Бухгалтерлік есеп және оның маңызы

Сызба түрінде ол былай болады:

"Есеп айырысу шотындағы  аңша" "Кассадағы аңша" шоты

Мысалы: Көсіпорын қызметкерлеріне 90000 теңге сомасында төлемақы есептелінді. Қызметкерлерге есептелген төлемақы сомасы "Негізгі өндіріс" шоты ар-қылы басқа да шығындармен бірге өнімнің өзіндік ңү-нына кіреді. Ал мына жағдайда шығындардың көрсе-тілген түрі болашақ дайын өнім өндірісінің шығында-рына орналастыру ретінде ңарастырылады. Сондықтан "Негізгі өндіріс" шоты активтік болып табылады. Есеп-телген төлемақы бойынша берешек "Қызметкерлермен төлемақы бойынша есеп айырысу" шоты бойынша көр-сетіледі. Ол кредиторлың қарызды көрсетеді, ол тиісін-ше, пассивтік шот болып табылады.

Осы шаруашылың әрекетіне сәйкес өндіріс шығын-дары 90000 теңгеге көбейеді және осы сомаға кәсіп-орынның төлемақы бойынша ңарызы да артады. Нәти-жесінде мынадай жазба жазылады:

Дебет "Негізгі өндіріс" шоты

Кредит "Жүмысшылармен төлемаңы бойынша есеп айырысу" - 90 000 теңге.

Сызба түрінде ол былай болады: "Жұмысшылармен төлемақы "Негізгі өндіріс" шоты бойынша есеп аиырысу шоты

Бухгалтерлік есеп төжірибесінде шоттар корреспон-денциясының мынадай екі түрі болады:

- Қарапайым;

- Күрделі.

Қарапайым шоттар корреспонденциясы кезінде ша-руашылық әрекет бірдей сомаға бір шоттың дебетіне және екінші шоттың кредитіне ғана жазылады.

Күрделі шоттар корреспонденциясы кезінде шаруа-шылық әрекеттер бірдей сомаға бірнеше шоттың дебеті мен бір шоттың кредитіне немесе бір шоттың дебеті мен бірнеше шоттың кредитіне жазылады. Осыған орай тиі-сінше кредиттелетін шоттардың сомасы дебеттелетін шоттың сомасына тең немесе дебеттелетін шоттардың сомасы кредиттелетін шоттың сомасына тең болып келеді.

1-мысал:

Есеп айырысу шотына өнім сатудан 2500000 теңге және 4000000 теңге сомасында банк қарызы келіп түсті. Осы әрекеттің бухгалтерлік жазбасы мынадай:

Дт "Есеп айырысу шотындағы ақша" шоты 6 500 000 теңге

Кт "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер" шоты 2 500 000 теңге

Кт "Банк қарызы" шоты 4 000 000 теңге

Бүл күрделі бухгалтерлік жазбаны мынадай екі қара-пайым жазбамен көрсетуге болады, яғни: 1) Дт "Есеп айырысу шотындағы ақша" шоты 2 500 000 теңге

Кт "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер" шоты 2 500 000 теңге

2) Дт "Есеп айырысу шотындағы  ақша"

шоты

Кт "Банк ңарызы" шоты 4 000 000 теңге

2-мысал: Жабдықтаушылардан 200000 теңге сомаға ңүрылыс материалдары  мен

500 000 теңге сомага қосалқы  бөлшектер келіп түсті.

Осы әрекеттің бухгалтерлік жазбасы мынадай:

Дт "Қүрылыс материалдары" шоты 200 000 теңге Дт "Қосалқы бөлшектер"

шоты 500 000 теңге

Кт "Жабдьщтаушылар мен мердігерлер" шоты 700 000 теңге

Күрделі бухгалтерлік жазбаларды пайдалану есеп жазбаларының санын азайтады, ал ол өз кезегінде есеп және талдау ңызметтерін жүзеге асыруға қажетті уақыт-ты үнемдеуге мүмкіндік береді.

