Лекции по "Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы"

Мемлекет  және құқық теориясы: оқу құралы

 

 

 

МАЗМҰНЫ 

 

КІРІСПЕ

1 тақырып.  Мемлекет және құқық теориясына  жалпы сипаттама

2 тақырып.  Мемлекет және құқық теориясының  пәні және әдісі

3 тақырып.  Мемлекеттің пайда болуы.

4 тақырып.  Мемлекеттің түсінігі және мәні.

5 тақырып.  Мемлекеттің функциялары

6 тақырып.  Мемлекет механизмі

7 тақырып.  Мемлекет нысаны..

8 тақырып. Мемлекет типтері

9 тақырып.  Қоғамның саяси жүйесі..

10 тақырып.  Құқықтық мемлекет

11 тақырып.  Мемлекет және қоғам.

12 тақырып.  Құқықтың пайда болуы.

13 тақырып.  Құқықтың түсінігі және мәні

14 тақырып.  Құқықты түсінудегі қазіргі кезгі бағыттар

15 тақырып.  Құқықтың қағидалары және функциялары

16 тақырып.  Құқықтың типтері

17 тақырып.  Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық

18 тақырып.  Құқық жүйесі

19 тақырып.  Тұлға, құқық, мемлекет

20 тақырып.  Құқықтың қайнар көздері

21 тақырып.  Құқық нормалары

22 тақырып.  Құқықшығармашылық

23 тақырып.  Заңнаманы жүйелеу

24 тақырып.  Құқықтық қатынастар

25 тақырып.  Құқықты жүзеге асыру

26 тақырып.  Құқық нормаларын түсіндіру

27 тақырып.  Құқықтық мінез-құлық

28 тақырып.  Құқықбұзушылық және заңды жауапкершілік

29 тақырып.  Құқықтық сана және құқықтық  мәдениет

30 тақырып.  Заңдылық және құқықтық тәртіп

31 тақырып.  Қоғамның құқықтық жүйесі

32 тақырып.  Құқықтық реттеу механизмі

 

 

КІРІСПЕ 
 
Мемлекет және құқық теориясы–заң білімдерін беретін жоғары оқу орындарының бірінші курсында оқытылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен құқық туралы жалпыланған абсрактілі ережелерден құралған. Оның күрделілігі мынада: студенттер бірінші курста нақты материалдармен– қолданыстағы заңнамамен, заң тәжірибесімен, мемлекет және құқықтың тарихымен таныс болмайды, сол себепті де, бұл оқу құралындағы жалпы теориялық мәселелер салыстырмалы түрде қарапайым қалыпта берілген. 
Мемлекет және құқық теориясы студенттерде мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең шынайы ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әртүрлі тарихи кезеңдердегі мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен заңдылықтарын түсінуіне жәрдемдеседі. Алайда, жалпы тарихи білімердің барлығын толық меңгеру мемлекет және құқықтың жалпы теориясы бойынша оқулықтар мен мақалалармен дербес, өз бетімен жан-жақты жұмыс істеудің нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін.  
Мемлекет және құқық теориясы бойынша бұл оқу құралы өз қысқа мазмұны бойынша жалпы теориялық әдебиеттердің барлығының орнын толтыра алмағанымен, жалпы теориялық мәселелермен танысуда өзінше бір жол көрсетушінің ролін атқаруға, студенттерді әрбір тақырып бойынша мейлінше маңызды теориялық ережелермен, заң ғылымының ерекше тілімен, арнайы заң түсініктерімен таныстыруға бағытталған. Бұл құралды қалған материалдарды меңгеру үшін ақпараттық-әдістемелік негізді құрайтын негізгі заң түсініктері мен санаттарының кеңейтілген сөздігі деп те атауға болады.  
Оқу құралын дайындауда А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Комаров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк және т.б. сияқты ірі мемлекеттанушы-ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. 
Қараңыз: Алексеев С.С. Теория права. М., 1996; Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.,1995; Ч.2.М., 1996; Комаров С.А. Общая теория государства и права. Саранск, 1994; Общая теория государства и права / Под ред. В.В.Лазарева. М., 1996; Марченко М.Н. Теория государства и права. М., 1996; Теория государства и права / Под ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. М.,1997; Общая теория права / Под ред. А.С.Пиголкина. М., 1995; Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М., 1993.  
 

1 тақырып.  МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 

 

1. Мемлекет және  құқық теориясының анықтамасы.

