Азаматтық іс жүргізу принциптері

Судьяларға (әсіресе, жергілікті соттардың), өкілеттік беру тәртібін Конституцияның демократиялық ұйғарымымен сәйкестендіру  мақсаты алға қойылып, осыған байланысты олардың жалпыға бірдей сайлау жолымен  өкілеттігін алу мүмкіндігі қарастырылса, халык билігі институтын шын мәнінде нығайтып, көркейтетіндігі сипатталды. ¹⁴

Судьяларға (әсіресе, жергілікті соттардың), өкілеттік беру тәртібін Конституцияның демократиялық ұйғарымымен сәйкестендіру  мақсаты алға қойылып, осыған байланысты олардың жалпыға бірдей сайлау жолымен өкілеттігін алу мүмкіндігі қарастырылса, халык билігі институтын шын мәнінде нығайтып, көркейтетіндігі сипатталды.

Заңдарды ресми және сот түсіндіруі екеуінің заң шығарушы және сот билігі араларындағы тежемелік элементі ретінде көрсетілді.

Құқықтық мемлекетті орныктыруға  бет алған қоғамның негізгі көздейтіні мемлекеттің құқықпен санасуын талап  ету болса, соттың да тек қана заңға  бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға  жетелейтін басқарушы норма болып  саналуға тиісті екендігі көрсетілді.

Президент пен сот билігінің  ара қатынасы жөніндегі мәселелерді  жекелей және жинастырып қарастыратын болсақ мынадай қорытындыға келуге болады:

1. Сот билігін қалыптастырудың көптеген мәселелерін Президент ұйымдастырады. Әсіресе, судьяларға (жергілікті соттардың) өкілеттік беру, оларды материалдық-техникалық жағынан қамсыздандыру, т.б. айтуға болады. Алайда, сот әділдігін жүзеге асыру мәселелеріне ол араласпауға тиіс. Олай болмаса судьяның тәуелсіздігі принципі камтамасыз етілуі мүмкін емес. Бұл мәселені билікті қалыптастырудың демократиялық ұйғарымына сәйкестендіру қажет-ақ. Яғни, халықтың билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асыратыны жөніндегі конституциялық ережеге лайық етуді айтамыз. Сондықтан, сот жүйесіндегі барлық судьялардың, әсіресе жергілікті соттар судьяларының өкілеттіктерін оларды қызметтеріне тікелей сайлау жолымен алғаны жөн болар еді деп есептейміз.

2. Сот билігінің Президент билігіне  кері әсерінің жеткіліксіздігінде. Біз көрсеткен конституциялық бақылау мәселесі тек ішінара бақылау болып саналады. Яғни, Президент актілері Конституциямен сәйкес болмаған жағдайда, бұл туралы Конституциялық Кеңеске жүгінуін айтамыз. Осы екі биліктің арасындағы тепе-теңдік пен тежемелік жүйесі жетілдірілмеген.

Соттар заң шығармайды. Мұнымен  олар биліктің заң шығарушы тармағынан ерекшеленеді. Бірақ, олардың қызметі  заңға бағынышты. Демек, сот Конституция  мен заңдардың талаптарына бағынуға міндетті.¹⁵

Тіпті, сот жүйесі мен сот ісін жүргізу туралы әртүрлі құқық  салалары жөніндегі заң негіздерін белгілеу заң шығарушы билік - Республика Парламентінің қарауына жатады. Ол сот жүйесі туралы заңдарды, іс жүргізу кодекстері мен басқа да кодекстерді, елдің құқық қорғау органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметі жөнінде өзге де заңдар қабылдайды.¹⁶ Ал, оларды басшылыққа алу, дәлме-дәл орындау сот үшін міндет етіп қойылады. Сот билігінің ұйымдасуы мен қызметін заң белгілейді. Конституцияның 75-бабына сәйкес, заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және республиканың жергілікті соттары республиканың соттары болып табылады. Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және Конституциялық заңмен белгіленеді. Қандай да бір атаумен арнаулы немесе төтенше соттарды құруға жол берілмейді.

1. Сот заңдарды дәл, бұлжытпай  орындап қана қоймай, олардың Конституцияға, жалпыға бірдей міндетті принциптер мен халықаралық құқықтың нормаларына сәйкестігін бағалай білуі қажет. Конституцияға сәйкес емес актіні анықтаған жағдайда, сот оны Конституцияға сәйкес емес деп тану үшін Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне жолдайды. Мұнымен сот заң шығару процесіне белгілі бір ықпал етеді.

