Инновациалық менеджменттің теориялық негіздері және инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу

Жаңалықтың өмір сүру циклы үш жолдың біреуі арқылы дамуы мүмкін: 1) инновациялық ұйымда жинақталу; 2) жаңалықтың инновацияға айналуы; 3) тауар сияқты сатылуы;

Ұйым қызметінің тиімділігі экономикалық және қаржылық көрсеткіштерге қарай бағаланады. Нарықтық қатынас жағдайында көрсеткіштің бірыңғай жүйе болуы мүмкін емес. Әрбір инвестор инновациялық жобаның ерекшеліктерінен, мамандардың, менеджерлердің және т.б. факторлардың шеберлігіне байланысты бұл жүйені анықтайды.

Ұйымдардың қызметінің тиімділігі мен қарқындық негізгі көрсеткіштерінің бірі оның тұрақтылық көрсеткіші болып табылады. Экономикалық тиімділікті кіріс формасында алу есебінен ұйым қызметкерлерінің жағдайын кешенді көтеру және дамытуды іс жүзіне асырады. Тиімділіктің басқа түрлері өзіне потенциалды экономикалық тиімділікті алып жүреді.

Мұнда қорытынды бағалау принципіне фактілі экономикалық тиімділікті алу уақыты мен оны алудың анықталмаған дәрежесі болып табылады.

Қазіргі уақытта өнеркәсіпті дамыту бойынша Ұлттық біріккен ұйымы ұсыныстарына сәйкес шетелдік тәжірибеде инновациялық қызметтің тиімділігін бағалаудың келесі көрсеткіші қолданылады:

1)     Таза дисконттық кіріс;

2)     Кірістің сыртқы формасы немесе дисконттаудың коэффициенті;

3)      Кіріс нормасы:

R = [(NP+P) / I] *100%

Мұндағы, NP- таза кіріс, P-алынған капитал проценті, I- жалпы инновациялық ұсталым;

4)     Акционерлік капиталдағы кіріс нормасы:

R = (NP/Q)*100%

Мұндағы, Q- акционерлік капитал;

5)     Жобаның автономиялық қаржылық коэффициенті:

Кфа= Cc / Z

Мұндағы, Cc- жеке құралдар;  Z- алынған құралдар;

6)     Ағымдық ликвидтілік коэффициенті:

Кл= Qa / Z >=1

Мұндағы, Qa- жобаның белсенді айналым бағасы;

7)     Ұйым қызметінің инновациялық тиімділігін көрсететін интегралды көрсеткіші ретінде жұмыс нәтижесінің коэффициентін қолдану мүмкін  (r); 

 

r = R  / [ ∑ Q - ∑ ( H – H )]  

 

Мұндағы,  R  — сериялық өндіріске еге болу үшін қабылданған (ұсынылған), аяқталған жұмыстар бойынша баға шығыны;

Q —  1 жылғы  ҒЗТКЖ-нің факеілі шығыны;

N —  данған мерзімнің жыл саны;

H —  көрсетілген бағада талданған мерзім басындағы аяқталмаған өндіріс;

H – талданған мерзім аяғындағы аяқталмаған өндіріс; 

 

Бұл көрсеткіштерге тағы да инновациялық жобадағы инвестицияның қайтарып алу мерзімінің көрсеткішін ( T ) қосу керек: 

 

T = I / П

Мұндағы, П – обьект қызметінің нәтижесінде алынған таза жылдық пайда;

Инновацияның түрлері және мақсаттары 

Түрлері	Мақсаттары
Өнім-инновация	Өмір сүруді қамтамасыз ету; табыс көздерін ұлғайту; нарықтағы үлесінің артуы; тәуелсіздік; клиенттердің ынтасы, талаптары; престижді көтеру; жаңа жұмыс орындарын құру; өнімнің айналымы мен өнім өткізу көлемін арттыру.
Үдерістік инновация	Пайданың өсуі (өнімділік, шикізат пен энергияны үнемдеу нәтижесінде). Қоршаған ортаның ластануын төмендету.
Әлеуметтік инновация	Ұжымға және қоғамға әлеуметтік жауапкершілік; фирма престижінің өсуі; тәуелсіздік; еңбек нарығындағы жағдайды жақсарту.

