Ақшалай қаражаттар қозғалысын ЖШС «Асабаа» мысалында талдау

-жеке капитал, қаржылық инвестициялар, басқа кәсіорындардың ұзақ мерзімді  міндеттемелерін алу (өткізу) бойынша  ақша төлемдері (түсімдер);

-басқа заңды тұлғалармен кредиттер  беру (өтеу);

-басқа төлемдер.

Қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есепте инвестициялық қызмет акциялар, негізгі құралдарды сатумен байланысты табыстар мен шығындар көрсетілген жерде көрсетіледі [16, 8б].

Қаржылық қызмет – ақша құралдарының түсу және кетуін негізгі каналы, оның нәтижесі болып жеке капитал мен қарыз құралдарының өлшемі мен құрамындағы өзгерістер табылады. Қаржылық қызметтің ақша құралдарының қозғалу мысалдары:

Ақша құралдарының түсуі:

- акциялар мен басқа құнды  қағаздарды шығарудан;

- банк кредиттерін алу;

- басқа түсімдер.

Ақша құралдарының кетуі:

- банк кредиттерін өтеу;

- жеке акцияларды алу;

- дивидендтер төлеу;

- басқа төлемдер.

Ақша қаражаттары-кассадағы қолма-қол және банк шотындағы ақша қаражаты. Баланстағы ақша қаражатының дұрыс көрінісін тексеру үшін баланс көрсеткіштерін Бас кітаппен , «Ақша қаражаттары» шоттарымен салыстыру керек: «Аударылған жолдағы ақша қаражаттары , «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаттары», «Валюталық шоттардағы ақшалар», «Есеп айырысу шотындағы ақшалар»,  «Кассадағы қолма-қол ақшалар».

Аудиторлық тексеру кассалық операцияларды тексерумен басталады. Шаруашылық субъектінің кассасына ақша қаражаттарьшың келуі,сақталуы және берілуінің нормативтік реттеу құжаты болып Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісімен бекітілген халық шаруашылығында уақытша кассалық операцияларды жүзеге асыру тәртібі болып табылады.Бұл құжат қолма-қол ақша қаражатының сақталуының, келуінің, кассалық   құжаттардың толтырылуының, кассалық тәртіптің орындалуының тәртібін бекітеді.    

 

Кесте 4. Ақшалай қаражаттарын тексеру бағдарламасы

Аудит процедуралары	Мәлімет көзі
Баланс   көрсеткіштерін  Бас кітап              көрсеткіштерімен салыстыру Синтетикалық  және  аналитикалық                  есептің дұрыс                  жүргізуін тексеру                     Кассаны түгендеу  және кассалық   операцияларды  тексеру   Банк    операцияларын  тексеру Жеке балансында  белгіленбеген аккредитивтік форма есептеулердің дұрыстығы мен заңдылығын тексеру,бөлімше құрылымының ағымдағы шоттарын ашу Жолдағы ақша        қаражаттарының   нақты көлемін  тексеру	Баланс,Бас кітап мына шоттар         бойынша:1150,1110,1030,1070,1050,1060, 1010,1020 Жоғарыдағы шоттар бойынша Бас кітап;№1,№2,№3,№4 Журнал ордерлері;№1,№2,№3 кассалық  журнал ордер ведомствалары.  Кассалық кітап,шығыс және кіріс кассалық ордерлерін тіркеу Журналы,кассирдің ақшаны алғаны және бергені туралы есеп кітабы, бастапқы құжаттар (кассалық кіріс және шығыс ордерлері, ақшаны алу сенімхаттар,банк көшірмелері,чек түбіршектері және т.б.) Шаруашылық субъектінің басшысы үнемі жұмыс істейтін комиссия мен        кассирді тағайындау бұйрығы жеке     материалды жауапкершілік келісім-шарты  кассирмен бекітіледі,кассаны түгендеу актісі,шығыс және кіріс ордерлері (КО-1,КО-2),шығыс және кіріс кассалық ордерлерді тіркеу Журналы (КО-3),Кассалық кітап (№4), кассирдің ақшаны алғаны және бергені туралы Банк көшірмесі мен бастапқы жаттар, оларға тіркелген:                  аккредитивтер,чек кітапшалары, төлем тапсырмалары,почталық аударымдардың квитанциясы,№1 ведомость Кассалық журнал ордер №1,3>№2 кассалық журнал ордер №2,3;№1,№2,№3 кассалық журнал ордерлер.
Қайнар көзі: Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік      есеп. Алматы: Экономика, -12, 16б.

