Лекции по "Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы"

Тыйым салушы норма–бұл  субъектіге белгілі бір әрекеттерді  жасадан бас тартуды міндеттейтін норма.

Міндеттеуші норма–бұл субъектіге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді жасау міндетін жүктейтін норма.

Императивтік  норма–бұл қатаң ережелер түрінде  көрініс табатын және құқық субъектілерінің  қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.

Диспозитивтік норма– бұл өзіндік қалау бостандығын білдіретін норма.     

 

3. Құқық нормаларының  құрылымы. Құқықтық норманың құрылымы  үш элементтен құралады: гипотеза, диспозиция және санкция. 

Гипотеза–бұл  құқықтар мен міндеттердің пайда  болу жағдайын көрсету; диспозиция–бұл құқықтар мен міндеттердің өзін көрсету; санкция–бұл норманы бұзудан туындайтын қолайсыз салдарды көрсету.

Бұл үлгінің  сөздік кестесі мынадай: «егер… , онда… , бұлай болмаған жағдайда…ң. Мысалы, займ шарты жазбаша нысанда жүзеге асырылуы тиіс. Логикалық түрде бұл  норманы былай құруға болады: егер займ шарты бекітілетін болса, онда ол жазбаша түрде жасалуы тиіс, бұлай болмаған жағдайда, шарттың күші болмайды.  

 

4. Құқық нормасы  мен нормативтік акт бабының  арақатынасы. Құқық нормасы мен  нормативтік акт бабы бір ұғымдар  емес, көп жағдайларда олар сәйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нормасы– бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы–бұл құқық нормасының жүзеге асырылу құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті бабының мазмұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады. Олардың арасындағы байланыс әртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін бекіте отырып, заңнама құқық нормасының  логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін,бір бапқа бірнеше құқық нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін әр түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында  немесе бір нормативтік актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін.

Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:

а) тікелей тәсіл–құқық  нормасы нормативтік акт бабының  өзінде тікелей көрсетіледі;

ә) сілтемелі  тәсіл–нормативтік акт бабы норманы  толығымен ашпастан, осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;

б) бланкеттік тәсіл–нормативтік  акт бабы нақты бір бапқа емес, белглілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.    

  

 

22 тақырып.  ҚҰҚЫҚШЫҒАРМАШЫЛЫҚ  

 

1. Құқықшығармашылықтың түсінігі және түрлері.

2. Құқықшығармашылықтың  қағидалары.

3. Құқықшығармашылық  процестің кезеңдері.  

 

1. Құқықшығармашылықтың  түсінігі және түрлері. Құқықшығармашылық–бұл  құзіретті органдардың заң нормаларын  қабылдауға, өзгертуге және жоюға  байланысты арнайы қызметі. Құқықшығармашылық мыналармен сипатталады:

- ол белсенді, мемлекеттік, шығармашылық қызметті  білдіреді;

-  оның негізгі өнімі–нормативтік актілерден көрініс тапқан заң нормалары;

- бұл қоғамды  басқарудың маңызды құралы; мұнда  оның даму бағдараламасы  қалыптасады, маңызды жүріс-тұрыс ережелері қабылданады;

- құқықшығармашылықтың  деңгейі мен мәдениеті, қабылданған  нормативтік актілердің сапасы–бұл  қоғамның өркениеттілігі мен  демократиялылығының көрсеткіші.

Субъектілерінің түріне қарай құқықшығармашылық келесі түрлерге бөлінеді:

1) халықтың мемлекеттік  және қоғамдық өмірдің маңызды  мәселелері бойынша жалпыхалықтық  дауыс беруін–референдум– жүргізу  кезіндегі тікелей құқықшығармашылығы;

2) өкілетті мемлекеттік  органдардың  тікелей құқықорнықтырушы қызметі;

3) әдет түрінде  қалыптасқан немесе мемлекеттік  емес ұйымдар қабылдаған нормаларды  мемлекеттің санкциялауы. 

 

2. Құқықшығармашылықтың  қағидалары.