 
 
Инновациялық жобалар келесі белгілер бойынша топтастырылады: 

1.  
   Жобаны жүзеге асыру кезеңі (ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді);
2.  
   Инновацияның типтері бойынша (жаңа өнім, жаңа технологиялық процесс, жаңа шикізат көздері, жаңа нарық, басқарудың жаңа құрылымы);
3.  
   Қажеттілік түріне байланысты (жаңа қажеттіліктер, нақты қажеттіліктер);
4.  
   Жобаның мақсаттық сипаты бойынша (аралық, соңғы).

 
Инновациялық жобаларды құру кезеңі: 

1.  
   Инновациялық идеяның қалыптасуы;
2.  
   Инновациялық жобаны жоспарлау және оның жүзеге асырылуын бақылау;
3.  
   Инновациялық жобаның аяқталуы.

 
 
Ішкі пайыздық ставкаларды есептеу. 
 
Инфляцияға байланысты ақша құны уақыт өте өзгереді. Әр түрлі кезеңдегі ақша ағымын салыстыру үшін ақша қорларын бағалау әдісі – дисконттауқолданылады. Келешектегі инвестициялардың, табыстардың (инновациялық жобаларды жүзеге асырудан болатын түсімдер) көлемін дисконттау нормасына байланысты болашақ ақша ағымының қазіргі құнын анықтауғамүмкіндік береді:  
 
Ін = І б / (1+rd ) t 
 
І б – инвестициялар мен табыстардың келешек құны 
 
Ін – инвестициялардың қазіргі (ағымдық) құны 
 
rd – дисконт ставкасы (нормасы) 
 
t – дисконттау кезеңдері (жылдары) 
 
 
Дисконт – бұл келешектегі құн мен оның қазіргі шамасы арасындағы айырма. 
 
Дисконт ставкасы - әр түрлі уақыт сәттеріне жататын ақша сомасын белгілі бір уақытқа келтіру негізініде дисконттау үшін пайдаланылатын пайыздық ставкасы.  
 
 
Инвестицияларды салудан түсетін табыстардың келешектегі құны:  
 
FV = (1+r)n * PV 
 
PV – инвестициялардың немесе табыстардың қазіргі құны.  
 
PV = FV / (1+r)n 
 
Пайыздық және есептік ставка келесі формуламен есептелінеді: 
 
rt = (FV – PV) / PV 
 
Тіркеу ставкасы: 
 
dt = (FV – PV) / FV 
 
Таза келтірілген (ағымдық) құн (MPV) = келешектегі ақша ағынының ағымдық құны – инвестициялауға жұмсалған бастапқы шығындар: 
 
MPV = (ΣFV / (1+r)n) – CI  
 
CI – инвестициялауға жұмсалған бастапқы шығындар 
 
Табыстың ішкі ставкасы (IRR) инвестициялардың тиімділігін бағалау үшін пайдалануды және келесі түрде анықталады  
 

 

1.2 Инновациялық жоба: түсініктер, құру мен жүзеге асырудың негізгі  кезеңдері

 

Экономикада жаңалықтар, әдетте, тұтынушыда кездейсоқ жаңа қажеттіліктер туындағаннан және өндірісті қайта бағыттағаннан кейін емес, маркетингтік зерттеулердің арқасында өндірістің өзі тұтынушыларды жаңа қажеттіліктерге үйреткеннен кейін ендіріледі.

