Бухгалтерлік есеп және оның маңызы

Бухгалтерлік есеп: теорияға, қаржылық және басңару есептеріне бөлінеді.

Бухгалтерлік есеп теориясы - бүл бухгалтерлік есеп жүйесін үйымдастырудың теориялық, әдістемелік жөне төжірибелік негіздері.

Қаржылық есеп - бүл шаруашылық әрекеттері, сонымен қатар қаржылық есептілікті ңүруды бухгал-терлік ресімдеу мен тіркеуді ңамтамасыз ететін есеп ақпараттарын жинаудың жүйесі. Қаржылық есептің мәліметтерін көсіпорынның ішінде әр түрлі деңгейде басқарушылар жөне сыртқы пайдаланушылар (инвес-торлар, несие берушілер, банктер, салық органдары, қаржылық органдар жөне т.б.) пайдаланады. Қаржылық есеп бухгалтерлік есептің айтарлықтай бөлігін қамтиды, көсіпорынның шаруашылық қүралдары жене міндет-темелері (материалдың емес активтер, негізгі қүралдар, жалга алынған мүліктер, қаржылық салымдар, көсіп-орынның айналым мүліктері мен міндеттемелері, ақ-шалай қаражаттар, капиталдар, қорлар мен резервтер, табыс пен зиян және т.б.) туралы ақпараттарды жинақ-тайды.

Басцару есебі өр түрлі деңгейдегі басшылардың көсіп-орынның өз ішінде пайдаланатын есеп ақпараттарын жинауға арналган. Оның басты мақсаты - нақты өнді-рістік нәтижелерге жетуге аса жауапты менеджерлерді қажетті ақпараттармен ңамтамасыз ету. Басқару есебінің жүйесінде көбінесе өндірісте жүмсалатын шыгындар туралы аңпараттар жинақталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

1.5. Қазақстанда бухгалтерлік  есепті нормативтік-құқықтық реттеу

Бухгалтерлік есепті жүргізу өр түрлі қүзыретке ие тиісті нормативтік актілермен жүзеге асырылады. Олар-дың бірі пайдалануға міндетті, ал басңалары тек үсыныс беру сипатында болады. Нормативтік ңүжаттарды өзде-рінің багытталуына жөне ңүзыретіне байланысты мы-надай жүйеде көрсету міндетті болып табылады:

1-деңгей - заңдық: "Бухгалтерлік  есепке алу және ңаржылық есеп  беру туралы" ҚР заң күші  бар Заңы және басқа да заңдар;

2-деңгей - бухгалтерлік есеп  жөне есеп беру бойынша стандарттар (ережелер);

3-деңгей - өдістемелік үсыныстар (жарлықтар), нүсқау-лыңтар, қысқаша  шолу, ҚР Қаржы министрлігінің  жөне басқа да ведомстволардың  хаттары;

4-деңгей - көсіпорынның өзінің  бухгалтерлік есеп бойынша жүмыс  бабындағы қүжаттары.

Бухгалтерлік есепке алу жөне ңаржылық есеп беру туралы Заң бухгалтерлік есептің қүңықтық негіздерін және оның мазмүнын, негізгі қағидаларын, үйымдасты-рылуын, бухгалтерлік ңызметтің негізгі бағыттары мен есеп берудің ңүрылуын, бухгалтерлік есепті жүргізуге жөне қаржылың есеп беруге міндетті шаруашылық субъектілерінің қүрамын анықтайды.

Есеп стандарты есеп төртібін жөне белгілі бір объекті-лерді немесе олардың жиынтықтарын бағалауды бекі-тетін негізгі ережелердің жиынтығын айқындайды. Есеп стандарттары бухгалтерлік есепке алу жөне қаржылың есеп беру туралы заңды наңтыландыруға арналған.

Әдістемелік үсыныстар салалың ерекшеліктеріне байланысты есеп стандарттарын наңтыландыруға ар-налған. Оларды ҚР Қаржы министрлігі жөне өр түрлі ведомстволар дайындайды. Кәсіпорынның өзінің жүмыс бабындағы ңүжаттары ондағы есептің үйымдастырылу ерекшеліктері мен жүр-гізілуін қамтамасыз етеді. Олардың ең негізгілері болып табыл атынд ар:

• Есеп саясаты бойынша ңүжат;

• Басшы бекіткен алғашқы қүжаттардың нысандары;

• Қүжат айналымының кестесі;

• Басшы бекіткен бухгалтерлік есепшоттарының жү-мыс жоспары;

• Басшы бекіткен ішкі есеп беру нысандары. Көптеген үйымдарда есеп саясаты туралы бүйрықпен

гана шектелетінін де біз ескеруіміз керек.

Есеп саясаты - бүл бухгалтерлік есеп пен қаржылың есеп беруді ашудың негізгі ңагидаларына жөне негіз-деріне сәйкес жүргізу үшін субъектінің басшысы қабыл-дайтын әдістердің жиынтығы.

Шаруашылық өрекеттерді, активтерді, меншікті ка-питалды, міндеттемелерді, қызметтің нөтижесін жөне т.б. бейнелеудің балама (альтернативті) өдістерін жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп стандарттары есеп саясатын қүрудың базасы болып табылады.

