Бухгалтерлік есеп және оның маңызы

Заттық өлшегіштерді бір топтағы ұқсас заттарды қадағалау үшін ғана қолдануға болады. Әр түрлі заттардың заттық көрсеткіштерін қосуға болмайды. Мысалы, бидай мен шеге сияқты әр түрлі заттарды, олар тіпті бір өлшеммен - килограммен өлшенсе де, қосып есептеуге болмайды.Тиісінше, заттай өлшегіштердің көмегімен кәсіпорынның әр түрлі материалдық құндылықтарын сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіштерді алуға мүм-кіндік жоқ.

Еңбек өлшегіштері жұмсалған еңбектің мөлшерін есептеуге арналған. Оларға жүмыс күндері, сағаттары мен минуттары жатады. Еңбек өлшегіштерінің көмегімен еңбек өнімділігінің көрсеткіштері анықталып, кәсіпорын жұмысшылары мен қызметкерлерінің төлемақылары есептеледі, жұмысшылардың еңбек ету нормалары бекітіліп, бақылауға алынады.Еңбек өлшегіштерінің ерекше түрлерінің бірі - ауыл шаруашылығында пайдаланылатын еңбек күні болып табылады. Еңбек күні - жұмысшылардың еңбек шығындарын есепке алушы, сонымен қатар әрбір жұмысшының ұйым табысындағы үлесін бекітуші. Ол тек ұйым еңбегінің түрлерін өлшеуге мүмкіндік беретін сан алуан жұмыстардағы еңбектердің санын ғана емес, сонымен бірге еңбек сапасын да көрсетеді.

Еңбек өлшегіштері көбінесе заттай өлшегіштермен бірге қолданылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің сақталуына бақылау жасаған кезде жұмысшылардың қандай да бір өнім түрін өндіруге қанша уақыт жұмсағаны анықталады. Демек, еңбек өлшегіштері кез келген процестегі еңбек шығынының тиімділігін анықтауға мүмкіндік жасайды.

Заттай өлшегіштерге қарағанда еңбек өлшегіштері кейбір әр түрлі шамаларды салыстыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте еңбек өлшегіштерінің өнім өндірісіне кеткен еңбек шығындарын анықтау үшін өнеркәсіп орындарында қолданылатын еңбек мөлшерлемесін есептеген кезде атқаратын рөлі ерекше.

Жұмыс уақыты әмбебап өлшем бірлігі ретінде қоғам дамуының екінші фазасында ғана еңбек шығынын тікелей есептеуде қолданылады. Қазіргі кезде өнім өндірісіне жұмсалатын еңбектің көпшілік бөлігі жанама түрде өзінің құны мен оның нысаны арқылы өлшенеді. Ол үшін бізде ақшалай өлшегіш қолданылады.

Ақшалай өлшегіш біркелкі және біртекті бейнеде шаруашылық құбылыстарды есептеу үшін қолданылады. Қазақстан Республикасында ақшалай өлшем бірлігі ретінде теңге және оның үлесі - тиын қолданылады. Ақшалай өлшегіштің көмегімен әр түрлі шаруашылық процестері туралы жалпылама көрсеткіштерді алуға болады.Мысалы, ақшалай өлшегіштің көмегімен кәсіпорын құралдарының жалпы көлемі есептеліп, оның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесі (пайда немесе зиян) анықталады.

ҚР-да ақшалай өлшегіштің пайдаланылуы шаруашылық қызметінің барлық маңызды көрсеткіштері тек ақшалай нысанда ғана көрсетілуі қажетті қүн заңының қызмет етуімен түсіндіріледі.Ақшалай өлшегіш шаруашылықта өте үлкен рөл атқарады. Халық шаруашылығын жоспарлауда сан алуан жинақ көрсеткіштері пайдаланылатындықтан, онсыз жоспарлау мүмкін емес. Ол шаруашылық жұмыстың әр түрлі көрсеткіштерін есептеу үшін ғана емес, сонымен қатар кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің несиелік және есеп айырысу байланыстарын көрсету үшін де қолданылады.

Ақшалай өлшегіштің көмегімен көсіпорынның және оның бөлімшелерінің тапсырмаларын орындау барысына бақылау жасалады. Соңында өндірістің маңызды сапалық көрсеткіші - өнімнің өзіндік құнын есептеуде ақшалай өлшегіш калькуляция - есептеме жасау үшін аса қажет.