 

Ақшалай қаражаттармен жүргізілетін операциялар, әсіресе қолма-қол ақшалар (еңбек ақыны,өндірістік шығындарды,есепасты сомаларды төлегенде және қолданғанда) міндетті жалпы тексерулерден өтуі керек. Сондықтан кассалық құжаттар тексеру кезеңінде жалпы тексеруден өтеді.

Жалпылама тексеруді бастамас бұрын дайындау жұмыстарын жасау керек, «жалпы  тексеру» дегеніміз  кассадағы  барлық  құжаттар   қаралады  деген  сөз емес,бұл құжаттар  бір емес бірнеше рет қарастырылады, аудитор мәні  мен белгілі кезекті мақсатты көздейтін процедураларды жүзеге асырады.

 

Кесте 5.  Ақшалай қаражаттарының аудит бағдарламасы

Аудит процедурасы	Анықтама көзі
Кассадағы ақша   қаражаттары мен басқа да  құндылықтарды  тексеру  мен түгендеу        Операцияны құжаттаудың дұрыстығын тексеру          Қолма-қол ақша  қаражаттарының    уақытында және   толық  көлемінде келуінің  дұрыстығын тексеру     Ақшаны қолданғандағы  есептен    шығаруының, дұрыстығын  тексеру  Бухгалтерлік есеп шоттарындағы операциялар                       көрінісінің дұрыстығын  тексеру	Шаруашылық субъект басшысының кассалық    ревизиясы бойынша комиссияны және кассирді Тағайындау бұйрығы; материалдық жауапкершілік туралы кассирмен келісім- шарт; кассалық құжаттар (КО-1, КО-2, КО3, КО-4, КО-5),аванстық отчеттар,кассаны түгендеу актісі,№1   ведомостісі, №1 Журнал  ордері, Бас кітап және т.б. Кассалық құжаттар (КО-1ДО-2,КО-3,КО-4,КО-5), №1 ведомостісі №1 кассалық    журнал ордері.     Банк көшірмесі,чек кітапшалары, жеке және заңды тұлғалармен келісім-шарт,банк көшірмесіне түбіртек,кассалық қүжатгар(КО-1ДО-2 Д0-3 ,КО-4,КО-5),№1 ведомост№1 кассалық журнал ордері,№1 журнал ордері,Бас кітап және т.б.   Бастапқы құжаттар,№1 ведомост №1 кассалық журнал          ордер,№1 журнал ордер. Бас    кітап және т.б
Қайнар көзі: Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік      есеп. Алматы: Экономика, -17, 16б.

 

          Егер  кәсіпорынның жарғысы, бухгалтерлік  есебі орнатылған шарттарға сай  келмесе,аудитор сканирлеу әдісін  қолданады,яғни кассалық құжаттарды  үздіксіз, жалпы және әлементті  тиянақты қарастырады.

Касса мен кассалық операциялардың аудиті 3 бағытта жүреді:

-қолма-қол ақша қаражаттарын  түгендеу

-кассаға түскен ақша қаражаттарының  уақытында және толық көлемінде  келуін тексеру

-ақшаны шығынға шығарудың дұрыстығын  тексеру.

 

 

2.2 Ақшалай қаражаттар аудитінің тексерілу тәртібі

 

Аудитор тексеру орнына келгенінен бастап кассаны түгендеуге кіріседі. Тексеруді жүргізбес бүрын аудитор: шаруашылық субъектінің кассасындағы қолма-қол ақшаны кенеттен жүйелі тексеру жасайтын үнемі комиссияны тағайындауы туралы басшы бұйрығының бар болуын;бұл бұйрық орындалуына;кассаны кенеттен тексеру актісі бар болуының және олардың мазмұны  қандай;тексерілетін субъектіде  бір немесе бірнеше кассир жұмыс істеуінің кассир тексерілетін субъектіде жұмыс  істей ма немесе басқа да мекемелерге   қызметін, кассирді   тағайындайтын   келісім-шарттың болуының;кассир басшылықпен жеке материалды жауапты  келісім-шартына отыруының;кассир  касса операцияларын жүргізу тәртіптерімен танысуының шарттары бар болуын анықтайды [17, 12б.].