4.3. Жинақтау және талдау  шоттары

Бухгалтерлік есепте әр түрлі дәрежедегі көрсеткіш-тердің мән-жайын алу үшін үш түрлі шот: жинаңтау, талдау және субшоттар қолданылады.

Жинақтау шоттары ақшалай өлшем бірлігімен көр-сетілген экономикалық үқсас топтары бойынша шаруа-шылық қүралдары, міндеттемелері мен шаруашылың әрекеттері туралы жинақталған мәліметтерді береді. "Жинақтау" атауы "синтез- жинақтау" сөзінен шықңан, біріктіру, жеке бөліктерді (элементтерді) бір бүтінге қосу деген мағынаны білдіреді.

Жинақтау шоттарының нысаны, төменде көрсетіл-геніндей, Т-бейнелі сызбада (оқу мақсаттарында) мына-дай екі жақты кесте түрінде болады:

Мысалы: жинаңтау шоттарына "Негізгі қүралдар", "Дайын өнім", "Тауарлар", "Кассадағы ақша", "Есеп айырысу шотындағы ақша", "Жүмысшылармен төлем-аңы бойынша есеп айырысу", "Жарғылық капитал" және тағы басқа шоттар жатады.

Талдау шоттары жинақтау шоттарының мазмүнын шаруашылың құралдарының және әрекеттерінің жеке түрлері бойынша нақтылайды, заттай, аңшалай және еңбек өлшегіштерімен көрсетіледі. "Тапдау" атауы "ана-лиз" сөзінен шыққан, жалпы бүтінді қүрамдас бөліктерге (элементтерге) бөлу деген мағынаны білдіреді.

Оның ішінде, "Тауарлар" шоты бойынша тауарлардың жалпы санын ғана емес, сонымен ңатар тауардың әрбір түрінің және тобының нақты орналасқан орны мен бар болуын білуіміз қажет, ал "Алынуға тиіс шоттар" шоты бойынша — жалпы ңарызды ғана емес, сонымен бірге өрбір жабдықтаушы бойынша нақты қарыздың мөлшерін білеміз.

Талдау шоттары мынадай екі түрге бөлінеді:

- сомалық;

- сандыц-сомалық.

Есеп айырысу жинаңтау шоттарының мазмұнын нақтылау үшін сомалыц талдау шоттары ашылады. Олардың нысаны жинаңтау шоттарының нысаны сияқты болып келеді.

Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу" шотын нақтылау үшін әрбір есеп беруге тиіс түлгага жеке шоттар ашылады.

Сандъщ-сомалыц талдау шоттары материалдық қүн-дылыңтар шоттарын тек ңана ақшалай өлшемде ғана емес, сонымен қатар заттай өлшемде есепке ала отырып өрбір материалдардың атауы бойынша нақтылай отырып, оларды дамыту үшін ашылады.

Олардың нысаны мынадай:

1) "Материалдар" шоты

КІРІС

ШЫҒЫС

Әрекет нөмірі Саны

(кг) Багасы (тенге) Сомасы (теңге) Әрекет нөмірі Саны

(кг) Багасы

(теңге) Сомасы (теңге) Қалдык100500500002 350 80500 50025000 400001

70

500

35000

Айналым7050035000Айналым13050065000Қалдық4050020000Және материалдардың басқа да түрлері бойынша осындай кестелер толтырылады.

Жинақтау шоттарының барлыгы бірдей талдау шот-тарын жүргізуді қажет етпейді.

Талдау шоттарын жүргізуді талап етпейтін шоттар жай немесе царапайым шоттар деп аталады. Мысалы, "Кассадағы ақша қаражаты", "Есеп шоттағы аңша ңа-ражаты" шоттары және т.б.

Талдау шоттарын жүргізуді ңажет ететін шоттар щрделі шоттар деп аталады. Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу", "Негізгі қүралдар", "Мате-риалдар" шоттары жөне т.б.

