Қоғам жүйелерінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және заңға сүйенген қатынасы

3) Адам құқықтарынын ең жогаргы құндылык деп танылуы, мызғымас болуы және жариялык үкімет тарапынан тиімді корғалуы. Бұл қағида негізінен XVII - XVIII ғасырларда Орта ғасырлык саяси-құқықтык жүйеге, әсіресе Еуропада кең етек жайған инквизицияға карсылық білдіруден туындады. Буржуазиялык катынастар калыптасып келе жаткан Еуропа елдерінде жаңа күш, буржуазия табы билікке ұмтылу барысында адам құқыктарының аяқка тапталмай олардың мызғымас болып, ең жоғарғы кұндылыктар екенін саяси-кұкыктық ой-пікірде аскан мақтанышпен паш етті. Атап айтқанда омір сүру кұкық, меншікке ие болу, жеке адамның књкыктарына кол сұкпау, дін, сөз бостандыктары, тең құкылык сиякты адамдардың құкыктарын табиғи деп жариялады, оларды корғау, камтамасыз ету адамнын шыккан әлеуметтік тегіне байланысты емес, адам болғандығынан камтамасыз етілуі тиіс. Адам кұқыктарының мызғымас болуы туралы тұңғыш рет Англияның «Еркіндіктің ұлы хартиясы» 1215 жылы  жариялауғаынта білдірді. Бұл кұжаттың бірнеше баптарында заңсыз камалмау, зансыз меншіктен айыруға болмайтындығы, еркін, ешқандай кедергісіз Англиядан кетіп және кайтып келу  және тағы баска нормалар енгізілді [6, 27б].

Кейінгі ғасырларда адам кұкыктарынын негізгі кағидалары «АКШ-тын тәуелсіздік декларациясынан» 1776  4 шілде озінін нақтылы шешімін тауып, кейінгі кабылданған кұкыктық кұжаттарға өінің нактылы шешімін тапты. Атап айтканда 1789 жылы Франция ұлы төңкерісінің «Адам және азамат декларациясы»: «Адамдар өз кұқыктарында еркін және тең болып туылады. Қоғамдық айырмашылықтар тек кана пайдасына негізделуі мүмкін», — деген норманы дүние жүзіне әлгі ретінде паш етті.

Қазақстанның саяси-кұкыктық ой-пікірде адам құқыктарының мызғымастығы, тиімді қорғалуы туралы идеялар негізінде XX ғасырдың басында тұңғыш рет «Қарқаралы петициясында» 1905 өзінің шешімін тапты. Адам кұықтарыныңтабиғи екені жәе олардыңең оғарғы кұндылык болуы қажеттілігі туралы 1911 жылы ірі реформатор, Қазакстанның тұңғыш Конституциясынын авторы, коғам кайраткері, демократ Барлыбек Сыртанов 1866-1914 өінің «Қазак елінің уставында» нақтылы, концептуалдык мағынада жариялады. «Қазақ елінде адам баласының  тең құқлы Дініне, канына, тегіне, нәсіліне карап адамдарға корлауға жол жок. Адам тек закон џұм кұдай алдында жауап береді. Қазак елінде адам балалары бостандыкта, тендікте бакытты өмір сүруге кұкы бар».

Мұндай талаптар жалпы мемлекеттің адамның өмір сүріне оның құқықтарының тумен катар, жағымсыз касиеттері де өінің фкцияларынан айкын көрініс береді. Атап айт¬канда кенсе үстемділігі, сыбайлаетык жемкорлыкка, адам құқықтарын аякка таптау, заңсыз әрекеттерге жол беру жәнетағы баска көптеген бассыздыктар. Мемлекет жеке адамға тек қана билік жүргізу тұғырынан карамауы тиіс, оның барлық кызметі құқык шеңберімен шектеліп отырулары тиіс. XX ғасырдың басында өмір сүрген А. Эсмен деген ойшыл аталмыш мүселеге мынандай пікірін білдірді: «Жеке кұкықтардын жалпы сипаттарына түн бір касиет бар: олар мемлекеттін құқыктарын шектейді, мемлекет белгілі бір салаларға араласудан сактануы тиіс, жеке қызметтілікке белгі дәрежеде жол ашуы тиіс».

