Бухгалтерлік есеп және оның маңызы

2) әрбір талдау шотына  жеке сома, қорытынды сомасы жинақтау  шотына жазылады;

3) ақшалай және заттай  өлшегіштермен жазылады.

Жинаңтау шоттарының кейбіреулері бүдан әрі бөлім-шелерге бөлуді талап етпейтін шаруашылық ңүралдары мен олардың қүрылу көздерін көрсетеді. Мүндай шоттар-дың талдау шоттары болмайды. Оларға: "Есеп айырысу шотындағыақша", "Кассадағыақша", "Жарғылық капи-тал" шоттары жөне т.б. шоттар жатады.

Жоғарыда жеке есептеу кестелерінде жинақтау және талдау шоттарын жүргізу өдістері көрсетілді.

Алайда, талдау есебі басқа да әдістермен жүргізілуі мүмкін. Атап айтңанда, жинақтау және талдау шоттары-на жазбаларды ңатар бір мезгілде жазуды бір ғана кестеде оларды біріктіріп көрсету жолымен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.5. Ағымдағы бухгалтерлік  есеп мәліметтерін қорытындылау

Шаруашылық қызметті басқару жөне бухгалтерлік есепті жүргізу дүрыстығын тексеру үшін жинақталған мөліметтер қажет. Осындай мәліметтер шаруашылық құралдарының жеке түрлері, олардың қүрылу көздері мен шаруашылық процестері бойынша шоттарда өрбір айдың соңында алынады. Алайда, өрбір шотта есептің бір ғана объектісін сипаттайтын көрсеткіштер болады. Бар-лық объектілердің жалпы сипаттамасы бір ғана жерде жеке көрсеткіштерді біріктіру жолымен алынуы мүмкін.

Ағымдағы есеп мөліметтерін оның негізгі маңсатта-рымен бірге жинау, көсіпорынның шаруашылық ңыз-метінің жалпы көрінісін беру - есеп жазбаларын бақылау мен тексерудің маңызды әдістерінің бірі болып табылады.

Жеке шоттарда байңалмайтын көптеген ңателер жаз-баларды жалпы жинақтау кезінде анықталынады. Мысалы, шоттардың мөліметтері бойынша қүрылған баланста актив пен пассивтің жалпы жиындары бір-бірі-не тең болмауы мүмкін, онда бүл жіберілген ңателіктер-дің бар екендігін растайды.

Біраң жинақтау шоттары бойынша мәліметтердің жалпы жиыны соңғы баланс бойынша жеткіліксіз болып табылады. Ол талдау шоттарының мәліметтерін мүлдем қамтымайды, ал жинақтау шоттарына қатысты айна-лымдарды ңамтымай, бір гана ңалдықтарын жалпылау-мен шектеледі. Сондыңтан төжірибе жүзінде жинаңтау жөне талдау есебінің мөліметтерін жалпылау жөне салыстыру үшін неғүрлым толығырақ жинаң айналым ведомостарының көмегімен жүргізіледі.

Айналым ведомосы белгілі бір мерзімге айналымдар мен шоттар ңалдықтарының жиынтығын білдіреді.

Олар:

а) жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосына;

б) талдау шоттары бойынша айналым ведомосына бөлінеді.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы бы-

лай қүрылады. Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосының үлгі сызбасын үсынамыз (7-кесте):