Алайда, жоғарыда айтылып кеткендей, сот билігінің конституциялық бақылау  функциясы өзіне лайық деңгейде жетілдірілмеген. Айтайын дегеніміз, Жоғарғы Сотқа Конституцияға қайшы немесе оған сәйкес емес заң мен нормативтік актіні конституциялық емес деп тану өкілеттігі берілсе, сот билігі тарапынан заң шығарушы және атқарушы биліктеріне бақылау жасау құзыретін қарастырған болар еді.

Ұсынысты толығырақ көрсететін болсақ, конституциялық бақылау өкілетігін тиімді атқарған (1992-1995 жж.) Конституциялық сот өндірісін қайтадан жаңғырту мүмкіндігі жасалса тіпті жақсы болар еді. Олай болмаған күнде, Конституциялық Кеңестің орнына мұндай бақылауды еліміздің Жоғарғы Сотына тапсырған жөн.

2001 ж. 6 маусым күні Астанада болып  өткен Қазақстан Республикасы  судьяларының кезекті III съезінде  Мемлекет басшысы бұдан кейін  бүкіл сот жүйесі шешуге тиісті  мынадай міндеттерді атап көрсетті:

"Бірінші - сот сатылары арасында  соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу керек. Сотта көпе-көрінеу қылмыс туралы азаматтық істерді тергеу мен қарау тәртібін бұрынғыдан да қаншалықты мүмкін болғанынша оңайлату керек.

Екінші - сот қаулыларын орындау  жөніндегі жұмысты түбегейлі  жақсарту қажет.

Үшінші - Конституцияда көзделген  сот әділдігін алқа заседательдерінің  қатысуымен атқару принципін іс жүзіне асыру.

Төртінші - мамандандырылған соттар жүйесін-бірінші  кезекте экономикалық және әкімшілік  соттарды кезең-кезеңмен құру жұмысы жалғастырылсын.

Бесінші - дауларды шешудің баламалы әдістерін, мәселен, төрелік соттарды ендіру мүмкіндігін зерттеу қажет.

Алтыншы - тергеу әрекеттерін сот  бақылауы институтын пайдаланудың шетелдік тәжірибесін зерттеу керек. Батыста  ол кең таралған. Ресейде де осы жолмен жүруге әзірленіп жатқан сыңайлы. Біз басқалардың істегендерін көзсіз көшіріп ала бермеуіміз керек. Алайда, біздің сот-құқық жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып, назар аударуға тұратын нәрселерді пайдаланған жөн.

Жетінші - сот кадрларын даярлау мен біліктілігін арттырудың тиімді жүйесін жасау шаралары қолданылсын. Бұл ретте сот әділдігінің біздің қоғамның ең лайықты мүшелері ғана атқаруы үшін судьялардың адамгершілік және этикалық болмысына деген талаптарды күшейту қажет.

Сегізінші - соттардың жұмысын халық үшін барынша ашық және ұғынықты ету керек. Соттардың бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмысы түбегейлі өзгертуді талап етеді"¹⁷.

Осы міндеттерді шешу азаматтар  мен ұйымдардың құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау, ел Конституциясы мен заңдарының орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі өзінің конституциялық функциясын толыққанды жүзеге асыруға қажетті тәуелсіз сот жүйесін құруға мүмкіндік береді.

Осылардың қатарына, 2000 ж. 1-қыркүйек күні қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы" Жарлығын, 2000 ж. 12-қазаң күнгі "Сот әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету шаралары туралы" Жарлығын, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы" 2000 ж. 25 желтоқсан күнгі Конституциялық заңын, т.б. енгізуге болады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Соттың (судьяның) тәуелсіздігі және оның процессуалдық  қызметке қатысушы ретіндегі алатын орнының проблемасы заңгер ғалымдардың  көпшілігінің назарын аударып келген мәселе. Бұл тақырыпқа (толық, ішінара, жанама) келесіде аталатын ғалымдар өз жұмыстарында зерттеген. Мысалы, А.Бойков, В.П.Божьев, КАБегалиев, У.Жекебаев, С.З.Зиманов, З.Ж.Кенжалиев, В.А.Лиманский, М.С.Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев, А.С.Нұралиева, И.И.Рогов, С.С.Сартаев, М.С.Строгович, М.С. Сапарғалиев, Г.Ж.Сүлейменова, С.А.Табанов, С.Т.Тыныбеков, К.Х.Халиқов, тағы басқалардың еңбектерінде қарастырылған.