4) Мемлекетте билікті бљлу теориясының нақтылы дәрежеде қалыптасуы. Билікті бөлу теориясы негізінде Еуропада буржуазиялык төнкерістер кезінде пайда болып, феодализмнің деспотиялык, шексіз билігіне карсы бағытталған прогрессивтік идея болды. Монархтың тұкым куалау аркылы калыптаскан шексіз билігін тежеу, тоскауыл кою њшін ұсынылды және келешекте тиімді түрде іс жүзінде асырылады. Бірак, бұл идея ежелгі Эл¬лада елінде, тұңғыш рет адамзаттың саяси-кұкыктык тарихында Солонның жасаған реформаларында көрініс берген. Атап айтканда, Солон Афинада мемлекет көру барысында 400-дік Кеңеспен ареопаг органдарын калыптастырып, екеуінің бір- бірін тежеп, биліктің тепетең болуын жактаған. Джон Локк, Шарль Луи Монтескье сияқты буржуазия идеологтері билікті болуді демократиянын дамуына тікелей ыкпал ететін тетіктер ретінде бағалады. «Егер заң шығаратын және аткарушы билік бір адамнын, немесе мекеменің билігінде болса, онда бостан- дык болмайды, себебі, бұл монарх, немесе сенат тирандык заң жасай бастайды... Егер сот билігі заң шығарушы және аткару¬шы биліктерден бүлінбеген жағдайда да бостандық болмайды». Ал, Барлыбек Сыртанов Қазақстанның саяси-құкыктык ой- пікірінің тарихында тұңғыш рет «Қазақ елінде билік жњргізу закон шығаратын, орындайтын сотболып тњрады. Үш билік бір-біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі бо¬лып тұрады», — деп Ш. Монтескье идеясын казак коғамына пайдалануды ұсынды [7,47б].

Билікті болу теориясы қазіргі кезде барлык демократиялык режимдегі мемлекеттерде кабылданған. Билікті болу жоқ мемлекеттерде кұкыктық мемлекет құру мүмкін емес, бір адамның еркі үстемдік етеді, заңсыздыктың, бассыздыктың орнауына тікелей жол ашылады. үш биліктің бір-бірімен ара қатынастары тепе-тендік тежемелік кағида негізінде іс жүзінде асулары тиіс.

Сонымен катар билікті болуде негізінде өкілетті органдардың үстемдігі камтамасыз етілуі тиіс. Мұндай талаптар жалпы халықтың егемен билік жүргізу идеясынан туындайды. Өкілетгі билік барлык биліктін тармактарынын ұйымдасуын айкындайды.

5) Мемлекеттің жеке адам алдында жауаптылығы, адамның мемлекет алдындагы жауаптылығы. Мемлекет пайда болғаннан кейін өсе-өсе, үлкейе келе куатты аппараты бар күшке айналады. Баскару, билік жүргізу барысында мемлекет халыктың бақылауынан шығып, ағылшындардын ірі ойшылы Томас Гобсс айтқандай, ешқандай әрекеттермен шектелмейтін алпауыт күшке айналып, адамдарға үстемдік ететін кұралға айналды. Бірак, адамдар мемлекетті оздерінін омірлерін корғайтын, қауіпсіздіктерін камтамасыз ететін књш ретінде құрғанымен, ол өзінің дегенін істейді, тырп етпей бағынуды талап етеді. Сондықтан мемлекет басқару үшін құрылған саяси жүйе ретінде өзінің заңсыз әрекеттері үшін жеке адам алдында жауап беруі кажет. Айталық, мемлекетгің органдарында қызмет аткаратын лауазым иелері бассыздык пен заңсыздыққа жол бергендері үшің заң аддында міндетті түрде жауапқа тартылулары тиіс. Кљп жағдайда олар жауапка тартылмайды. Мысалы, заңсыз камау, зансыз үкім шығару және т.б адам құкықтарын аяққа таптау сияқты әрекеттер үшін мемлекет қызметкерлері жеке адамнын алдында жауапты болуы тиіс. Ол үшін мемлекеттік биліктің барлык мәртебесі құқыкпен тиімді ретгеліп, жауаптылығы нактылы тетіктермен айкындалулары керек.

