Ақшалай қаражаттар қозғалысын ЖШС «Асабаа» мысалында талдау

Ақша қаражаттарының аудиті кезінде банк операцияларын тексеруге көп көңіл бөлу керек.

Істегі заңдарға сәйкес шаруашылық субъектілердің ақша қаражаттарын банкте сақтау керек.Банк мекемесімен есептесу ақша қаражатын есеп айырысу , валюталық және тағы басқа шоттарда сақтаумен,ұзақ және кысқа мерзімді кредиттерді алумен,оларды өтеумен және қайта ұйымдастырумен,шоттарда қате жазулар болса банкке кінәрат ұсынумен байланысты болады.Банк мекемесі арқылы есептесу субъектілер арасында қолма-қолсыз ақша қаражаттары негізінде асырылады. [18, 18б.].

Банк шоттарын ашу мен қолма-қолсыз ақша қаражаттармен байланысты операциялар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің арнайы нұсқаулық сілтемелермен есептеледі.

Есеп айырысу операцияларына көп көңіл бөлу керек. Ең бірінші тексеру кезіңде банк көшірмесіндегі,бухгалтерлік есеп регистларындағы және есептердегі,ақша қаражаттар шотындағы қалдықтар тексеріледі. (№2 журнал ордері, №2 ведомостісі №2 журнал ордеріне,Бас кітап). Айырмашылықтар болса себептерді анықтау керек.

Есеп айырысу шоты бойынша операция кезінде келесілерге көңіл бөлу керек:

-көшірмелерге бекітілген бастапқы  құжаттарда банк штампы бар  ма. Есеп штампы болмаса,банкте  операцияның дұрыстығын тексеру  мақсатымен кездесу тексеру жүргізу  керек(немесе жазбаша ұсыныс жіберу);

-банкке қолма-қол өткізілген ақшаның дұрыс кірістелуін;

-банктің қай мекемесінде есеп  айырысу шоты ашылғаны;

-бастапқы құжаттағы сома банк  көшірмесіндегі сомаға сәйкес  келе ма;

-почта бөлімшесі арқылы акцептелген  төлем тапсырмасының көмегімен  ақша қаражатын аудару өзгешелігі (алимент, депонирленген жалақы және тағы басқалар);

-теңгені айырбастаумен байланысты  операция есебінде дұрыс көрініс  табу;

-бантегі операциялар бойынша  бухгалтерлік проводкалардың дұрыстығын  анықтау және бұл операциялар  бухгалтерлік есептің сәйкес  шоттарында көрініс таба ма. Бухгалтерлік есепте есептен шығарылған операцияларға, мысалы өндіріс шығындары,көп көңіл бөлу керек;

-банк көшірмелері мен олардағы  құжаттардың толык көлемді мен  ақиқаттылығы. Банк көшірмелердің  толықтығы нөмерленген беттері  мен шоттағы қаражаттардың қалдығын аударуы бойынша көрінеді. Күн соңындағы банк көшірмесі шотындағы қалдық келесі күннің басындағы көшірмеде орын алуы керек. Егер көшірмеде үлкен қателіктер мен түзетулер болса ,банкте кездесу тексеруін жүргізуге болады.

Банк көшірмелерін нақтылы банк құжаттармен қоса тексеру керек. Мұнда аудитор: заңсыз банк операциялары (келісім-шартсыз);төленген материалдық құндылықтарды толық көлемде және уақытында кірістеу; несие алу үшін ұсынылған құжаттардың дұрыстығын;банк кітапшалары арқылы қолма-қолсыз ақша беру және есепте дұрыс көрсетілуін тексеру,олар есепті тұлғаларға қолхат негізінде беріле ме;есепті тұлға чек кітапшаларын пайдаланғаны туралы есеп беруі және тағы басқаларға көңіл бөлу керек.