Құқықшығармашылыққа мына қағидалар тән:

1) ғылымилық–нормативтік  актілерді дайындау процесінде  әлеуметтік-экономикалық, сасяи және басқа да жағдайларды,  қоғамның дамуының объективтік қажеттіктерін және т.б. зерттеудің маңызы зор;

2) кәсібилік–мұндай  қызметпен құзіретті тұлғалар–заңгерлер, экономистер және т.б. айналысуы  тиіс;

3) заңдылық–бұл  қызмет Конституцияның және басқа да заңдардың негізінде және шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс;

4) демократиялық–азаматтардың  бұл процеске қатысу дәрежесін,  қоғамдағы процедуралық нормалар  мен институттардың даму деңгейін  сипаттайды;

5) жариялылық–құқықшығармашылық  процестің көпшілік қауым үшін ашықтығын білдіреді.  

 

3. Құқықшығармашылық  процестің кезеңдері. 

Құқықшығармашылық процесс бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:

1. Заң шығару  ынтасы–құқықшығарушы органға нормативтік  актіні шығару туралы ұсыныс  немесе актінің дайын жобасы ұсынылады. Заң шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңнамада қатаң түрде анықталған.

2. Заң жобасын  талқылау–бұл кезең құжатты қажетті  сапаға жеткізу, қарама-қайшылықтарды,  олқылықтарды, түсініксіз мәселелерді  және т.б. жою үшін қажет. Ерекше маңызды заң жобалары жалпыхалықтық талқылауға ұысынлады.

3. Заңды қабылдау.

4. Қабылданған  актінің  мазмұнын көпшілікке жеткізу, яғни, заңды жариялау.

 

 

23 тақырып.  ЗАҢҢАМАНЫ ЖҮЙЕЛЕУ 

 

1. Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері.

2. Құқық жүйесі  мен заңнама жүйесі. 

 

1. Нормативтік-құқықтық  актілерді жүйелеудің түсінігі  мен түрлері. Жүйелеу–бұл нормативтік  актілерді реттеу, оларды белгілі  бір жүйеге келтіру. Ол заңнаманы  қолдану ыңғайлылығын арттыру үшін, көпшілікке түсінікті болуын қамтамасыз ету үшін қажет.

Жүйелеудің  түрлері:

1. Инкорпорация–  бұл нормативтік актілердің мазмұнын  өзгертпестен  бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Мұндай жинақта әрбір акт өзінің дербес мәнін сақтап қалады. Инкорпорацияның қағидалары: хронологиялық (оларды қабылдау уақыты бойынша), тақырыптық (белгілі бір тақырып бойынша) және т.б.

Инкорпорацияны  кім жүзеге асырғанына байланысты жинақтардың  үш түрін бөліп қарастырады: ресми, официозды және бейресми. Ресми жинақ құқықшығарушы орган өзі жинақты дайындап, жариялаған кезде орын алады. Официоздық жинақ болып құқықшығарушы органның  (мысалы, әділет министрлігінің) тапсырмасы бойынша, бірақ оның ресми көрініс таппаған қолдауы арқылы шығарылған жинақтар табылады. Бейресми жинақ болып ғылыми мекемелердің, баспалардың өз ынтасы бойынша, құқықшығарушы органның арнайы өкілеттіктерісіз шығарған заңнама жинақтары табылады.

2. Консолидация–бұл  нормативтік актілердің мазмұнын  өзгертпестен бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Инкорпорациядан айырмашылығы–мұндай жинақта әрбір акт өзінің дербес мәнін жоғалтады. Мұнда нормативтік актілер олардың белгілі бір қызмет түріне қатыстылығы белгісі бойынша біріктіріледі (табиғатты қорғау, білім және т.б.).

3. Кодификация–бұл нормативтік актілердің мазмұндарын өзгертудің нәтижесінде оларды біртұтас актіге біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Кодификация процесінде ескірген материалдар мен нормалардағы қарама-қайшылықтар жойылады, жаңа жүріс-тұрыс ережелері қалыптасады, олардың өзара келісуі мен логикалығы қамтамасыз етіледі. Кодификациялық актінің дәстүрлі қалыптасқан түрі болып кодекс табылады, ол–бір сипатты қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын жан-жақты реттеуге мүмкіндік беретін ірі акт.     