7-кесте

Қазан айына жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы

Шоттардын атауы

1 қазанга бастапқы ка.ідык

Қазан айына айналымдар

1 қарашаға соцгы калдык

дебеткредитдебеткредитдебеткредитНегізгі құралдар650 000..650 000Шикізат пен материалдар50000200 000120 000130000Есеп айырысу шотындағы ақша200 000-16000040000Жарғылық капитал850 000--850 000Жабдықтаушылар мен мердігерлер50000160 000200 00090000Негізгі өндіріс-120 000.120000Жиыны900 000900 000480 000480 000940 000940 000Айналым ведомосын жасау үшін мөліметтер тікелей жинаңтау шоттарынан алынады. Ол үшін шоттарда дебет жөне кредит бойынша айналымдар қорытындыланып, жаңа ңалдықтар шығарылады. Шоттардан мәліметтерді айналым ведомосына көшіру былай іске асырылады. Барлық шоттарды рет-ретімен бірінен кейін бірін ңарас-тыра отырып, айналым ведомосына шоттың атауын, дебеттік жөне кредиттік бағандарға қалдықтарын, дебет бойынша және кредит бойынша айналымдарды жөне дебеттік жөне кредиттік бағандарға соңгы ңалдықтарын жазамыз.

Барлық шоттарды жазып болғаннан кейін соңғы қал-дықтарын шығару дүрыстығын тексереміз. Ол үшін айна-лым ведомосын ңарастыра отырып, қалдыңтарды шыға-ру ережесіне сәйкес активтік шоттарда бастапңы дебеттік қалдыққа дебеттік айналымды қосамыз және алынған сомадан кредиттік айналымды шегереміз, ал пассивтік шоттарда бастапңы кредиттік қалдыңңа кредиттік айна-лымды қосып, алынған сомадан дебеттік айналымды шегереміз.

Егер тексеру нәтижесінде алынған қалдық шоттан шегерілген ңалдықпен сәйкес келмесе, онда қалдықты есептеу кезінде табуға тиісті жөне жөндеуге қажет шотта

қате жіберілгенін білдіреді. Содан кейін айналым ведомо-сының барлың бағандары бойынша жалпы қорытын-дылар - бастапқы ңалдықтар, айналымдар мен соңғы қалдықтар есептелініп шығарылады. Алынған жиындар-ды сызықтан кейін астына жазамыз.

Біздің мысалымыз бойынша келтірілген жинақтау шоттары бойынша жазбалардың негізінде қүрылған айналым ведомосы 7-кестеде берілген.

Айналым ведомосы шоттар бойынша жазбаларды тексеру жөне бақылау жасау құралдарының ішіндегі маңыздыларының бірі болып саналады.

Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосы-ныц ерекшелігі - тец жиынтпыеы бар қосарланеан цш ба-еанныц болуы.

Бірінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік бастапқы қал-дықтың жиыны кредиттік бастапқы қалдықтың жиынына тең болуы керек;

Екінші цосарланеан тпецеуде: барлық шоттар бой-ынша дебеттік айналымдардың жиыны кредиттік айна-лымдардың жиынына тең болуы керек;

Үшінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік соңғы қалдық-тың жиыны кредиттік соңғы қалдыңтың жиынына тең болады.

Жиындардың көрсетілген теңдіктері баланста шаруа-шылың қүралдарының екі жаңты көрсетілуінен жөне шаруашылың өрекеттерінің екі жақты жазу өдісінен келіп шығады. Жиынтықтардың бірінші ңосарланган теңеуі бастапқы баланс болып табылады жөне бір ғана шаруашылық қүралдарының екі топтастырылуына актив (шаруашылық құралдары) пен пассивтің (шаруа-шылық құралдарының қүрылу көздері) теңеуіне тең болады.

Екінші қосарланған теңеу барлық шаруашылық әрекеттерінің, яғни бір рет шоттардың дебетіне және екінші рет шоттардың кредитіне жөне бір ғана соманың екі жиыны ретінде екі жақты жазуларының жалпы жиындары болып саналады.

Үшінші ңосарланған теңеу соңғы баланс болып табы-лады және бірінші қосарланған теңеуге үқсас актив пассивке тең болады.

Жинацтпау шотптпары бойынша айналым ведомосы жиындарыныц тпецеулері осы шоттпар бойынша жаз-балар мен есептпеулерді тпексеру жэне бацылау цшін пай-даланылады. Сондықпган жинақпгау шотпгпары бойынша айналым ведомосын жан-жакты кесте деп айтпуымызеа эбден болады.