Есеп саясатының құрылуы өрбір стандартта үсыны-латын бір өдісті таңдаумен, бухгалтерлік есепті жүргізу өрі қаржылық есеп беруді үсынудың негіздері ретінде ңабылдаумен және олардың субъектінің қызмет жағ-дайларынан шыға отырып негізделуімен түсіндіріледі.

Есеп саясатын құру ңаржылық есеп берудің дайындығына жене ұсынылуына әсер ететін аса маңызды жөне жауапты рәсім болып табылады. Есеп саясатын қүруға жауапкершілікті субъектінің басшысы өз міндетіне алады.

Қалған жүмыс бабындағы ңүжаттар не мүлдем бол-майды, не оларды басшының өзі бекітеді.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жөне ңаржылың есеп беру жүйесін реттеуші, есептің негізгі ңағидалары мен жалпы ережелерін, субъектілер үшін ішкі бақылау мен сыртңы аудиттің талаптарын бекітетін негізгі нормативтік ңүжаттар мыналар болып табылады:

• "Бухгалтерлік есепке алу мен ңаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсанындағы №2732 Заңы кейінгі өзгерістерімен және толықтыруларымен;

• Қазақстанның бухгалтерік есеп стандарттары, Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары;

• Әдістемелік үсыныстар және оларға нүсңаулыңтар;

• Субъектінің есеп саясаты.

Қазақстанда бухгалтерлік есепке жалпы әдістемелік басшылықты Қазаңстан Республикасы Қаржы министр-лігінің Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі бойынша департаментінің атынан Үкімет жүзеге асырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.6. Бухгалтерлік есептің  негізгі қағидалары

Қағида - бұл бухгалтерлік есептің ғылым ретінде одан келешекте шығатын барлық түжырымдарды анықтай-тын негізі, бастапңы және базальщ ережесі.

"Бухгалтерлік есепке  алу мен қаржылық есеп беру  туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 жел-тоқсандағы №2732 Заңына  сәйкес негізгі қағидалар болып  мыналар табылады:

1. Есептеу қағидасы.

Қаржылық есептіліктер есептеу қағидасының негі-зінде қүрылады, өйткені табыстар тауарлар сатылған және қызметтер көрсетілген кездегі есепті кезеңде, ал шығындар табыстар алу үшін пайдаланылған кездегі есепті кезеңде көрсетіледі. Есептеу қағидасына сәйкес қандай да бір ғана жанама түрде байланысты шаруа-шылық әрекеттері мен оңиғаларының нәтижесінде есепті кезеңде алынатын табыстар мен шығындарды сәйкес-тікке келтіру үшін есептеу мерзімін шегеру және тарату рөсімдерін пайдалану қажет болып табылады. "Бухгал-терлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығында анықталған субъектілер мен бюджеттік мекемелерде аңшалай қаражаттың түсуі бойынша табыстарды аныңтауға жол беріледі.

2. Үзіліссіз қызмет қағидасы.

ІПаруашыльщ субъектісі өз қызметін белгіленбеген уақыт аралығында жалгастыра береді және жақын арада оның таратылуы күтілмейді.

3. Түсініктілік қағидасы.

Қаржылық есеп берудегі ақпараттар оларды пайда-ланушылар үшін түсінікті болуы керек.

4. Маңыздылық қағидасы.

Қаржы аңпараты пайдаланушылардың шешім қабыл-дауы барысында, олардың қажеттерін қанагаттандыруда және ңаржы-шаруашылық қызметіне баға беруде көмек-тесуі тиіс.

5. Мәнділік қагидасы.

Есеп жүргізу саясатында мәнді, маңызды ақпараттың ескерілмеуі немесе дүрыс көрсетілмеуі қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне ықпал етуі мүмкін болса, онда ол ңаржы есептерінде ашып көрсетуге бағытталуы тиіс.

6. Дұрыстық қағидасы.

Ақпарат пайдаланушылар сенімді түрде қолдана-тындай шынайы көрсетілуі керек, онда үстірт пікір және қате болмауы тиіс.

7. Қаржылық ақпаратты әділетті және тура көрсету.

Қаржылық есептемеліктер оларды пайдаланушылар-да субъектінің қаржылық жагдайы, әрекеттердің нәти-желері және аңша қаражатының қозғалысы туралы шынайы және тура түсінік тудыруы керек.

8. Бейтараптық қағидасы.

Ақпарат сенімді болуы үшін бүрмаланудан аулақ болуы керек.

9. Сақтық қагидасы.

Активтер мен табыстардың асыра бағаланбауын, ал міндеттемелер мен шығындардьщ жете бағаланбауын болдырмас үшін белгісіздік жағдайда баға беруге қажетті шешімдер қабылданған кезде сақ болған жөн. Активтер мен міндеттемелерді багалаған кезде неғүрлым консервативті әдіс тандалынады: шығындар - максимум бойын-ша, ал табыстар - минимум бойынша алынады.

10. Тиянақтылық қағидасы.

Сенімділікті қамтамасыз ету маңсатында қаржы есептеріндегі ақпарат толық болуы керек.

