Кірістер мен шығындар есебі

Материалдардың қабылданғаны туралы акт(ү.М-№7) жабдықтаушылардың жолдама құжаттардағы мәліметтерден сандық және сапалық айырмашылықтары бар босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады. Сондай-ақ, құжатсыз түскен материалдарды қабылданғанда толтырылады.

Материалдардың бүлінуі, сынуы, қиралуы туралы акт (ү.№М-7в) кәсіпорында бүліну, сыну, қирау нәтижесінде арзандатуға және шығартуға тиіс қорларының есебін алу үшін қолданылады.

Лимидтік жинақтама картасы (ү.М-№8) өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне қажет құндылықтарды босатудың белгіленген лимидтерін сақтауға, ағымдағы және қоймадағы материалдық қорларды бақылау, есептен шығару үшін негіз бола алатын құжат.

Материалдарды айырбастауға арналған талап актісі (ү.М-№10). Бұл құжат қорларының белгіленген лимидтен артық босатылуын немесе олардың ауыстырылуын есепке алу үшін қолданады.

Материалдарды босатуға (ішкі орын ауыстыруға) арналған талап накладнойы (ү.М-№15). Босалқыларының субъектілерінің өз ішіндегі қозғалысын және оларды кәсіпорынның аумағынан тыс жердегі шаруашылығына, сондай-ақ басқа мекемелерге босатуды есепке алғанда пайдаланылады.

Қоймалардағы материалдық қорларды есепке алуды материалдық жауапты адамдар немесе олардың келісімімен есепшілер материалды есепке алу карточкаларында (ү.М-№17).

Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары нормадан жоғары және кем болса, оның ауытқуына дабыл анықтамасы (ү.М-№34) толтырылады.

Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан материалдық қалдықтарын есепке алу кітабын береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтарды көшіріп жазады. Содан кейін толтырылған қоймашы кітабын бухгалтерияға тапсырады.

Ағымдық есеп деректерінің негізінде цехтар (учаскелер) бухгалтерияға материалдардың өндірісте пайдаланылуы туралы және үнемнің немесе артық жасаудың себептерін көрсете отырып, нормадан ауытқушылар туралы рапорттар мен есеп береді. Материалдар қозғалысын есепке алу жөніндегі шоттар корреспонденциясы төмендегінше:

1. Дт 1310- Кт 3310- өнім жеткізушілерден  келіп түскен материалдық құндылықтардың  құнына;

2. Дт 1420- Кт 3310- жабдықтаушылардың  шот фактурада тұрған салық  сомасына;

3. Дт 1310- Кт 6210- негізгі құралдарды  жоюдан кіріске алынған материалдарға;

4. Дт 8010, 8030- Кт 1310- негізгі  және көмекші өндіріске босатылған материалдар құнына.

          3. Ұзақ мерзімді активтер

 

3.1 Инвестиция есебі, негізгі құралдар және материалды емес активтер есебі

         1) Инвестиция есебі

Инвестиция дегеніміз – шаруашылық субьектісіндегі белгілі бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып табылады.

 Қаржылық инвестиция – ол акция, облигация және басқа да құнды қағаздар мен банктегі депозиттерге салынған салымдар. Олар қысқа мерзімді (12 ай ішінде айналымда болатын) және ұзақ мерзімді (12 айдан астам мерзім) болып танылады.  Қаржылық инвестициялардың есебі ХҚЕС сәйкес №32 «Қаржылық құралдар: танылып және ақпарат беру», №39 «Қаржылық құралдар: мойындауы және бағалануы» №2ҰҚЕС стандартарда қарастырылады. Қаржылық инвестицияларды ақпараттау барысында бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында І және ІІ бөлімдерінде 1100-1150, 2000 -2040 шоттар қарастырылған. Инвестицияның бухгалтерлік есебі №27 ХҚЕС « Бірлескен қаржылық есеп және еншілес компанияларға инвестицияның есебі», №28 ХҚЕС «Қауымдастырылған компанияларға берілген инвестицияларды есепке алу», №39 ХҚЕС « Қаржы құралдарды: тану және бағалау», № 40 ХҚЕС «Жылжымайтын мүлік инвестициясы» қарастырылған. [8]

Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында бірінші және екінші бөлімдерінде орналасқан, активті кіріске алуы Дебет бойынша, шығысқа шығаруы  Кредит бойынша  инвестиция есепке алынады. 1100-«Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» кіші бөлімі:

1110-«Қысқа мерзімді ұсынылған  қарыздар», онда ұйымдардың мерзімі  бір жылға дейін берген қарыздары  есепке алынады;

1120-«Саудаға арналған қысқа мерзімді  қаржы активтері», онда бағалардың  қысқа мерзімді ауытқуларынан  пайда алу мақсатында сатып  алынған қысқа мерзімді активтер  есепке алынады.;

1130-«Өтеуге дейін ұсталынатын  қысқа мерзімді инвестициялар»;

1140-«Сату үшін қолда бар қысқа  мерзімді қаржы инвестициялары»,

1150-«Өзге қысқа мерзімді қаржы  инвестициялары».

2000-«Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар»  кіші бөлімі үлестік қатысу  әдісімен есепке алынатын инвестицияларды, ұзақ мерзімді дебиторлық берешекті  қоспағанда, ұзақ мерзімді активтерді  есепке алуға арналған.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция туралы шешім қабылдау процесі ең қиын, әрі қайшылык туғызатын каржылык мәселелер болып табылады. Инвестицияның өтеушілік - мерзімін (кезеңін) есептеу әдісі негізінен инвестицияның  бастапқы салынған сомасын жабу үшін кажет, өтеушілік мерзімін анықтау, демек жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасы, оның бастапқы инвестиция  сомасына  тең болғанға  дейін созылады  және де ол  инвестицияланған қаражаттың табыстарының есебінен қайтарылады.

Қаржылык инвестицияның  бір түрі болып бағалы (құнды) кағаздар да саналады. Барлык бағалы (құнды) кағаздар екі топка бөлінеді — ақшалай және күрделі (капиталды) болып. Акшалай бағалы қағаздарды алған кезде акшалай  қарыздарды  алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл  борыштық  бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар және т.б. жатады.

Капиталды бағалы кағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын (қорын) құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады.

Бағалы   кағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін куәландыру үшін олар былайша бөлінеді:

- бағалы қағаздыұсынушыға   -  құқыктарын орындау үшін, бірақ  олардың иелерін теңестіруді (идентификациялауды) талап етпейді, ұстаушылардың атына   тіркеу  жасалынбайды

- атаулы  бағалы қағаздар – белгілі бір адамның  атына жазылады. Бағалы  қағаздарда  куәландыратын  құқықтары   ондағы  қойылған  талапты  жеңілдету  үшін белгіленген   тәртіппен  басқа тұлғаға  беріледі.  

- ордерлік  бағалы  қағаз –  ол  ең   алғашында  иемденушінің   атына   немесе оның бұйрығы   бойынша  жазылады.

- борыштық  бағалы  қағаздар  пайыздарды  (проценттерді) төлеуді  және негізгі  қарыздың  негізгі  сомасын  графикке  сәйкес   жабуды  эмитент  өз  міндетіне  алады

- инвестициялық   бағалы  қағаздар    эмитент   активтерінің  бір бөлігін  иемденуге  құқық  береді, оларға эмитенттердің   барлық  типтеріндегі    акциялары   тұтастай  жатады

-   мәмілеге  байланысты  шығарылатын   бағалы қағаздар:  фондылық (акциялар,  облигациялар)  және саудалық  (коммерциялық   векселдер,  чектер, коносаменттер,   кепілдік міндеттемелер, т.б.)  болып  бөлінеді.

- фондылық   бағалы  қағаздар   көптеп  шығарылуымен    (эмиссиясымен)   ерекшеленеді  және олар  қор биржаларында  айналысқа  түседі.

2) Негізгі құралдар есебі

№6 БЕС бойынша «Негізгі құралдардың есебі» негізгі құралдар ұзақ мерзімге (бір жылдан астам) қызмет ететін құнына тәуелсіз материалды активтерді ұсынады. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар уақытында келген бастапқы құнымен, оған қоса барлық нақты негізгі құралды кірістіруге және алуға кеткен шығындар, оның ішінде сатып алу кезінде төленген қайтарымсыз салықтар және алымдар. [15]

Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін. 
Өндірістік емес бағытка жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі құралдар жатады. 
        Өндірістік бағыты бойынша — жарғылық қызметті жүзвге асырумен және нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады.

Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі сұрақтарға жауап беру қажет: 
1. Активтерді қай уақытта тану қажет? 
2. Олар баланста қандай құнмен көрсетіледі? 
3. Амортизациялық аударымдар мөлшері қандай? 
4. Ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады? 
16 «Негізгі құралдар» бухгалтерлік есептің Халықаралық стандартына сәйкес (БЕХС) актив ретінде негізгі құралдар объектісін тануға болады егер төмендегі шарттар орындалса: 
    -  берілген   активтен   банк   келешекте   экономикалық   пайда алады деген ықтималдық бар болса; 
    - активтің өзіндік құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде оліпенуі мүмкін.Негізгі құралдардың теоретикалық көрсеткіштері келесі формуламен есептеледі:

жылдық коэффициент  =      Қалдық құн

                                                Бастапқы құн       

амортизацияның жиналу

         коэффициенті           =  НҚ тозу сомасы + МЕА тозу сомасы

                                                                         Бастапқы құн

тозу коэффициенті   =    Тозу сомасы

                                         Бастапқы құн

Негізгі қүралдарды бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады: 
• бастапқы; 
• ағымдағы; 
• баланстық; 
• өтімділік. 
       Бастапқы құны — бүл негізгі қүралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін нвгізгі қүралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық шығындарды қамтитын төленген сома. [

       Ағымдық — анықталған күнге, нарықтағы сәйкес бага бойынша негізгі қүралдардың қүны. 
    Баланстық — активтердің есеп және есеп беруінде сипат-талатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі қүралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны. 
   Өтімділік — бүл негізгі қүралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын құны. [13]

Негізгі құралдарды алуда жасалған келісімшарт орталықтандырылып төлеуінде франт-офис бөлімшелері оны төлеу үшін банктің бэк-офистерінде көрсетіледі. Жекелей есеп тәртібінде келісім-шарттың тәртібімен келісе отырып, банк бөлімшесінің франт-офисі өз кезегіндегі уақытша жауапты келісімшартты орындау үшін басшысының қолын қойып төлемді жүзеге асыруға бұйрық жазып береді және бұйрықты бэк-офис бөлімшесіне береді

Бэк-офис келісімшарттың дұрыс рәсімделуі және төлемді жүзеге асыру бұйрығын тексеріп, содан кейін ғана келісімшарттарымен келісе отырып сомаларды өтейді. Сондықтан қосымша құнға төленген салықтар негізгі құралдарды алумен қосымша құнға салықтарды (ҚҚС) төлеу шотында бейнелейді.

Банк бөлімшелерінің франт-офисі жабдықтаушылардан негізгі құралдарды алғаннан кейін айрықшалау және шот-фактура келісімінде көрсетілген негізгі құралдардың атауын, санын, баға өлшемін және жалпы құнын салыстырып қабылдап өткізу актісін толтырады

Банктің бас бухгалтериясы әрбір мердігер бойынша төленген аванстардың сомасы есебінде бөлек дербес шоттар ашады. Капитал қүрылысы бойынша жүргізілетін шығындар есебі негізгі қүралдар-дың сәйкес топтары арқылы жүргізіледі. Келісімшарт қосымшаларымен бірге құрылыс және жөндеу бойынша мердігерлік жұмыстармен қатар тарифтерді, калькуляцияларды, еркін сметалық есеп айрысуларды банк немесе оның бөлімшелерінің басшылары тексеріп, қолдарын қоюлары керек.

МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ 
     Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады.Егер оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады. 
Материалдық емес активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды, клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажетін ашу. 
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, ұйымдық және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған материалдық емес активтер  болып табылады. [16]

Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек.

Материалдық емес активтерде келесідей бухгалтерлік жазулар жасалынады: 
• алынған материалдық емес төлемге: 
Дт  1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар» 
Банктегі бухгалтерлік есеп 
Кт  1001 «Кассадағы қолма-қол ақша» 
1081 «Банктің корреспонденттік шоты» 
2010 «Сыйақы аудармай талап еткенге дейінгі депозиттер» 
2203 «Басқа банктердің корреспонденттік шоты»; 
• материалдық емес активтерді кірістегенде: 
Дт  1659 «Материалдық емес активтер» 
Кт  1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»