Аудитор жабдықтаушылардың қарыздарын өтеу үшін аударылған ақша қаражаттарын тексеру керек.Кейбір кезде субъектілер шаруашылыққа құжатта көрсетілген тауардың орнына басқа сортты келген немесе келмеген тауарлар үшін ақша қаражаттары аударылуы мүмкін.Орындалмаған құрылыс-монтаждық жөндеу жұмыстарына және жеткізілмеген техника үшін делдалды «құтқару»мақсатында ақша қаражаттарын аудару жағдайлары да болуы мүмкін.Сондықтан банктегі ақша қаражаттар шоттарын тексергенде кездесу тексерлер мен біржүйелі операция бойынша бастапқы құжаттарды тиянақты тексеру керек.

Валюта шотындағы операцияларының аудиті кезінде келесілерді белгілеу керек:

-банктің қай мекемесінде валюталық  шот ашылды;

-банк көшірмесіндегі сома оған  бекітілген бастапқы құжаттардағы  сомасымен сәйкес келе ма;

-сыртқы экономикалық қызметте  шоттар формасы дұрыс қолданды ма;

-ашылған валюталық шотқа комиссиондық  сыйақылар төленді ме;

-валюта сату мен сатып алу  операцияларындағы есептің дұрыстығы;

-курстық айырма есебінің дұрыс  көрінуі мен анықталуы;

-№2 журнал ордері мен Бас  кітаптағы банк көшірмесіне сәйкесінше жазылған бухгалтерлік проводкалардың дұрыс құрылуы;

-резидент  болып  саналатын  экспортер-ұйымның  валюталық  транзиттік  шотына валюталық түсімнің толық  көлемде және уақытында келіп  түсуі;

-экспортердың Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің рұқсатынсыз шетел банкінде шоттардың бар болуы;

-экспортердің жеке валюталық  түсімнің дұрыс қолдануы мен  шетел валютасына сатып алынған  материалдық құндылықтар мен  қолма-қол шетел валютасының дұрыс  сақталуы.

Аудитор ақша қаражаттарының арнайы банк шоттарында дұрыс ұйымдастырылуына ерекше көңіл бөлу керек:

1030 «Банктегі арнаулы шоттардағы ақшалар»:

-  «Аккредитивтегі ақшалар»;

-  «Чек кітапшаларындағы ақшалар»;

-  «Банктегі арнаулы шоттардағы  ақшалар»;

-  «Банктердегі өзге де шоттардағы  ақшалар»;

Бұл бөлімнің шоттары мемлекет территориясы мен шетелде аккредитив түріндегі ұлттық,шетел валютасындағы ақша қаражаттардың бар болуы мен қозғалысына,ағымдағы,ерекше және өзге де арнайы шоттардағы чек кітапшалары мен төлем құжаттарды анықтайды.

Аудитерге келесілерді тексеру керек:

-келісім-шартта қолданылатын және  жабдықтаушы сатып алушыны аккредитивтік  форма көшіргенде,оның дұрыс және  заңды түрде қолдануы. Әрбір аккредитив  бір жабдықтаушымен есептесу  үшін қолданылады және ол почта, телефон арқылы ашылуы мүмкін. Аккредитив мерзімі келісім-шарттардың екі жағымен белгіленеді. Аккредитивтен қолма-қол ақшаны алу істегі заңмен рұқсат етілмейді.

- аккредитивті жабу бойынша  құжаттарды жабу және оларға  қатысты құжаттар мен банк  көшірмелерінің дұрыстығы;

- чек кітапшаларының чектермен төленген операцияларды құжатпен толтырылуының толық көлемі мен дұрыс болуы;

- ата-аналар мен басқа да көздерден  әлеуметтік мекемелерге түскен  қаржылар бойынша операциялардың  толық көлемді және дұрыс құжатталуы;