Осы аттары аталған ғалымдардың  еңбектері дипломдық жұмысқа  елеулі теориялық база болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Жүргізілген зерттеу нәтижесін  былай түйіндеуге болады:

Азаматтық іс жүргізу құқығының  принциптері қоғамның дамуына байланысты, саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің сұранысын қамтамасыз ету үшін, болашақта, азаматтардың, ұйымдардың субъективтік құқықтарын және мемлекеттік мүдделерді қорғау кепілдігін қамтамасыз ету үшін, заңдылық пен әділеттікті қамтамасыз етуді күшейту мақсатымен, сот қызметін жаңа деңгейге көтеру қажеттілігін ескере отырып дамиды және жаңа қасиеттерге ие болады. Қазақстан Республикасының қазіргі даму кезеңінде, азаматтық іс жүргізу құқығының демократизм принциптерінің әрекет етуі және толық жүзеге асырылуының заңнамалық дамуы мен орындалуы, құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғамның бөлінбес бөлігі ретінде, заңдылықтың күшеюінің маңызды кепілі болып табылады.

Сонымен азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәні болып, оларда құқықтың және оның ең маңызды институттарының демократиялық  белгілері мен жалпы бағытының  айнасы көрінетіндігі, осыған байланысты олар осы құқық саласының түбірін, жалпы түрде оның және дербес институттарының қоғамдық сипатын түсінуге мүмкіндік бередіндігінде.

Сонымен, азаматтық іс жүргізу құқығының  принциптері секілді үлкен тақырыпты  қарастып, принциптер азаматтық іс жүргізудің негізі болатындығын және осы заман құқық ғылымы облыстарының дамуы мен құрастырылуы осы принциптердің негізінде өтетіндігін айтуға болады. Принциптердің әрқайсысы дербес рөл атқарады, құқық облысын, дербес бөлім мен дербес іс жүргізу институтын сипаттайды, бірақ олардың арасында азаматтық сот ісін жүргізудің біртектес мақсаты мен мәселелерін сипаттайтын тығыз байланыс бар. Әрбір принцип, жүйенің өзге принциптерінен тыс болуы мүмкін емес, олар тек бірге әрекет етеді, дербес принциптердің мазмұны өзге принциптердің мазмұны ескеріле отырып ашылады.

  Азаматтық сот ісін жүргізу  деңгейі сотпен істе азаматтық  және материалдық нормаларды  қолдану дұрыстығына тікелей  тәуелді, ол үшін олардың мазмұнын, құқық жүйесіндегі орнын, олардың  өзге заңи принциптермен байланысын толық түсіну қажет.

Осы жұмыста мен әрбір принциптің мазмұнын ашуға, олардың өзара байланысын және қазіргі өмірдегі рөлін көрсетуге  тырыстым.

Принциптер азаматтық іс жүргізу  құқығын дұрыс түсінуге және оның нормаларын дұрыс қолдануға оң әсерін тигізеді, заңнамалық практиканың, оларға мәні бойынша сәйкес келетін құқықтық нормаларды дайындаудың, жасау мен қабылдаудың және дамуының негізі болады. Азаматтық заңдылықты жүзеге асыруға мүмкін болатын, құқықтық, демократиялық мемлекет пен азаматтық қоғамды құру үшін және азаматтық іс жүргізуді әрі қарай дамыту үшін принциптерді зерттеу өте маңызды.

Прокурор немесе мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар  заңда көзделген жағдайларда  өзге адамдардың немесе адамдардың белгісіз бір тобының құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгінгенде, ал сол адам әрекетке қабілетті бола тұра, бұзылған бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатымен сотқа жүгінгісі келмейтін кезде, қоғамның азаматтардың құқықтарын қорғауға қатысу принципі мен диспозитивтік принциптерінің арақатынасы даулы болып табылады.

Азаматтық сот ісін жүргізуінің  деңгейі соттармен істе диспозитивтік  принципті дұрыс қолдануына байланысты, ол үшін оның мәнін, құқық жүйесіндегі орнын және маңызын түсіну қажет.