2. Мемлекет және  құқық теориясының ерекшеліктері.

3. Мемлекет және  құқық теориясының функциялары. 

 

 

 

1. Мемлекет және  құқық теориясының анықтамасы. Мемлекет және құқық теориясы–бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.  

 

2. Ғылым ретіндегі  мемлекет және құқық теориясының  ерекшеліктері  мынада:

Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық құбылыстар–мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық және т.б.) ерекшеленеді.

Екіншіден, ол саяси-заңды  ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.

Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.

Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым  болып табылады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.  

 

3. Мемлекет және  құқық теориясының функциялары.  Мемлекет және құқық теориясының  үш негізгі функциясы бар:

1. Теориялық-танымдық функция–мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес, сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

2. Тәжірибелік-қолданбалы  функция. Мемлекет және құқық  теориясы, басқа да заң ғылымдары  сияқты, мемлекеттің қызметін жетілдіруге, заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталаған ұсыныстар жасауға қызмет етеді.  

 

 

 

3. Тәрбиелік  функция. Мемлекет және құқық  теориясы құқықтық тәрбиелеу  мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.

 

 

 

 

2 тақырып.  МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ  ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ 

 

1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.

2. Мемлекет және  құқық теориясының әдістері.

3. Гуманитарлық  ғылымдар жүйесіндегі мемлекет  және құқық теориясы. 

4. Заң ғылымдары  жүйесіндегі мемлекет және құқық  теориясының орны.  

 

1. Мемлекет және  құқық теориясының пәні. Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның  объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттіліктің пайда болуы, дамуы мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.

2. Мемлекет және  құқық теориясының әдістері. Ғылым  әдісі–бұл пәнді түсінуге мүмкіндік  беретін тәсілдер мен бағыттардың  жиынтығы. Мемлекет және құқық  теориясы өз пәнін зерттеу  үшін көптеген әдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше атауға болады:

1. Жалпы әдістер–ойлаудың  кешенді қағидаларын көрсететін  философиялық, дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:

а) метафизика. Ол мемлекет пен құқықты мәңгілік және өзгермейтін институттар ретінде қарастырады;

ә) диалектика. Өз ішінде материалистік және идеалистік болып бөлінеді. Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағ әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен, нақты айтқанда, жеке меншіктің пайда болуымен және қоғамның таптарға бөлінуімен байланыстырады, яғни, мемлекет пен құқық нақты бір тарихи кезеңге сәйкес, бір-бірімен байланыстылықта, даму барысында қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде, объективтік және субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективтік идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмір сүру жағдайын құдайдың күшімен, ал  субъективтік идеализм адамның санасымен байланыстырады.

2. Жалпы ғылыми  әдістер–жалпы әдістер сияқты  бүкіл  ғылыми танымды толығымен қамтымайды, оның жекелеген кезеңдерінде ғана қолданылады. Оларға мыналар жатады:

а) талдау–күрделі мемлекеттік-құқықтық құбылысты шартты түрде жекелеген бөліктерге бөлу;

ә) синтез–құбылысты оның құрамдас бөліктерін  шартты түрде біріктіре отырып зерттеу;

б) жүйелік әдіс–объектінің тұтастығын ашуға, ондағы әртүрлі байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;

в) функционалды әдіс–бір әлеуметтік құбылыстардың  екіншілеріне қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.

3. Жеке ғылыми  әдістер–мемлекет және құқық  теориясының техникалық, жаратылыстаны және гумантарлық ғылымдардың ғылыми жетістіктерін қабылдауы нәтижесінде пайда болатын әдістер. Оларға мыналар жатады:

а) нақты-әлеуметтанушылық әдіс–сұраудың, бақылаудың, сұхбаттасудың  және т.б. тәсілдердің көмегімен  мемлекеттік-құқықтық саладағы субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді;

ә) статистикалық  әдіс–нақты бір мемлекеттік-құқықтық құбылыстың сандық көрсеткіштерін алуға  мүмкіндік береді;

б) кибернетикалық әдіс–кибернетиканың түсініктері, заңдары және техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.

4. Жеке құқықтық  әдістер–тек заң ғылымдарына  ғана тән болып келеді, оларға  мыналар жатады:

а) формалды-заңды  әдіс–заң түсініктерін,олардың белгілерін анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің мазмұнын түсіндіруге және т.б. мүмкіндік береді;

ә) салыстырмалы-құқықтық әдіс–әртүрлі құқықтық жүйелерді не олардың жекелеген элементтерін олардың жалпы және арнайы қасиеттерін  анықтау мақсатында салыстыруға мүмкіндік береді. 