Кейбір күрделі жинақтау шоттары ешқандай аралық топтарсыз талдау шоттарымен байланысты болып келеді. Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу" жинақтау шотына қосымша ретінде әрбір есеп беруге тиіс түлғалар үшін жеке-жеке талдау шоттары ашылады. Осындай талдау шоттарын ашу "Жүмысшылармен төлемақы бойынша есеп айырысу" шотымен де жүргізі-леді жөне т.б.

Алайда, талдау шотының осындай ңарапайым жолмен ңүрылуы әрқашан қажетті көрсеткіштерді алуға мүм-кіндік бере бермейді. Кейбір жинақтау шоттары бірнеше талдау шоттарының топтарынан түрады. Талдау шот-тарының бірінші топтары (жинақтау шоттарына дейінгі) субшоттар деп аталады. Субшот жинақтау жөне талдау шоттары арасындағы аралық буын болып саналады. Олардың әрңайсысы бірнеше талдау шоттарын бірік-тіреді, бірақ олар, өз кезегінде, бір жинақтау шотымен біріктіріледі. Кейде субшоттарды екінші кезектегі шоттар деп атайды, ол кезде жинақтау шоттары бірінші кезектегі шоттар деп аталса, онда талдау шоттарын І/шінші кезектегі шоттар деп атауымызға болады.

Шоттардың жинақтау және талдау шоттарына бөлі-нуіне сәйкес бухгалтерлік есеп өзінің қүрылуы бойынша былай бөлінеді:

А) жинақтау есебі, кәсіпорынның шаруашылық ңыз-метін баланста және жинаңтау шоттарының жүйесінде жалпылама бейнелеуді көрсетеді.

Б) талдау есебі, талдау шоттары жүйесінде кәсіп-орынның шаруашылың қызметінің барлың бөліктері мен учаскелерін егжей-тегжейлі түрде көрсетеді.

Жинақтау жөне талдау шоттарының негізгі ерек-шеліктері жинақтау есебінің жалпылауышы ретінде және талдау есебінің нақтылаушысы ретінде олардың маңсаттарынан туындайды.

Ең бастысы, баланстың негізгі қүраушысы болып табылатын, жинақтау есеп шоттары ірі, жалпы топтас-тыруды жүзеге асыра отырып, баланспен тікелей байла-нысты болады.

Осыған орай жинақтап, топтастырудың көлемі, оған байланысты жинақтау шоттарының жалпы саны белгілі бір шектеулермен шектелген.

Талдау есебінің шоттары нақтылап топтастыруды жүзеге асыра отырып, баланста да көрсетілмейді және онымен тікелей байланыста да болмайды. Олар тиісті жинақтау шоттарына қосымша болып табылады және соңғыларымен өте тығыз байланыста болады.

Талдау топтастыруларының көлемі, талдау шоттары-ның жалпы саны шектелмеген. Талдау шоттары ңүралдар мен олардың қүрылу көздерінің кез келген бөлімшеле-рінде ашылуы мүмкін. Топтастырудың бөлінуі, талдау шоттарының саны шаруашыльщ қүралдарының қүрамы мен олардың қүрылу көздеріне және есептің нақты маң-саттарына байланысты болады.

Жинақтау және талдау есептері, олардың көрсеткіш-тері бірін-бірі бақылап, соңғы нәтижесіне сәйкес келе-тіндей дәрежеде үйымдастырылады. Сондықтан олар бойынша жазбалар бірдей жүргізіледі. Талдау есебінің шоттарында жазбалар жинақтау есебі шоттарындағы сияқты қүжаттардың негізінде, біраң наңтылаудың көптігімен іске асырылады.

Есеп өлшегіштеріне қатысты жинақтау және талдау шоттарының арасындағы айырмашылықтар ерекше көп.

Жинақтау есебі шаруашылық қүралдарды және олар-дың қүрылу көздерін жинақтау шоттарында, сонымен бірге баланста да ақшалай өлшеммен көрсете отырып жалпылауыш ақшалай өлшемді гана пайдаланады.

Талдау есебі тек аңшалай ғана емес, сонымен қатар заттай өлшегіштерді де пайдаланады. Сондықтан мате-риалдың заттарды есепке алатын талдау шоттары бір мез-гілде ақшалай және тиісінше заттай өлшегіштермен жүргізіледі.

