парламенттің, Президенттің, үкіметтің, министрліктер мен комитеттердің, т.б. актілерін өздері бұза алмайды. Сондықтан оларды конституциялық емес деп тану үшін Конституциялық Кеңеске жүгініп, оларға қатысты конституциялық бақылауды ішінара атқарады. Жоғарыда айтылғандай, конституциялық бақылау жүргізу үшін бастамашы рөлін атқарады. Ал, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың, қоғамдық бірлестіктердің әрекеттері мен нормативтік актілерін сот тәртібімен өздері бұза(әрине күшін жоя) отырып, оларға қатысты конституциялық бақылауды тікелей және толығымен атқарады. Айта кетерлік жағдай, соттар мемлекеттік органдардың конституциялық құзыреттіктерінің бұзылуы жайындағы дауларды қарамайды. Сондай-ақ, соттың конституциялық бақылауы республиканың халықаралық шарттарына да қатысты жүргізілмейді. Бұл Конституциялық Кеңестің құзыреті және ол осы мүмкіндігін халықаралық шарттар ратификациядан өткенге дейін пайдалануы керек.

Сот билігі мен атқарушы биліктің байланысы бүдан ілгері атқарушы биліктің органы Әділет министрлігінің қарамағында соттарды ұйымдастыру, құқықтық, материалдық-техникалық, кадрлық қамтамасыз ету мәселелерінің болуымен соттың оған тәуелді жағдайы көрсетілді.

Заңдарды ресми және сот түсіндіруі екеуінің заң шығарушы және сот билігі араларындағы тежемелік элементі ретінде көрсетілді.

Құқықтық мемлекетті орныктыруға  бет алған қоғамның негізгі көздейтіні мемлекеттің құқықпен санасуын талап  ету болса, соттың да тек қана заңға  бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға  жетелейтін басқарушы норма болып  саналуға тиісті екендігі көрсетілді.