  

2. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі. Заңнамада, құқықтағы сияқты, оның ішкі құрылымы болып табылатын өз жүйесі бар. Алайда, бұл түсініктерді келесі негіздер бойынша ажыратқан жөн:

1) егер құқық  жүйесінің алғашқы элементі болып  норма табылса, заңнама жүйесінің  алғашқы элементі болып нормативтік акт табылады;

2)егер құқық  жүйесі мазмұн түрінде көрініс  тапса, заңнама жүйесі нысан  түрінде көрініс табады;

3) егер құқық  жүйесі объективтік түрде, қоғамдық  қатынастарға сәйкес  қалыптасса, заңнама жүйесі субъективтік сипатқа ие, себебі, заңшығарушыға тәуелді болып келеді;

4) егер құқық  жүйесі негізгі, алғашқы сипатты  иеленсе, заңнама жүйесі туынды  сипатқа ие, себебі, алғашықысы екіншісі  үшін негізгі база болып табылады;

5) құқық жүйесі  мен заңнама жүйесі көлемі  бойынша ажыратылады: заңнама, бір жағынан, нормативтіліктің барлық түрлерін қамтымайды, себебі, себебі, құқық заңнамамамен қатар әдет нормаларынан, нормативтік шарттардан және заңды прецеденттерден де көрініс табады; екінші жағынан, нормалардың атауларынан басқа да элементтерді қамтиды–преамбулалар, тараулардың бөлімдердің, баптардың атаулары және т.б.

 

 

24 тақырып.  ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР 

 

1. Құқықтық қатынастардың  түсінігі және түрлері.

2. Құқықтық қатынастардың  пайда болуының алғышарттары.

3. Құқық нормалары  мен құқықтық қатынастардың өзара  байланысы. 

4. Құқықтық қатынастардың  құрылымы.

5. Құқықтық қатынастардың  субъектілері.

6. Құқық субъектілерінің  құқыққабілеттігі және әрекетқабілеттігі.  Құқықсубъектілік.

7. Құқықтық қатынастардың объектілері.

8. Субъективтік  құқықтар және заңды міндеттер.

9. Заңды фактілер.  

 

1. Құқықтық қатынастардың  түсінігі және түрлері. «Құқықтық  қатынасң категориясы құқықтың  жалпы теориясында негізгі, орталық  категориялардың бірі болып табылады  және адамдардың жүріс-тұрысына құқықтың  қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас– бұл қатысушылары субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас.

Құқықтық қатынастардың  белгілері:

а) бұл әлеуметтік субъектілер арасындағы екіжақты нақты  байланысты білдіретін қоғамдық қатынас;

ә) ол құқық нормаларының негізінде қалыптасады, яғни, құқық  нормаларының жалпы талаптары субъектілер  мен нақты жағдайларға қатысты  жеке дараланады;

б) бұл тұлғалар арасында субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер арқылы қалыптасатын байланыс;

в) бұл ерікті қатынас, себебі, оның пайда болуы  үшін оның қатысушыларының еркі қажет;

г) бұл мемлекетпен  қорғалатын және қамтамасыз етілетін қатынастар.

Құқықтық қатынастардың түрлері. Құқықтық қатынастарды түрлерге бөлу, құқық нормаларын тұрлерге бөлудегі сияқты, әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

1) салалық белгісі  бойынша құқықтық қатынастар  конституциялық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. болып бөлінеді;

2) сипаты бойынша–материалдық  (қаржылық, еңбек және т.б)  және іс жүргізушілік (қылмыстық іс жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік және т.б.) құқықтық қатынастар;

3) құқықтың функциялары  бойынша–реттеуші және қорғаушы  құқықтық қатынастар; реттеуші құқықтық қатынастар құқық нормасы немесе шарт негізінде пайда болады, қорғаушы құқықтық  қатынастар мемлекеттік мәжбүрлеумен және заңды жауапкершілікті жүзеге асырумен байланысты болады;