Сонымен катар, жеке адам да өзінің құкыкка сай келмейтін әрекеттері үшін мемлекет алдында кінәсіне карай жауапты. Құқыктық мемлекеттің бұл қағидасының маңызы өте зор және екі жақтың да жауаптылығын күшейту арқылы мемлекетге заңдылыктың орнауын қамтамасыз етеді.

Жалпы тарихка жүгінсек мемлекеттің, билік жүргізушілердің, жеке адамдардың алдындағы жауапкершілігінің міндетті түрде кажет екенін XI ғасырда тұңғыш рет Жүсіп Баласағұн «Кұтты білік» атты шығармасында мына мағынада айтып кеткен:Патшаларда қалың халық қақы бар, Ая хаяықта патіиалардың қақы бар. Қара халық кузетсін де патшасын, Патша елінің  жан мен түнін сақтасын.

6) Плюрализм (көппікірлілік) - құқыктык мемлекеттің кағидасы ретінде коғамда еркін пікірталасқа толығынан мүмкіндіктер туады. Әркім өзінің пікірін еркін айтуға кұкы бар және пікірталастын нәтижесінде әлеуметтік топтар, таптар, мүдделі азаматтар мемлекетке өз ойларын білдіреді. Багыс Еуропада плюрализм негізінде ірі социолог Фишердің страт теориясымен тікелей байланысты. Фишердің тұжырымдамасы бойынша коғам әр түрлі мүдделердің (кәсіби, мүліктік, білімдік, жас, діни, жыныстық т.б) ұйымдасқан топтарынан калыптасады. Оларды ұйымдастырған мүдцелер коғамда баска мүдделі адамдар арасында еркін пікірталас тудырады. Ал, мемлекет болса сол кљп пікіршілік пікірталаста түрелік функция аткарып, олардың арасындағы карама-кайшылыктарды шешіп отырады. Пікірталасыктын шеңберін мемлекет айқындап, заңмен белгілейді.

Қазакстан Республикасында көп пікіршілікке жол бермеу, тыйым салу, мынандай насихатгы әндеуді кұкық бұзушылық деп жариялайды:

- Мемлекетгік және арнайы  кұпияны жариялау, мемлекеттік мүддеге, кауіпсіздікке нұксан келтіру;

- Конституциянын және мемлекеттік кұрылымды књшпен, кару колданып кұлатуға өндеу тастау немесе шакыру;

- Қазакстан мемлекетінің  егемендігін аумактык тұтастығын бұзуға шакыру.

7) Сот билігінің нагыз магынада тәуелсіз болуы және адам құқықтарын әділеттілік негізінде қорғауы. Судьялардың әділсот ісін іс жүзінде асырғанда тек заңға бағынуы - әділетті үкімдер мен шешімдердің нағыз кепілі. Құкыктык мемлекет еш уакытта аткарушы немесе заң шығарушы биліктің сот ісіне араласуға жол бермейді, Конституция және баска арнайы кұкықтык тетіктер арқылы тоскауылдар қояды. «Телефон кұқы», «Мега¬фон кұкы» сияқты кысым, эсер етуге жол бермеуге тиіс.