Диспозитивтік принципті зерттеу  азаматтық іс жүргізудің алға қарай  дамуы үшін және құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды құру үшін өте маңызды, өйткені онсыз азаматтық-құқықтық әділдік толық жүзеге асуы мүмкін емес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: "Жеті Жарғы", 1998.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі(Астана, 1999 ж. 13 шілде N 411-I).
3. Адамның құқығы мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Конвенция ETS N 005 (Рим, 4 қараша 2000 ж.) // Халықаралық шарттар бюллетені. - наурыз 2001 ж. - №3.
4. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (Нью-Йорк, 19 желтоқсан 2006 ж.) // Библиотечка Российской газеты. - N 22-23 шығарылымдары - 2000 ж.
5. Сот органдар тәуелсіздігінің негізгі принциптері. Милан (Италия), 26 тамыз - 6 қыркүйек 2005 ж., БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 29 қараша 2005 ж. N 40/32 және 13 желтоқсан 2005 ж. N 40/146 резолюцияларымен бекітілген.// Советская юстиция. - 2001 г. - №16.
6. Азаматтық іс жүргізу. Егембердиев Е.О. «Фолиант», Астана. 2006.
7. Азаматтық құқық, I, II том. Жайлин Ғ.А. Алматы. 2001.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Жалпы бөлім, I том. Толеуғалиев Ғ. Алматы 2002.
9. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау. Нарикбаев М.С. Алматы. 1998.
10. Азаматтық істер бойынша сот ісін жұргізудегі прокурордың талабы. «Заң және Заман» 4, 2000 ж.
11. Азаматтық құқық. Практикум(Жалпа және Ерекше бөлім). Ынтымақов С. Алматы. 2006.
12. Атқарушы іс жүргізуші мен сот орындаушылары: олардың мәртебесін көтеру - бүгінгі күннің талабы. Жабаев Д. «Қазақстан Заңдары» 9, 1999 ж.
13. Бұйрық арқылы іс жүргізуді қозғау. Жұмабекова Г. Алматы. 2005 ж.
14. Прокурордың басты сот талқылауына қатысуы. «Тураби». 2000 ж.
15. Азаматтық іс жүргізу бойынша сырттай іс жүргізу институты. «Заң». 31-32 беттер 12, 2005 ж.
16. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. Учебник.  Баймолдина З.Х. Алматы. 2001.
17. Егемен Қазақстан газеті. — 2001 — 8-маусым.
18. Афанасьев С.Ф. Проблема истины в гражданском судопроизводстве, Саратов, 2000. Гражданское право. Учебник. Часть I./Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого.-М.: «Проспект», 2002
19. Авдюков М.Г. Гражданское правоотношение. Уфа. 2003.
20. Боннер А.Т. Принцип диспозитивности гражданского процессуального права, Москва, 2005ж
21. Вишневский А.А. Залоговое право. Учебное практическое пособие. – М.: Издательство БЕК,2001.
22. Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М„ 2002.
23. Гражданский процесс: Учебное пособие. / Под ред. Рябова Е.В.. – Х.: «Одиссей», 2003.
24. Гражданский процесс: Учебник/ Под ред. В.В. Комарова. – Х.: ООО «Одиссей», 2000.
25. Гражданский процесс: Учебник/ Под ред. М.К. Треушникова. М. 2000.
26. Гражданский процесс: Учебник/ Под ред. В.А, Мусина, НА. Чечиной, Д.М. Чечота
27. Гражданское право. Учебник. Часть I. / Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.- М.: “Проспект”, 2002.
28. Гражданский процесс: Учебник/ Под ред.. Тихина  В.Г М, 2000.
29. Жуйков В. Принцип диспозитивности в гражданском судопроизводстве. 2003. - № 7. 
30. Жуйков В.М. Проблемы гражданского процессуального права. - М., 2001.
31. Зейдер Н.Б. Гражданское процессуально право, Санкт-Петербург., 1995ж.
32. Мельников А.А.  Пределы осуществления и защиты гражданских прав. М„ 2001.
33. Осипов Ю.С.  Гражданский процесс (курс лекций). — X., 1998.
34. Советский гражданский процесс. — М.: Юридическая литература, 2005.
35. Тархов В.А. Гражданское правоотношение. Уфа. 2003ж.
36. Тертышников В.И. Гражданский процесс: Курс лекций. – Х.: «Консум», 2001.
37. Тертышников В.И.Гражданский процесс(курс лекций.) – Х., 2003.
38. Чечот Д.М. Субъективное право и формы его защиты. Л„ 2000.
39. Шакарян М.С. Гражданский процесс, М., 2003ж.
40. Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда. - М.: Юрист, 2002