Кассаны тексеру кезінде аудитор келесі шарттарды сақтау керек: кассаны тексеру тексерілетін субъектінің басшысымен тағайындалған үнемі істейтін комиссияның мүшелері көзінше жасалады;оның құрамына міндетті түрде субъектінің кассирі мен бас бухгалтері кіреді; тексеру кезінде кассаға өзге де тұлғалар кіргізілмейді;тексеру кезінде барлық кассалық операциялар тоқтатылады.

Кассадағы түгендеуді жүргізудің тәртібі келесі:

І. Кассаны тексеру мүмкіндігі болмағанда немесе субъектіде бірнеше кассалардың болуы аудитордың оларды мөрмен жабуына әкеледі,кілт-кассирге,мөрді аудитор өзіне қалдырады. Бұл бір кассадағы ақшаның жетіспеуі екінші кассадағы қолма-қол ақшамен жабылуына жол бермеуі үшін керек.

2. Кассир түгендеу комиссияның  көзінше соңғы күндегі жасалған  кассалық операциялар туралы  есепті жасайды, кассалық кітап  бойынша ақша қалдықтарын шығарады және барлық кіріс,шығыс қүжаттар кассалык есепке кіргізілгені туралы қол хатты береді, түгендеу кезінде кассада кірістелмеген және шығысталмаған ақша сомалардың жоқтығын көрсетеді. Бұл қолхат кассаны түгендеу актісінің кіріспе бөліміне тіркеледі.

З. Кассалық есепке тіркелетін субъектінің бас бухгалтері қол қояды.

4. Ақшалардың бос немесе банктік  бума түрінде болғанға қарамастан,толық  көлемді қайта есептеу жүргізіледі.

Бұндай міндетті процедура басқа да құндылыктар бойынша жүргізіледі,мысалы кассада сақталатын ақша құжаттары(почталық маркалар,мемлекеттік баж маркілері,векселдік маркілер,жол жүру билеттері,төленген   әуебилеттері, демалыс   үйлеріне,  санаторилерге төленген,бірақ берілмеген билеттер және т.б.) Ақшалар мен құндылықтар 2-рет саналады: 1-ші рет кассир, 2-ші рет комиссия мүшесі санайды. Аудитор бұл аудиторлық процедураның дұрыс жүруін қадағалап отырады.Ақша құжаттары номиналды құны бойынша есептеледі.

Ақшалай құжаттарының аудиті кезінде келесіленрді: бұл ақша құжаттарының нақтылы бар болуын,кімге арналған және билеттер мен жолдамалар кімнің шотынан төленгенін;ақша құжаттары есебінің дұрыстығын тексеру керек. Олардың есебі ақша құжаттарының қозғалысы турулы кітабында көрсетіледі. Ақша құжаттарының келуі мен есептен шығарылуы кіріс және шығыс кассалық ордерлерінің көмегімен жүзеге асырылады. Ақша құжаттары бойынша жасалған есепті кассир бас бухгалтерге өткізеді.

Түгендеу кезінде кассада жартылай төленген төлем тапсырмалары болуы мүмкін. Аудитор бас бухгалтер мен кассирге оларды бекітілген тәртіппен жабуға және оларға шығыс ордерін жазып, кассир есебіне енгізуге мүмкіндік береді. Егер тексеру кезеңі еңбекақы берумен сәйкес келсе (өз кезегінде ол ведомост бойынша көп тұлғаларға төленбеген және бұл ведомостарды кассир есебіне енгізуге болады), кассалық есепке кіргізілмеген жартылай төленген шығыс құжаттары актіде жазылады. Бұл жағдайда әрбір төлем тапсырмаларда төленген еңбекақылар мен олардың сомалары қандай тәртіп номерімен берілгені  көрсетіледі. Көрсетілген жазбалар  кассирдің,бас  бухгалтердің және аудитордың қолымен расталады. Кассадағы қолма-қол ақша қалдыққа жатқызылмайды және дұрыс толтырылмаған шығыс ордерлері мен ведомостілері есепке алынбайды. Бұндай құжаттар бар болса аудитор кассаны тексеру актісін толтырады,онда кімге,кімнің бұйрығы бойынша, қандай мақсатқа,қандай сомада ақша берілгені көрсетіледі. Касссадағы барлық қолма-қол ақшалар мени құндылықтар осы субъектінің меншігі болып табылады,өйткені өзге де субъектінің құндылықтарын сақтауға құқықтары болмайды.

5. Ақшалар мен құндылықтары тексеріп біткеннен кейін алынған сома бухгалтерлік есепте жазылған көрсеткіштердің қалдықтарымен салыстырылады.