Егер айналым ведомосын жасаганнан кейін қандай да бір қосарланған теңдіктердің болмауы бүл жерде қате-ліктің бар екенін білдіреді. Мүндай ңателікті тауып, жөндеуіміз керек.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосының көмегімен жиындардың теңдігін бүзатын қателіктерді ғана табуға болатындығын ескере кеткеніміз жөн, мысалы: шаруашылық әрекетін екі ретінде де кредитіне жазу; дебетінде немесе кредитіне жазбаларды жазбай үмытып кету; дебеті мен кредитіне бірдей емес сомала-рымен жазу, шоттарда айналым жиындарын дүрыс есептемеу және т.б. Жиындар теңдігін бүзбайтын бүл қателіктер айналым ведомосының көмегімен ашылып көрсетілуі мүмкін емес, мысалы: ңажет емес басқа шотңа жазбалардың жасалуы; бір ғана шаруашылың әрекетін екі рет дебет бойынша немесе екі рет кредит бойынша жазу; дүрыс емес соманы дебет бойынша және кредит бойынша жазу және т.б.

Бүдан әрі жинақтау шоттарының айналым ведомосы-ның тиісті көрсеткіштері талдау шоттарының мәлімет-терімен сәйкес келеді. Осының барлығы өткен есепті кезеңде белгілі бір кәсіпорында есептің дүрыс жүргізіл-гендігін көрсетеді.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы ке-лесі есепті кезеңге баланс жасау үшін қолданылады. Шеткі оң жақтағы бағандарда көрсетілген барлық шоттар бойынша соңғы ңалдықтар өз жиынтығында кәсіпорын-ның жаңа балансын береді. Тиісінше, балансты алу үшін

осы қалдықтарды оған жазуымыз керек. Тәжірибе жү-зінде баланс жасау баланстың кестеге айналым ведомо-сында көрсетілетін шоттар бойынша қалдықтарды меха-никалық түрде апару болып табылмайды. Тек кейбір ғана баланс баптары осылайша көрсетіледі. Айналым ведомо-сында көрсетілетін қалдьщтар басңа барлық баптарды толтыру үшін шифрланады.

Осылайша, айналым ведомосы есепті кезеңнің соңына кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жагдайы туралы алдын ала мәліметтерді ғана қамтиды. Онда шығарылған қалдықтар балансты қүрудың алдында тек-серіліп, анықталынады. Сондыңтан жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомосы жиі тексеру балансы, ал халыңаралық тәжірибеде пайдаланып көру балансы деп аталады.

Бағандардың бірінші және үшінші қосарланған те-ңеулері бастаушы және соңғы баланс-брутто валюталарын білдіреді. Жинаңтау шоттары бойынша айналым ведо-мосы кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жағ-дайымен және өзгерісімен жалпы танысу үшін пайдала-нылады. Онда қарастырылатын мәліметтер, шынды-ғында, шаруашылың қызметті тереңірек зерттеуге мүмкіндік бермейді, біраң оның негізінде шаруашылық ңүралдарының түрлері мен олардың ңүрылу көздері туралы бірқатар жалпы қорытындылар жасауга болады.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомостарына ңарағанда айтарлықтай ерекшеленеді.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары

тиісті жинақтау шоттарымен біріктірілетін талдау шот-тарының әрбір тобы бойынша жеке қүрылады. Мысал ретінде материалдар шоты бойынша айналым ведомосын, жабдықтаушылар шоты бойынша айналым ведомосын және т.б. алып ңарастыруға болады.

Талдау есебінде қолданылатын есеп өлшегіштеріне байланысты талдау шоттары бойынша айналым ведо-мостарыныц мынадай екі ті/рі бар:

а) заттай және ақшалай бейнеде немесе сандық-сомалық нысан;

б) аңшалай бейнеде немесе сандың нысан.

Айналым ведомосының сандьщ-сомалық нысанын басңаша тауарлы-материалдың, ал сомалың айналым нысанын контрокорренттік деп атауға болады.