- тұрғылықты орны бойынша бөлінбеген жеке баланстың құрылымдық бөлімшелерінде ағымдағы шоттардың заңды және дұрыс ашылуы.Ағымдағы шотты есеп айырысу шотын аша алмайтын субъект ашады;өдірістік және ғылыми өндірістік бірлестіктердің бірліктерінің өндірістері;тыс жерлерде орналасқан басқа да шаруашылық есепті бөлімшелер;

- жеке баланспен бөлінген құрылымдық  бөлімшелерден баланс және өзге  де құжаттар ұсынылған ба;

- банктен алынған депозиттік  сертификаттардың бар болуы;

-банк көшірмелеріндегі бухталтерлік  проводкалардың дұрыс құрастырылуы, «Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары» 1070 шоттары, №3 журнал ордеріндегі және Бас кітаптағы жазбалары.

Аудитор шетел және ұлттық валюта түріндегі жолдағы ақшалай қаражаттарды зерттеу керек, яғни бағыты бойынша топтастырылмаған,бірақ банк кассасындағы, почталық бөлімшелердің есеп айырысу және өзге де шоттардағы ақша қаражаттары. 1030 шот бойынша ақшаны кірістеу болып банк мекемесінің, почта бөлімшелерінің квитанциялары банк инкассаторларына түсімді өткізу ілеспе ведомостілердің көшірмесі және тағы басқалары болып табылады [19,15б.].

 

 

2.3 Ақшалай  қаражаттар қозғалысын  ЖШС «Асабаа»  мысалында талдау

 

Бұл есепте кәсіпорынның қаражат көздері анықталып, олардың қалай пайдаланатыны көрсетіледі. Бұл есеп түрі негізгі қызметтен түсетін құралдардың кәсіорынның есепті мерзім үшін ұсталатын ақша құралдарын жабу үшін жеткіліктілігін көрсетеді. Ол пайдаланушыларға операциялық, инвестициялық, қаржылық қызмет тұрғысынан есепті мерзімде ақша құралдарының түсуі немесе кетуі туралы ақпарат беріп, субъектінің қаржылық жағдайындағы өзгерістерді бағалауға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда ақша құралдарының қозғалысы туралы есеп – бұл субъект құралдарды қайдан алып, қалай жұмсалатынын көрсететін құжат.

Кейбір мемлекеттерде бұл есепке ерекше мән беріледі. Инфляция жағдайында бұл есептің ролі басқа есептерді жасауды есептеу әдісі қолданғандықтан өсіп келеді. Демек, бұл есеп түрі әлем тәжірибесінде жаңа, бірақ ол негізу сәтінен бастап жетілдірілген.

Ақша құралдарының қозғалысы туралы есептің негізгі мақсаты – пайдаланушыларды ақша құралдарының түсуі мен кетуі туралы ақпаратпен қамтамасыз ету. Және бұл – есепті мерзім үшін инвестициялық және қаржылық қызметін талдаудың негізгі құралы. Оның басты мақсаты – инвесторларға төмендегіні бағалауда көмек көрсету:

• субъектінің ақша құралдарының алдағы тиімді ағымдарын генерациялау қабілетін және өз міндеттемелерін төлеу, дивидендтер төлеу қабілетін;
• таза табыс пен ақша құралдарының түсу (кету) көлемі арасындағы айырмашылықтар себептерін;
• қолма-қол және ақшасыз ақша ағымдарының барлық аспектілерні, субъектілердің инвестициялық, қаржылық қызметіне олардың қозғалысы.

Қызметтің осы түрлерінің барлығы ақша құралдарының түсу мен кету каналдары болып есептеледі. Бухгалтерлік есептің № 4 стандартымен: «ақша құралдарының қозғалысы туралы есеп» олардың түсу және кету канадары тұрғысынан қозғалуын ашу талап етіледі. Мұнда субъект тура немесе жанама әдіс қолданғанын ашып көрсету керек.