Бірак, сот жұмысын жаксартудың теориялык және практикалык мәселелері әлі де баршылык. Атап айтканда, сот жүйесінде кең етек жайған пара алушылык. Бұл дерттен кұтылмай, корініспен көресудің өзі ешбір нәтиже берер емес. Ал, әрбір іс бойынша судьялардың үстінен оперативтік жұмыс жүргізіп, жасырын алынған мәліметтерді дәлелге пайдаланып, судьяларды «кысу» ешқандай демократиялык құкыктык мемлекеттің калыптарына сай келмейді. Тағы заңсыздыкка жол беріледі, адам құқық аякка тапталады. Бұл дерттен кұтылудын бір-ак жолын коріп отырмыз. Судъялар санатына тек қана ары таза, терең білімді, дуниежузілік мәдениетті, дәстурлік мәдениетті, әдебиетті меңгерген адамдар гана кіруі қажет. Кейде адам тағдырын шешіп отырған судьяның екі сљөдің басын құрап сљйлей алмайтынын, әдебиет окымайтын, дөрекілікпен дікіндеуден көз ашпайтын катыгез тіпті надан болғанын құдайдың кұтты күні кездестіреміз.

Қазіргі кезде судьялардын жауапкершілігін арттырудың бір жолы — жалпы оның атына, бюрократиялык касиеттеріне, дорекілігіне, істі былыкка батыру сияқты жағымсыз касиеттеріне берілген шағым-арызға тез арада, жедел түрде назар аударылып, тәртіптік, кажет болса, кызметтен босатылып, кылмыстык жауапка тартылуы тиіс. Сонда ғана судьялар жауапкершілігін сезінетін болады қорғалуы [8, 111б].

 8) Кінәсіздік презумциясы. Сот органдарының шығарған өкімдері негізінде айыпталған адам үкімнің заң күњшіне енбейтінше еш уакытта кінәлі деп саналмайды. Бұл жерде міндетті түрде Миранда ережесін еске алып, жатганды қағидаға айналдыру парыз. Бұл ереже бойынша әрбір ұсталған, камауга алынған адам және азамат өзін-өзі айыптауы тиіс емес. Ал, ұсталған сәтте немес камауға алынған адамның колына блокнот беріледі және оның сыртында мынандай сөздер бар:

- Егер сіз сөйлемеймін десеңіз, оған  бар;

- Егер сіз сөйлемеймін десеңіз, берген жауаптарыңыз сізге қарсы пайдаланылуы мүмкін;

- Сізден адвокаттың катысуымен  жауап алардан бұрын сіз адвокат  арқылы акылдасуынызга кұкығыз  бар;

- Егер сіз адвокат алуға  жағдайыңыз жок болса, сізге адвокатты  әрбір жауап алардың аддында сот өзі тағайындайды және ол сізге ешкандай әсер етпейді.

- Сізге кұкыларыңыз түсінікті  ме?

- Егер түсінікті болса, сіз жауап бересіз бе?

Әділсоттың нагыз үлгісі АҚШ-та ғасырлар бойы тәжірибеден

алынған мынандай қағиданы сактайды: бүгін нағыз қылмыскердің кұкына кол сұғылса, ертең кінәсіз адамды түрмеге жабуы мүмкін.

2.2 Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлексттің қағидасы ретінде

Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон- тескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы-саяси бостандықты бекіту, заңдылыкты камтамасыз ету жэне белгілі бір элеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығарушылық халық сайлайтын жэне қоғамды дамытуды зандар кабылдау жолымен жњзеге асыруға бағытгалған, атқарушылық биліктің өқілдік органы тағайындайтын жэне зандар мен оралымдық шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын және сот бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінәлілерді эділетті тұрде жазалаудың кепілі болып табылатын биліктері деп бөлу кажет. Және осы әр бір билік түрлері дербес және бір-бірін гежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс [9, 29б].

Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тәсілі, ол сасяи биліктің иесі регіндегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың катысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды басгамаларын корсетеді. Қогам мен тұлғаның бостандыгын заң-шыгарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет өз шешімдері мен эрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол озінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттермен қарым-қатынастарындағы әділегтілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс. Құқыктық мемлекеттің негізгі кағидалары адамзаттарихын мың жылдық дамуы барысында саяси-кұкыктық ой-пікірде біртіңдеп, эволюциялык жолмен калыптасты. Олардын пайда болуларының ең негізгі себебі - жалпы адамның табиғатына жат бассыздык пен заңсыздықка тосқауыл кою және деспотизммен бір адамның мемлекеттегі шексіз билігін тежеу кажеттігі бол¬ды. Бұл жалпы адам табиғатының сұранысы, бостандык, тендік, бақытты әмір сүруге ұмтылудың негізгі талаптарының бірі. Құқыктық мемлекет ғасырлар бойы қалыптаскан гуманистік ой- сананы, прогрессивтік књкыктык идеяларды қорытындылаудын нәтижесінде арнайы кағидаларды қалыптастырады. Сол кағидалар үстемдік еткен мемлекетте ғана құқықтық мемлекет орнайды. Қазіргі заң әдебиетінде кұкықтық мемлекеттің қағидаларының бөлінуін, олардың канша екенін әр зерттеуші өздерінің тараптарынан баға беруде.

Кеңес мемлекетіне құқыктық мемлекет жарияланған, «зацның құқықтық мағынаға ие болу» идеясын жокка шыгарады. Заң мен кұкык бірдей деп санаудың нәтижесінде антидемократиялык зандар кабылданды. Кұкыктык кагидаларынын тамырына балта шабылды және қабылданган зандар халық атынан «әділетгі» «халықтың еркін білдіреді» деген құқықтық сананы калыптастырды. Заң әділетті болгандыктан, ол кандай болса да орындау бәріне міндетті болды. Осылай коммунистіктотолитарлық режим кеңес мемлекетіне қажетті зандар шығарды 30-жылдары аш-жалаңаш балаларына тамақ тауып беру үшін егістіктен бидайдың дәнін тергені њшін 10 жылға түрмеге жабу туралы, сотсыз тергеусіз «Ерекше кеңес» органы арқылы «халық жауларын» соттау, ату туралы зандар қабылданды. Бұлардың барлығы занды жолмен, тәртіппен қабылданған заң нормалары болды. Бірақ, бұл зандар құқықтық сипатка, мәнге ие болған жоқ.

Қазіргі кезде судьялардын жауапкершілігін арттырудың бір жолы — жалпы оның атына, бюрократиялык касиеттеріне, дорекілігіне, істі былыкка батыру сияқты жағымсыз касиеттеріне берілген шағым-арызға тез арада, жедел түрде назар аударылып, тәртіптік, кажет болса, кызметтен босатылып, кылмыстык жауапка тартылуы тиіс. Сонда ғана судьялар жауапкершілігін сезінетін болады.

Құқыктық мемлекеттің негізгі кағидалары адамзаттарихын мың жылдық дамуы барысында саяси-кұкыктық ой-пікірде біртіңдеп, эволюциялык жолмен калыптасты. Олардын пайда болуларының ең негізгі себебі - жалпы адамның табиғатына жат бассыздык пен заңсыздықка тосқауыл кою және деспотизммен бір адамның мемлекеттегі шексіз билігін тежеу кажеттігі бол¬ды. Бұл жалпы адам табиғатының сұранысы, бостандык, тендік, бақытты әмір сүруге ұмтылудың негізгі талаптарының бірі. Құқыктық мемлекет ғасырлар бойы қалыптаскан гуманистік ой- сананы, прогрессивтік књкыктык идеяларды қорытындылаудын нәтижесінде арнайы кағидаларды қалыптастырады. Сол кағидалар үстемдік еткен мемлекетте ғана құқықтық мемлекет орнайды. Қазіргі заң әдебиетінде кұкықтық мемлекеттің қағидаларының бөлінуін, олардың канша екенін әр зерттеуші өздерінің тараптарынан баға беруде қорғалуы [10,58 б.].

Констиуцияда бекітілген «тепе-тендік жэне тежемелік жүйесі» зан шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің жиынтыгын білдіреді. Мысалы, заң шыгару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде ерекше рљлді Президент иеленген, ол заң шыгарушыға қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта бөлігі президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік вотумы, атқарушы органдардың жауапты кызметкерлерінс заңшыгарушылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызметпен айналысу табылады; сот билігі үшін конституңияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінәсіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азамапардың заң мен сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалылыгы, соттарга отвод жариялау және басқалары болады.