 

3. Гуманитарлық  ғылымдар жүйесіндегі мемлекет  және құқық теориясы. Өз жиынтығында  ғылым жүйесін құрайтын ғылыми  пәндерді шартты түрде үш топқа  бөлуге болады: 1) техникалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3) гуманитарлық  ғылымдар.

Гуманитарлық  ғылымдар қоғамды, адамды, әлеуметтік қатынастар мен институттарды зерттейді. Заң ғылымдары–гуманитарлық ғылымдардың  бір түрі, себебі, мемлекет пен құқық  әлеуметтік институттар болып табылады. Заң ғылымдарын мынадай түрлерге бөлуге болады:

мемлекет және құқық теориясы;

тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет және құқық тарихы, саяси және құқықтық ілімдер тарихы);

салалық заң  ғылымдары ( конституциялық, азаматтық, қылмыстық және т.б. құқық салалары);

қолданбалы  ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот психиатриясы және т.б.).

Мемлекет және құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жұйесінде бола тұра, философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен және т.б. тығыз байланысқа түседі. Солай, философияның көмегімен мемлекет және құқық теориясының дүниетанымдық бағыттары қалыптасады, оның нәтижесінде мемлекеттік-құқықтық шындықты танудың жалпы әдістемесі қалыптасады. Өз кезегінде, мемлекет және құқық теориясы кеңейтілген философиялық жалпылаулар ұшін нақты материалдар береді.

4. Заң ғылымдары  жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орны. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орнын оның тарихи-құқықтық ғылымдармен арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады. Мемлекет және құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тән ортақ белгі–олар мемлекет пен құқықты зерттейді. Ал айырмашылықтары мынада– тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың даму үдерісін хронологиялық тәртіпте зерттесе, мемлекет және құқық теориясы бұл үдерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мәнін, олардың қызмет ету заңдылықтарын және т.б. зерттейді.

Салалық заң  ғылымдарына қатысты мемлекет және құқық теориясы жалпылаушы сипатты  иеленеді; ол мемлекет пен құқықтың пайда болуы, қызмет етуі мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пәні қоғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты болады. Сонымен қатар, мемлекет және құқық теориясы барлық салаларға ортақ мәселелерді зерттейді, яғни, мемлекет және құқық теориясының түсініктері мен институттарының негізінде салалық заң ғылымдарының түсініктері мен институттары қалыптасады.  

 

 

3 тақырып.  МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ 

 

1. Мемлекетке  дейінгі кезеңдегі әлеуметтік  билікке жалпы сипаттама.

2. Мемлекеттің пайда болу себептері.

3. Мемлекеттің  пайда болу нысандары. 

 

1. Мемлекетке  дейінгі кезеңдегі әлеуметтік  билікке жалпы сипаттама. Мемлекетке  дейінгі кезеңдегі әлеуметтік  биліктің ерекшеліктері болып  мыналар табылады:

- ол тек бір  ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді және қандық туыстыққа негізделді;

- тікелей қоғамдық  болып табылды, алғашқы қауымдық  демократияның, өзін-өзі басқарудың  бастамаларының негізінде қалыптасты;

- бұл биліктің  биліктік органдары ретінде рулық  жиналыстар, ақсақалдар, әскербасылары және т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық қоғамның өмір сүруінің маңызды мәселелерін шешіп отырды.   

 

2. Мемлекеттің  пайда болу себептері. Мемлекеттің  пайда болуы туралы мәселе  даулы болып табылады, себебі, этнография  және тарих ғылымдары оның  пайда болуы туралы күннен-күнге  жаңа мәліметтер беруде. Мемлекеттің  пайда болу себептері туралы  бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар табылады:

1. Діни теория–мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуының  құдайлық бастамасын негізге  алады, «барлық билік құдайданң  деген тұжырымдаманы бекітіп,  жақтайды. Өзінің діни мазмұнына  қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің ролін, діни және әкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның көрнекті өкілдерінің бірі–Фома Аквинский.

2. Патриархалды теория–мемлекеттің пайда болуын отбасымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы мүшелерінің алдындағы әке билігінен туындатады. Бұл теория патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы әкенің, патриархтың шексіз билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің еңбектерінен тапты.