4) қатысушыларының  құрамына қарай–жай және күрделі  құқықтық қатынастар; жай құқықтық қатынастар екі субъектінің арасында туындайды (сату-сатып алу құқықтық қатынастары), ал күрделі құқықтық қатынастар бірнеше субъектілердің арасында туындайды (қылмыстық жазаны өтеу құқықтық қатынастары);

5)субъектілерінің анықталу дәрежесіне қарай–абсолюттік және қатысты құқықтық қатынастар; абсолюттік құқықтық  қатынастарда тек бір жақ қана–субъективтік құқықты иеленуші– анықталады, ал қатысты құқықтық қатынастарда екі жақ та жеке дара анықталған болып келеді және бір-біріне қатысты құқықтар мен міндеттерді иеленуші болып табылады;

6) жалпы және  нақты құқықтық қатынастар; жалпы  құқықтық  қатынастар заңнан тікелей туындайды, нақты құқықтық қатынастар заңды фактілердің–әрекеттердің, нақты жүріс-тұрыс актілерінің–нәтижесінде пайда болады.        

 

2. Құқықтық қатынастардың  пайда болуының алғышарттары. Алғышарртар–бұл құқықтық қатынастарды туындататын жағдайлар, факторлар. Құқықтық қатынастардың пайда болу алғышарттарының екі түрін бөліп қарастырады:

1. Материалдық  (жалпы) алғышарттар; бұларға адамдардың құқықтық қатынастарға түсуіне әсер ететін өмірлік қажеттіктері мен мүдделері жатады. Кең мағынада–бұл белгілі бір қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің объективтік қажеттігін көрсететін әлеуметтік-экономикалық, мәдени және т.б. жағдайлардың жүйесі.

2. Заңды (арнайы) алғышарттар; бұларға құқық нормасы,  құқықсубъектілік және шынайы  өмір жағдайы ретіндегі заңды  факт жатады. Аталған алғышарттарсыз  құқықтық қатынастың туындауы  мүмкін емес.  

 

3. Құқық нормалары  мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы–бұл жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас–құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас.

Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді:

а) құқық нормасы  мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу механизмінің элементтері болып табылады;

ә) құқық нормасы–бұл  құқықтық қатынастың пайда болуының негізі;

б) құқық нормасы  құқықтық қатынастар субъектілерінің  шеңберін анықтайды;

в) құқық нормасы  өз гипотезасында белгілі бір  құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді;

г)құқық нормасы  өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік құқықтары  мен заңды міндеттерін анықтайды;

д) құқық нормасы  өз санкциясында диспозицияны орындаудың мүмкін салдарын көрсетеді (жазалау немесе марапаттау);

е) құқықтық норма  мен құқықтық қатынас себеп пен  сал ретінде байланысқа түседі, яғни, құқықтық қатынас–бұл құқық нормасының жүзеге асу нысаны.  

 

4. Құқықтық қатынастардың  құрылымы. Құқықтық қатынас элементтер  құрамы бойынша күрделі құрылымға ие: құқықтық қатынастың субъектісі; құқықтық қатынастың объектісі; субъективтік құқық және заңды міндет (заңды мазмұн).  

 

5. Құқықтық қатынастардың  субъектілері–бұл құқықтық қатынастардың  сәйкес субъективтік құқықтар  мен міндеттерді иеленген қатысушылары. Құқықтық қатынас субъектісі–бұл өзінің құқықәрекетқабілеттігін пайдаланушы құқық субъектісі. Құқықтық қатынастар субъектілерінің келесі түрлеі болады:

1. Жеке субъектілер  (жеке тұлғалар); бұларға азаматтар,  азаматттығы жоқ тұлғалар, қосазаматтығы бар тұлғалар, шетелдік тұлғалар жатады. Азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетелдік азаматтар Қазақстанның аумағында Қазақстан азаматтары сияқты құқықтарды иеленіп, құқықтық қатынастарға түсе алады, алайда, оларға қатысты заңнамамен орнықтырылған шектеулер бар, мысалы, олар Қазақстан Республикасының өкілдік органдарына сайлана және сайлауға қатыса алмайды, Қарулы Күштер қатарында қызметін өтемейді, мемлекеттік аппаратта белгілі бір лауазымды иелене алмайды және т.б.