Сандыц-сомалық айналым ведомосы бір мезгілде ақ-шалай және сандық бейнеде жүргізілетін талдау шот-тарына арналған, мысалы негізгі қүралдар, материалдар, отын, жартылай фабрикаттар, өнімдер және т.б. есебіне арналған шоттар. Бүл ведомость саны мен сомасына арналған бағандардан түрады.

Саны көрсетілген сандық-сомалық айналым ведомос-тарының багандары қорытындыланбайды немесе мате-риалдық қүндылыңтардың жеке түрлерінің есепке алу бірліктері бірдей болмауы мүмкін (дана, килограмм, метр жөне т.б.). Тек "сомасы" ғана бағаны қорытындылайды.

Сомалық айналым ведомосы сандық көрсеткіштерсіз, тек ақшалай бағалаумен ғана жүргізілетін талдау шоттары бойынша жасалады, мысалы, сатып алушылар, есеп беруге тиісті түлгалармен есеп айырысу, жүмысшылармен және қызметкерлермен есеп айырысу шоттары және т.б.

Жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша қүрылған сомалық айналым ведомосы № 9 кестеде берілген.

9-кесте

Қазан айына жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша айналым ведомосы

Жабдықтау-шылардың атауы

1 қазанға калдық

Қазан айына айналым

1 карашаға қалдык

дебеткредитдебеткредитдебеткредитАғаш кесу зауыты АҚ45000140 000175 00080000Химзауыт ЖШС5000200002500010000Жиьшы-50000160 000200 000-90000Берілген айналым ведомостарын жасау тәртібі өте қа-рапайым және қандай да бір түсіндірулерді ңажет ет-пейді. Оларды қарастыру кезінде қалдыңтарды жазуға арналған бағандардың әр түрлі екеніне назар аударуымыз керек. Материалдардың талдау шоттары бойынша айна-лым ведомостарында тек дебеттік ңалдыңтарға ғана ба-ғандар қарастырылған; жабдықтаушылармен есеп айы-рысу есебі бойынша ведомостарда қалдьщтарға дебет үшін және кредит үшін екі бағаннан берілген. Ол "Мате-риалдар" шоты бойынша кредиттік қалдың болмайтын-дығымен, ал "Есеп айырысу" шоты бойынша кредиттік және дебеттік қалдыңтар болатындығымен түсіндіріледі.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомостпары дегеніміз - бір жинақтау шотымен біріктірілген талдау есебініц барлық шоттары бойынша айналымдар мен цалдыцтар жиыны бар, сонымен қатар осы шоттар бой-ынша есеп жазбаларыныц дцрыстыгын тексеруге арнал-ган эрі шаруашылық ццралдарыныц жеке бір тцрлерініц жагдайы мен қозеалысын цадаеалауга арналеан ведомос-тар.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостарының мақсаттарын ңарастырып көрейік.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомоспгары жи-нацгпау шоттпарыныц айналым ведомостпары сияцты есеп жцргізу дцрыстыгы мен толыцтыгын тексеруге арналеан.

Ол үшін талдау шоттарының өрбір тобының айналым ведомостарының жиындарын жинақтау шоттары айна-лым ведомостарындағы тиісті жинақтау шоттарының мәліметтерімен салыстырады. Жинақтау және талдау шоттарындағы ңалдыңтар мен шаруашылық әрекеттері бірдей сомамен жазылады, сондықтан талдау шоттары айналым ведомостарының жиындары жинақтау есебінің мәліметтерімен сәйкес келуі керек.

Жоғарыда келтірілген материалдар мен жабдықтау-шылардың талдау есебінің шоттары бойынша айналым ведомостарының жиындары материалдар мен төленуге тиіс жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомоста-рында көрсетілген сомаларға толығымен сәйкес келеді. Тиісінше, біздің мысалымыздагы талдау есебінің шотта-ры бойынша жазбалар дүрыс орындалған. Егер ведомость пен жиындар сомалары сәйкес келмесе бүл жазбаларда немесе есептеулерде қате кеткенін білдіреді. Мүндай қатені жылдам тауып, түзету керек.