Ақшалай өлшегіш есепте заттай және еңбек өлшегіштерімен бірге жиі қолданылады. Өйткені материалдық құндылықтардың ақшалай көрінісі олардың заттай өлшегіш түріндегі санын оның бағасына көбейткенге тең болады.Мысалы, ауырғандығын растайтын парақ бойынша жүмысшыға тиісті жәрдемақысының сомасы ауырған күндерінің (еңбек өлшегіші) санап орта күндік төлемақыға көбейту жолымен есептеледі.

Сонымен, қорыта келгенде, шаруашылық есеп әр түрлі есеп өлшегіштерін қолданады. Олардың әрқайсысы тиісті көрсеткіштерді есептеу үшін қажет. Әр түрлі өлшегіш түрлері бір-бірімен өте тығыз байланысты және кейбір кезде қандай да бір шаруашылық құбылыстары туралы толық сипаттама алу үшін бірге қолданылады. Әсіресе, ақшалай өлшегіштің жалпылама көрсеткіштерді алуға мүмкіндік беруде алатын рөлі зор.

1.4. Шаруашылық есептің  түрлері

Шаруашылық есеп халық шаруашылығы жоспарының жалпы ел бойынша және әрбір кәсіпорын, ұйым және мекеме бойынша жеке-жеке орындалуын көрсетеді. Оның мәліметтері халық шаруашылығы салалары болып табылатын - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, көлік жөне т.б. салалары қызметтерін сипаттайды; халық шаруашылығының және түрғылықты халықтың әр түрлі өнім жөніндегі қажеттіліктері қаншалықты қанағаттандырылып жатқанын көрсетеді; еліміздің жеке аймақтарының, облыстары мен аудандарының дамуын анықтайды.Осындай мәліметтердің барлығы шаруашылық есептің әр түрлі көрсеткіштерінің көмегімен алынады: жедел немесе оперативті, бухгалтерлік және статистикалық. Олардың әрқайсысының өзінің нақты объектілері, алдарына қойған мақсаттары мен ерекшеліктері бар.

Жедел немесе оперативтік есеп жеке шаруашылық әрекеттері мен процестеріне тікелей өздерінің қызметі барысында басшылық жасау мақсатымен оларды қадағалау және бақылау жүйесі болып табылады. Осы есептің мәліметтерін алу және пайдалану жеделділігі оның ерекше бір белгісі болып танылады.

Жедел есеп көптеген сан алуан құбылыстарды және ең бастысы өндірістік-техникалық сипаттағы әр түрлі көрсеткіштерді қамтиды. Оның көмегімен өнім өндірісін орындау кезінде жоспардың орындалуы туралы, төлемақы қорының күнделікті шығындалуы туралы, жұмыс күші мен құрал-жабдықтардың жұмсалуы туралы, жабдықтаушылармен және сатып алушылармен жасалатын келісім-шарттардың қадағалануы және т.б. туралы деректерді толығымен алуға болады.

Жедел есеп заттай, еңбек және ақшалай өлшегіштерді пайдаланады. Алайда, ол көбінесе біртекті ұқсас әрекеттерді көрсетеді, сондықтан онда заттай және еңбек өлшегіштері жиі қолданылады.Бақылаудың жеделділігін қамтамасыз ету үшін шаруашылық әрекеттердің жүргізілу барысы туралы мәліметтерді жылдамырақ алу керек. Осыдан барып жедел есептің мәліметтері мүмкіндігінше ыңғайлырақ тіркеуге алынады. Оларды тікелей қадағалау жолымен алады (мысалы, болат балқытатын зауыттағы металды балқыту жолы туралы деректер). Қазіргі кезде бастапқы ақпараттарды алу үшін әр түрлі механикалық немесе автоматты түрде өлшейтін және тіркеуге алатын құралдар мен құрылғылар кеңінен қолданылады.

Жедел есеп мәліметтерінің кейбір кездерде тіркеуге алынбауы жиі кездеседі, олар тек ауызша ғана хабарланып, кейде арнайы жинақтар мен есептерде көрсетіледі.Осындай жедел есептің ұйымдастырылуы шаруа-шылық әрекеттердің жүргізілуіне басшылық жасауды қамтамасыз етуге және оларға тікелей жүзеге асырылу барысында араласуы қажет. Жедел есептің мәліметтерінен олар көрсетіліп бейнеленетін құбылыстардың нақты сипаттамаларын беруге арналмағандықтан тура нақтылықтардың керек еместігін байқауға болады. Алайда, олар жеткілікті түрде дүрыс болуы керек, өйткені олар бойынша шаруашылық процестердің орындалу барысына бақылау жасалуы тиіс.