Инновациялық жоба түсінігі екі мағынада қолданылады:

1. Қандай да бір мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін қандай да бір әрекеттердің жиынтығын қарастыратын іс, іс-әрекет, шара ретінде;
2. Қандай да бір әрекеттерді жүзеге асыруға қажетті ұйымдастырушылық-құқықтық, есеп-қаржылық құжаттар жүйесі ретінде.

Әр инновациялық жоба, күрделілігі мен жұмыс көлеміне қарамастан, өзінің даму барысында қандай да бір жағдайлардан өтеді: «жоба әлі жоқ» жағдайдан, «жоба енді жоқ» жағдайға дейін. Қалыптасқан тәжрибеге сәйкес, жобалар өтетін жағдайлар кезең (фаза) деп аталады. Жобаны құру мен жүзеге асырудың әр кезеңінің өз мақсаттары мен міндеттері бар (1-ші кесте).

1-ші кестеден инновациялық жобаның  жалпы кезеңін инвестиция алдын  кезеңі және инвестиция кезеіңіне  бөлуге болатынын көруге болады. Инвестиция алдын кезеңінде зерттеу, жоспарлау, құжаттарды түзу және  жобаны жүзеге асыруға дайындық  жүргізіледі. Алғашқы ойды жүзеге  асыру шарттарын талдау, жобаның  негізгі концепцияларын құрастыру  жүзеге асырылады, ТЭН беріледі  және соңында инвестициялау туралы  соңғы шешім қабылданады.

Инвестиция кезеңінде тендерлер сен саудалар жүргізіледі және олардың негізінде инвесторлармен келісімшарттар түзіледі, инновациялық жобаны жүзеге асыру және пайдалану жүзеге асырылады.

Инновациялық идеяны таңдау және қандай да бір инновациялық жобаны жүзеге асыру туралы шешім қабылдау кезінде бірқатар жағдайларды анықтап алу керек::

• егер тауарлық инновация туралы сөз болса – ол тауар нарықта жақсы қабылдана ма;
• егер кез келген инновацилық жоба туралы сөз болса – нақты табыс алу (жобадан келетін табыс, оған жұмсалған шығындардан елеулі жоғары болу керек) және нақты қатерді бағалау (жобаға қатысты қатер оны жүзеге асырудан түсетін табыспен шекті мүмкін қатынаста болуы керек).

Қойылған мақсаттарға жету және инновациялық жобадан монополиялық жоғары табыс алу үшін келесі қажетті шарттар мен талаптарды сақтау керек:

• мүмкін тұтынушылардың жаңалыққа деген сұраныс көлемін, оның осы қажаттілікті өтеуде қолданыстағы әдістен экономикалық сипатталған артықшылықтарын анық білу керек;

 

 

1-ші кесте

Инновациялық жоба кезеңдерінің мазмұны

 

Жобаның инвестиция алды кезеңі		Жобаның инвестициялық кезеңі
Жобаны инвестиция-лау алдында зерттеу және жоспарлау	Құжаттарды түзу және жүзеге асыруға дайындау	Сауда өткізу және келісім-шарттар түзу	Жобаны жүзеге асыру	Жобаны аяқтау
1. Болжамдарды зерттеу	1.Жобалау-тексеру жұмыстарының жоспарын құру	1. Келісім-шарттар түзу	1. Жобаны жүзеге асыру жоспарын құру	1. Жүргізу-реттеу жұмыстары
2. Алғашқы ойды жүзеге асыру  шарттарын талдау, жобаның концепциясын түзу.	2. ТЭН-ге тапсырма беру және ТЭН-ді түзу.	2. Жабдық жеткізуге келісім түзу.	2. График түзу.	2. Объектті іске қосу.
3. Инвестиция-ларды жоба алдын негіздеу.	3. ТЭН-ді келісу, сараптау және бекіту.	3. Подряд жұмыстарына келісім жасау.	3. Жұмыстарды орындау.	3. Ресурстар демобилизациялау, нәтижелерді талдау.
4. Орналасу орнын келісу және таңдау.	4. Жобалауға тапсырма беру.	4. Жоспарлар құру.	4. Мониторинг және бақылау.	4. Эксплуата-ция.
5. Экологиялық негіздеу.	5. Құру, келісу және бекіту.		5. Жобаның жоспарын түзету.	5. Жөндеу және өндірісті дамыту.
6. Сараптама.	6. Инвестиция-лау туралы соңғы шешім қабылдау.		6. Орындалған жұмыстарды төлеу.	6. Жобаны жабу, жабдықтарды бұзу.
7. Алдын-ала инвестиция-ық шешім.