Шаруашылық қызметінің ақшалай бейнеде ғана емес, сонымен қатар заттай көрсеткіштермен көрсетілуі талдау есебі ерекшеліктерінің бірі болып табылады және оны оңтайлы жедел басқару мен бақылаудың маңызды қүралы болатындай жасайды.

Жинақтау және талдау шоттарының мадсаттары олар-дағы жазбалардың толықтығы деңгейімен де анық-талады. Бүл - әрекеттердің жалпы топтастырылуын бере-тін жинақтау шоттарына жазбалар өте қысқа, тіпті мәтін-сіз де берілуі мүмкін екенін білдіреді. Ал шаруашылың әрекеттерін нақты бейнелеу және сипаттама беру үшін қызмет атқаратын талдау шоттарында жазбалар неғүр-лым толық болуы және барлық қажетті мәліметтерді қамтуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.4. Жинақтау және талдау  шоттарының арасындагы өзара байланыстылық

Талдау шоттары жинақтау шоттарының мәліметтерін нақтылайды, оларды бөліп қарастырады. Өз кезегінде нақтылау шоттары талдау шоттарының мәліметтерін жинақтайды және біріктіреді.

Сондықтан, жинаңтау және талдау шоттарының бір-бірімен өзара байланысты екені түсінікті. Өзара байла-ныстылықтың негізі бір ғана шаруашыльщ әрекеттерін жинақтау және талдау шоттарына бір мезгілде жазу бо-лып табылады.

Жинаңтау және талдау шоттарындағы жазбалардың ерекшеліктерін мысал түрінде көрсету және аньщтау үшін, осы шоттардың арасындағы өзара байланыс-тылықтың немен түсіндірілетіндігін көру үшін төмендегі ңысқаша балансы бар бір кәсіпорынды (мысалы, жаңадан қүрылған жиһаз фабрикасын) аламыз .

«Жабдықтаушылар мен мердігерлер» шотының талдау шоттары

Материалдардың талдау есебі ақшалай және заттай өлшегіштермен жүргізілетіндіктен, Материалдар шоты-ның талдау шоттарының сызбаларында саны, бағасы және сомасы үшін жеке арнайы бағаналар берілген. Жазбаларсызбасындақысқартулар: айналым "айн" әріп-терімен, ал қалдықтар "Бқ" және "Сқ" әріптерімен бе-рілген.

Жоғарыда қарастырылған мысалдардан көргеніміз-дей, талдау есебінде көрсетілген әрбір әрекет қатар түрде және бір мезгілде жинақтау шоттары бойынша - жалпы сомамен, ал талдау шоттары бойынша - жеке сомалармен жазылады.

Осыған орай талдау және оларды біріктіруші жинаң-тау шоттарының арасында төмендегідей көрсетілетін бел-гілі бір өзара байланыстылық бар екендігін қорытынды-лай аламыз:

1. Жинақтау және олармен  біріктірілетін талдау шот-тарында  әрбір әрекетті жазу олардың  бір ғана жағында (дебетте немесе  кредитте) жүргізіледі;

2. Жинаңтау шотына әрекет  жалпы сомасымен, ал талдау шоттарына  жиынтығы жалпы соманы беретін  жеке шоттармен жазылады;

3. Жинақтау шоты дебетінің  айналымы оның талдау шоттарының  дебеттік айналымдарының жалпы  сома-сына тең болады. Дәл осылайша  талдау шоттарының дебетінің  айналымдары оның жинақтау шотының  дебет-тік айналымының жалпы сомасына  тең болады.

4. Жинаңтау шотының ңалдығы  оның талдау шотта-рының барлық  жалпы қалдыңтарына тең болады.

Осыдан мынадай ереже шығады: Талдау шоттарына әрекеттерді жазуды былай жүргізу керек:

1) оларды біріктіретін  жинаңтаушы шоттардың қай жағына (дебетке жөне кредитке) жазылса, талдау шот-тардың сол жағына  жазылады;