6. Ақшалай қаражаттарын тексерумен  бірге касса бөлмесінің ақша  қаражаттарын сақтау ұсыныстарына  техникалық бекітістер мен күзету-отқа қарсы дабылдамасының бар болуын тексереді.Табылған қателіктер түгендеу актісінде көрсетіледі.

7. Кассадағы ақша қаражаттарының  нақтысының нәтижесі түгендеу  актісінде жазылады„оған комиссияның  барлық мүшелері қол қояды. 3 данада  толтырылады: 1-шісі бухгалтерияға, 2-шісі кассирге, 3-шісі аудитерге беріледі.Акт соңында кассирдің қолхаты тіркеледі,онда актідегі көрсетілген барлық ақша қаражаттары оның жауапкершілігінде екені көрсетіледі.

8. Егер аудитор жетіспеушілікті  тапса,кассирден жазбаша түсініктеме алады.Үлкен жетіспеушілік болғанда бұл шаруашылық субъектінің басшысына жеткізіледі және аудитор тексеру біткенше кассирді жұмыстан шығаруға , істі іс жүргізу органға беруге талап етеді.

Кассалық операцияларды бақылаудың негізгі міндеті-мүмкін болатын жетіспеушіліктерді табу,осымен бірге жетіспеушіліктердің пайда болу шарттарын анықтау:банк көшірмелеріндегі,кіріс кассалық ордерлердегі.

Аудитор акшалардың чек түбіршегіндегі,жазылған сәйкестік сомаларын салыстыру арқылы банктен келген әрбір чек бойынша ақша қаражаттарының толық көлемі мен уақытылы келуін тексереді. Кейбір аудиторлар банктен келген ақша қаражаттарын тек қана чек түбіршектері арқылы тексергенде қате жібереді. Бұны банк көшірмесі арқылы да тексеру керек. Егер көшірмеде қалдықтар сәйкес келмеуімен түзетулер болса,банктегі ағымдағы және есеп айырысу шотының көшірмесін алып,оның көрсеткіштерін тексерілетін субъектінің бухгалтериясындағы жазулармен салыстырамыз. Банк шотының көшірмесі тиянақты бақылауды қажет ететін негізге алынатын құжат болып табылады.Сондықтан есебі көшірме мазмұнына тәуелді болатын тұлғалар мен кассирге берілмейді. 

Кассалық операциялардағы қолма-қол ақшаларды кірістеу мен шығаруды бас бухгалтер мен шаруашылық субъектінің жазбаша өкімі бар тұлғаның қолы қойылған кіріс және шығыс кассалық ордерлері арқылы жүзеге асырылады.

Кассалық операцияларды тексергенде кассалық құжаттардың дұрыс толтырылуын қадағалау керек:әрбір құжатта алушы қолхаты бар ма, кассалық құжаттар өтелді ме: кіріс-алынды штампымен,шығыс-төленді штампымен бекітіліп,онда уақыты көрсетіледі, түзетулері бар екені тексеріледі.Тәжірибие көрсеткендей көптеген шаруашылық субъектілерде кассалық құжаттар сапасыз толтырылады,шығыс және кіріс кассалық ордерлерде кассаға ақшаны өткізген немесе алатын тұлғалардың қолдары және тағы басқа реквизиттердің жоқтығы көрінеді. Мұндай құжаттар жалған немесе онда жүргізілетін операциялар негізделмеген болып табылады. Осындай жағдайда аудитор мұны бас бухгалтер   мен шаруашылық субъектінің басшысына айтады,олар өз кезегінде арнайы шаралар жасауы керек.

Тексерудің келесі этабында мыналарды : мекемеде шығыс және кіріс кассалық ордерлерді тіркеу журналы белгіленген формада жүргізіле ма; кассалық құжаттардың барлығы журналда тіркелген бе; кассалық ордерлердің жіберіліп қойған нөмерлері жоқ па; нөмерленген сургучтық мөрмен белгіленген беттері бас бухгалтер мен басшысының қолымен куәландырылған кассалық кітапта қолма-қол ақшаның келуі мен шығуы жазылғаны анықталады.Жұмыс аяғында кассир касса кітабында операция жиынын санап,келесі күнге ақша қалдығын шығарады. Кассалық кітаптағы жазбалар көшірме қағазы арқылы бір кезекте екі бетте жазылады. Бір бет жыртылмалы бөлігі болып табылады,кассир оны шығыс және кіріс құжаттарымен бірге кассалық операцияларының есебі ретінде өткізуі керек.