Тура әдіс ақша түсімдері мен төлемдері түрлерінің мазмұнын ашуды көздейді. Бұл әдіс әр ақша операциясын талдауға негізделеді. Ол үшін есептің әр статьясын зерттеп, түзетулер жасау керек. Өткерілген өнімнен ақша түсімдерінен бастайды, олардан барлық шығындарды алып тастайды. Қорытындысында операциялық қызметтен түскен ақша құралдарының суммасын шығарады.

Тура әдісті қолдануда операциялық қызмет нәтижесінде пайда болатын ақша құралдарының мысалы, (ақша құралдарының түсуі):

• тауарларды сату мен қызмет көрсетуден;
• тауарлы-материалдық запастар мен қызмет көрсету аванстары;
• процент, дивидендтер, роялти, әр түрлі сыйақы түрінде;
• басқа да түсімдер.

Ақшалай құралдардың кетуі:

• жеткізушілермен, мердігерлермен тауар жеткізу, қызмет көрсету үшін есеп айырысу;
• тауарлы-материалдық запастарды жеткізу үшін, жұмыстарды орындау, қызмет көрсету үшін берілген аванстар;
• еңбеақы төлеу, басқа да төлемдер;
• бюджетпен, зейнетақымен қамтамасыз ететін органдарымен, әлеуметтік қорғау органдарымен, бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу;
• дивидендтер төлеу;
• басқа да төлемдер.

Жанама әдіс таза табысты немесе шығындарды өзгертулерді көздейді. Бұл ағымдағы акивтер мен міндеттемелердің және инвестициялық қызмет нәтижесіндегі табыстар мен шығындарға байланысты.

Бұл әдіс негізінде бухгалтерлік баанстың қаржылық-шаруашылық қызметі нәтижесі туралы есеп пен бухгалтерлік баланс туралы ақпарат жатыр. Мұнда қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есептің әр статьясына өзгертулер енгізу көзделмейді.

Ақшалай құралдардың түсуі:

• акциялар мен басқа құнды қағаздарды шығарудан;
• банк кредиттерін алу;
• басқа түсімдер.

Ақшалай құралдардың кетуі:

• банк кредиттерін өтеу;
• жеке акцияларды алу;
• дивидендтер төлеу;
• басқа төлемдер.

Кәсіпорынның өз құралдарын қалай алып, қалай пайдаланатыны туралы Баланста, қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп те қанағаттанарлық түсінік бере алмайды. Кәсіпорынның қызмет тиімділігі мен болашағы бір мерзімде алынған таза табысқа қарағанда, активтер өтімділігін деңгейіне байланысты, яғни ақша құралдары қозғалысында көрсетілген. Ақша қаражаттар көлемін, сапалық құрамы мен қозғалысын шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы, төлем тәртібінің жағдайын сиппаттайды. [20, 21-24бб].

ЖШС «Асабаа»  мекемесінің мысалында ақша қаражаттар есебінің қозғалысын төмендегі кестеден көруімізге болады.

 

Кесте 6.2008-2009 жылдардағы ақшалай қаражаттар қозғалысының есебі (мың, теңге)

Көрсеткіштер	2008 жыл	2009 жыл	Ауытқу (+; -)
Ақшалай қаражаттарының түсуі	2183853	1260825	-923028
Өнімді өткізу табысы	1965277	1085469	-879808
Касса	24940	26500	+1560
Дивидендтер	-	-	-
Басқа түсімдер	193636	162856	-30780
Ақшалай қаражаттарының кетуі	6091426	4525995	-1565431
Жеткізушілермен есеп айырысу	3627	2586	-1041
Жалақы бойынша есеп айырысу	7028	3635	-3393
Әлеуметтік қорғау, зейнетақымен қамтамасыз ету қоры	2700	1580	-1120
Кесте 11 жалғасы
Салықтар	620	660	+40
Есеп айырысу шоты	24940	13202	-11738
Басқа төлемдер	6072511	4516232	-1556279
Қайнар көзі: [16, ЖШС «Асабаа» мекемесінің  қаржылық есебінен алынды.]