11. Салыстырмалық қағидасы.

Қаржы ақпараты пайдалы әрі мазмүнды болуы үшін аңпарат бір есепті кезеңнен екіншісіне салыстырмалы түрде, ал оны пайдаланушылар есеп саясатынан және оған енгізілетін барлық өзгерістерден хабардар болуы керек.

12. Кезектілік қагидасы.

Кәсіпорын таңдап алган есеп саясатын бір есепті кезеңнен екіншісіне дәйекті түрде ңолданады. Пайда-ланушылар субъектінін, қаржылық жағдайының өзгеру үрдістерін айқындау үшін қаржылық оның есеп беруін әр түрлі есеп кезеңдерімен салыстыруга мүмкіндіктері болуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.7. Бухгалтерлік ақпараттарды  пайдаланушылар

Қаржылық есеп беруді пайдаланушылардың қата-рына нақты және қабілетті инвесторлар, несие беру-шілер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, жұмысшы-қызметкерлер, сонымен қатар министрліктер, ведомство-лар мен қогам жатады. Олар қаржылық есептіліктің көрсеткіштерін өздерінің ақпараттармен қамтылуын қамтамасыз ету мақсатында пайдаланады. Ондай қажет-тіліктер мынадай жағдайларда туындайды:

1. Ивестицияларының тәуекелділігіне  баиланысты оларға «акциялар  сатып алу керек пе сату  керек пе деген акционерлер  де, сонымен қатар субъектінің  дивидендтерді төлеуге қабілеттерінің  жетуін бағалау маңсатында ңызығушылық  тудырады;

2. Несие берушілерде, олардың  берген несиелері мен оларға  қосымша төленуге тиіс пайыздарды  субъектінің уақытында төлей  алу жағдайын аныңтауда ақпараттар

білу кезінде;

3. Жабдықтаушылар мен  басқа да сауда кредиторла-рында, оларға тиесілі ақша сомаларының  уақытында тө-лену мүмкіндігін  анықтау аңпараттарын білу кезінде;

4. Сатып алушыларда, субъект  қызметінің үздіксіз-дігі туралы, әсіресе, олардың үзақ мерзімді  келісімдері немесе басқа бір  субъектіге тәуелділіктері туралы  аңпа-раттар білу кезінде;

5. Жүмысшы-қызметкерлерде, субъект  қызметінің түрақтылығы және  рентабельділігі туралы ақпараттар  білуге қызығушылың туған кезде. Сонымен қатар субъектінің оларды  төлемақымен, зейнетақымен ңамта-масыз  ету және жалға алу бойынша  келешектегі жү-мыстың мүмкіндігі  туралы ақпараттар да ңызықтырады;

6. Үкіметте, субъектінің  қызметі мен тиісінше ресурс-тарды  тарату туралы ңызығушылықтары  болған кезде. Оған сонымен бірге  субъектілер қызметтерін реттеу  үшін, салық салу саясатын және  үлттьщ табысты және басқа  да статистикалың деректерді  анықтау үшін негіз ретінде  де ақпараттар керек;

7. Қоғам да, өйткені субъектілер  түрғылықты халық-ты жүмыспен  қамтуды және жергілікті жабдықтау-шыларды  қолдауды қоса алғанда әр түрлі  әдіс-тәсілдер-мен жергілікті экономикаға  айтарлықтай үлес қоса алады. Қаржылың есеп беру субъектілердің  түрмыс жаг-дайын жақсартуда соңгы  жетістіктер мен даму бағыттары  туралы ақпараттармен ңамтамасыз  етуде көмек көрсете

алады.

8. Субъект басшысы қаржылық  есеп беруге және оны тапсырудағы  дайындыңңа және үсынуға жауапкер-шілік  атңарады. Субъект басшысы өзінің  қажетті-ліктерін қанағаттандыру  маңсатында ңосымша ақпараттардың  нысаны мен мазмүнын анықтауға  толығымен ңүқығы бар. Алайда, осындай  қосымша ақпараттардың нысандарын  талқылау берілген түжырымдамальщ  негіздердің шегінен шығып кетеді.

1.8. Бухгалтерлік есептің  басқа ғылымдармен өзара

байланысы

Бухгалтерлік есеп - бүл экономикалық ғылым. Оның терминологиясы тарихи түрде қалыптасты. Алғашңы рет бухгалтерлік есеп туралы гылым ретінде Бенедетто Контрульи (1458) мен Луки Пачолидің (1494) еңбекте-рінде сөз болады. Олар бухгалтерлік есептің әмбебап әдіс-темелік ғылым ретінде қарастырылуына алғаш рет негіз ңалады.

Бухгалтерлік есеп ғылым ретінде іргелі және ңолдан-балы ғылымдарга сүйене отырып өзінің санаттарын ңү-райды.

Экономикалың ғылымдар ңоғамда қалыптасқан өнді-рістік қатынастарды зерттейтін өздерінің негізі ретінде экономикалық теорияны алады. Экономикалық теория өндіріс күштері, ресурстары, баға, тауар, ақша, табыстар жөне т.б. санаттарды ңүруға мүмкіндік береді.