Жедел есепті әр түрлі кәсіпорындардың қызметшілері жүргізеді.Оны цехтардың басшылары мен шеберлері, қойма меңгерушілері және т.б. жиі іске асырады. Жоспарлау бөлімінің экономистері жедел есептің көмегімен өндіріс жоспарының орындалу барысына қадағалауды жүзеге асырады. Қаржы бөлімінің қызметкерлері жедел есепті кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен, ұйымдармен және мекемелермен есеп айырысуларының жағдайы әрі жүру барысы туралы мәліметтер алуда пайдаланады. Сату немесе жөнелту бөлімінде жедел есептің мәліметтері кәсіпорынның сату жоспары мен өнімдерін сату барысына бақылау жасау үшін қызмет етеді. Кадрлар бөлімінде жедел есеп кәсіпорынның жұмысшы күшімен, оның қозғалысымен, жұмысшылардың біліктіліктерінің артуына қадағалау жасау үшін қажет. Цехтардың, қоймалардың және басқа да бөлімшелердің жұмысшы-қызметкерлері жедел есептің көмегімен нақты шаруашылық учаске жоспарының орындалу барысы жайлы хабардар болады.

Жедел есептің жүргізілуі статистерге, табель толтырушыларға және бухгалтерлерге жүктеледі. Ал жедел есеппен арнайы айналысатын қызметкерлер болмайды.

Жедел есептің диспетчерлік жүмыста алатын орны ерекше, өйткені онда орындалатын әрекеттер мен процестердің жүру барысы туралы барынша жылдам мәліметтер алу талап етіледі. Ол бұл жерде арнайы кестелер, дабыл тақталар және т.б. жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

Жедел есептің кейбір мәліметтері тікелей кәсіпорындарда ғана, сонымен қатар олардың жұмыстарына басшылық жасайтын органдарда да пайдаланылады. Мұндай мәліметтер жедел есеп беру құрамына еніп, жалпылама жасалады. Жедел есеп берудің көрсеткіштері жеке салалар және халық шаруашылығы көлеміне сәйкес процестердің жүру барысына қадағалау жасау үшін қызмет етеді. Жедел есеп берудің арқасында өнім өндірісі туралы, шикізатпен қамтамасыз етілу, егін егу және астық жинауды ұйымдастыру туралы мәліметтер алуға болады.

Жедел есепке алынатын мәліметтерге ғылыми өңдеудің қандай да бір арнайы әдістері қолданылмайды. Жедел есептің мәліметтерін ғылыми өңдеуге алу келешекте бухгалтерлік және статистикалық есептерде ғана жүргізіледі.

Статистикалық есеп (статистика) дегеніміз - жаппай қоғамдық құбылыстарды зерттеу және бақылау жүйесі. Статистика жаппай қоғамдық құбылыстардың сандық жағын оның тікелей байланысты сапалық жағымен байланыстыра отырып зерттейді, орын және уақыттың нақты бір жағдайында қоғамдық даму заңдылықтарының сандық бейнеленуін қарастырады. Ол өндірістік күш пен өндірістік қатынастарды ұштастырып қоғамдық өндірістің сандық жағын, сонымен қатар қоғамның мәдени және саяси өмірінің құбылыстарын зерттейді. Сонымен бірге статистика табиғи және техникалық факторлардың қоғамдық өмірмен тығыз байланыстылығын зерттейді.

Статистика барлық халық шаруашылығының даму процестерін, сонымен қатар кәсіпорындарда, ұйымдар мен мекемелерде болып жататын әр түрлі жаппай құбылыстарға бақылау жасау үшін қолданылады. Статистиканың көмегімен көптеген сандық және сапалық көрсеткіштер есептеледі. Өнеркәсіпте оған, мысалы, өндіріс көлемінің көрсеткіштері, төлемақы динамикасы, жұмыс уақытының пайдаланылуы, еңбек өнімділігінің деңгейі мен өсу қарқыны, өнімнің өзіндік құнының төмендеуі және т.б. жатады. Бастапқы статистикалық бақылаудың мәліметтері халық шаруашылығының жеке салалары бойынша қорытындыланады және халық шаруашылығын жоспарлауда қолданылады.

Статистика өзі бір дербес ғылым ретінде шаруашылық қүбылыстарды ғана емес, сонымен қатар қоғам өмірінің басқа да жақтарын қамтиды. Сөйтіп, оның көмегімен тұрғылықты халықтың саны, тұрғылықты халықтың құрамы мен қозғалысы, халық өмірінің материалдық және мәдени деңгейі, оның қоғамдың өмірі жайлы көрсеткіштерді алуға болады.

Шаруашылық құбылыстар туралы мәліметтер статистика арқылы жедел және бухгалтерлік есептерден, сонымен қатар оның көмегімен кәсіпорындарда, ұйымдар мен мекемелерде ұйымдастырылған бастапқы есептерден алынады. Қоғамдық өмірдің басқа жақтарының көрсеткіштері статистикалық бақылаудың тіркеулер, тексеру немесе арнайы тіркеу сияқты басты нысандарының негізінде есептеледі (мысалы, азаматтық хал актілерін тіркеу).

Статистикамен қамтылатын сан алуан қоғамдық құбылыстардың неғұрлым толық сипаттамасы үшін таңдау (жалпы емес) әдісі кеңінен қолданылады. Шаруашылық қызмет туралы статистикалық мәліметтерді алуды және өңдеуді айтарлықтай көлемде тиісті кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер жүзеге асырады.

Кәсіпорындарда статистикалық мәліметтер алу үшін кей кездерде статистиктер болып табылатын қызметкерлерден статистикалық материалдарды жинау және өңдеу үшін арнайы статистикалық бөлімдер құрылады.

Көбінесе статистикалық көрсеткіштерді кәсіпорындардың басқа бөлімдері - жоспарлау, қаржылық, кадрлар бөлімі және тағы басқа, яғни осындай жұмыстарды статистиктер, экономистер немесе жедел жұмыс қызметкерлері алады, өңдейді.

Қоғамдық өмірдің басқа жақтарының көрсеткіштерін арнайы мемлекеттік статистикалық органдар - статистикалық басқармалар алып, өңдеуді жүзеге асырады.

Бастапқы материалдарды ғылыми өңдеу және алынған материалдар мен көрсеткіштерді талдау статистикада жинақтау жөне топтастыру, орта сандарын анықтау әдісі, салыстырмалы шамалар, индекстер, динамикалық өс-пелі қатарлар сияқты арнайы әдістер арқылы іс жүзіне асырылады.

Көрсеткіштерді есептеу үшін статистика шаруашы-лық есептің барлық есеп өлшегіштерін зерттелетін қүбы-лыстардың мазмүнына жөне алдарына қойылған мақсат-тарына байланысты заттай, еңбек және ақшалай өлше-гіштерін белгілі бір мөлшерде пайдаланады.

Кәсіпорындардың, үйымдар мен мекемелердің жүмы-сын сипаттайтын көрсеткіштерді келешекте статисти-калық жалпылау қажеттілігіне байланысты статистика өзі пайдаланатын шаруашылық есептің барлық түрле-рінің қүрылысына ықпал етеді. Жедел жөне бухгалтер-лік есептің көмегімен алынатын көрсеткіштердің халың шаруашылығының даму жоспарына бақылау жасау үшін статистикалың әдістермен өңделуі арнайы есеппен қүрылады.

Бухгалтерлік есеп дегеніміз - көсіпорындардың ша-руашылық қүралдары (мүліктері), міндеттемелері және олардың қозғалыстары туралы ақпараттарды, барлық шаруашылық өрекеттерін жалпылай, үздіксіз және құжаттандыру арқылы ақшалай бейнеде жинау, тіркеу және қорытындылау жүйесі. Бухгалтерлік есептің есептің басқа түрлеріне ңарағанда айтарлықтай өзіндік ерекшеліктері бар, оның ішінде:

• Құжатпен негізделген есеп болып табылады;

• Көсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде болып жатқан барлың өзгерістерді уақыты бойынша үздіксіз (күнбе-күн) жөне толық ңамтуы (ешқандай бөгетсіз) болып табылады;

• Мәліметтерді өңдеудің өзіне ғана төн (бухгалтерлік шоттар, екі жаңты жазу, баланс және т.б.) ерекше өдістерін қолданады.