 

• жаңалықты құру, өндіру және өткізу кезінде пайда болатын, ресурстық шектеулерді анықтау керек, яғни, жаңалықтың экономикалық потенциалын жан-жақты дұрыс болжау керек;
• инновациялық жобаны табысты жүзеге асырудың міндетті шарты компания персоналының жоба талаптарына сай келуі болып табылады;
• материалдық-қаржылық ресурстардың шектеулілігі және нарықтық анықсыздық жағдайында, инновациялық жобаның табысты болуында ұйымдастыру мен басқарудың сапасы маңызды роль атқарады.

Идеяның пайда болуы, жаңалықты құру және таратудан бастап, оны нақты пайдалануға дейінгі уақыт кезеңін инновациялық жобаның өмірлік кезеңі деп атау қалыптасқан. Басқаша айқанда, фундаменталды және қолданбалы зерттеулерден басталып, жаңа ғылыми-техникалық идеяны құру, игеру және қолданумен, шығарылатын техниканың техника-экономикалық параметрлерін жақсартумен, оны жөндеу және басқа да қызмет көрсетумен жалғасатын және осы техника жаңа, тиімдірек техникамен асмастырылуымен аяқталатын кезең инновациялық жобаның өмірлік кезеңі деп аталады. Жұмыстарды жүргізу ретін ескере отырып инновациялық жобаның өмірлік кезеңі инновациялық процесс ретінде қарастырылады (5-ші сурет).

Теория мен тәжрибеде инновациялық жобаның өмірлік кезеңінің сатыларына қатысты бірыңғай көзқарас жоқ, әсіресе қызмет түрлеріне қатысты. Біз ұсынып отырған сызбада, ТМД елдерінде кеңінен қолданылатын, өнімнің сапасын басқарудың кешендік жүйесі әдістемесі (ӨСБ КЖ) пайдаланылған.

 Осыған  сәйкес біз инновациялық жобаның (өнімнің) өмірлік кезеңінің төрт сатысын бөліп қарастырамыз: зерттеу және құрастыру; дайындау (жасау); айналу және сату; қолдану және тұтыну (5-ші сурет).

Халықаралық тәжрибеге сәйкес (ИСО 9004) инновациялық жобаның (өнімнің) өмірлік кезеңі бұдан да көп сатыларға бөлінеді:

маркетинг, нарықты іздеу және зерттеу; жобалау және (немесе) технологиялық талаптарды құрастыру; өнімді құрастыру;

материалдық-техникалық жабдықтау; өндірістік процесстерді дайындау және құрастыру; өндіру;

бақылау, сынақ пен тексерулер жүргізу; қаптау және сақтау; өнімді сату және тарату; монтаждау және қолдану; техникалық көмек және қызмет көрсету; өнімді пайдаланғаннан кейін жою.

Инновациялардың формаларының көптігі инновациялық жобаның өмірлік кезеңінің құрамы мен мазмұнына қатысты бірыңғай көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік бермейді, инновациялық процесстің негізгі кезеңдерін, оның негізгі құрам бөліктерін қарастыру арқылы анықтауға болады.

Келтірілген концепциялар негізінде инновациялық жобаны жалпы құру мен жүзеге асырудың келесі негізгі кезеңдерін жүйелеуге болады:

1. Инновациялық ойды (идеяны) қалыптастыру;
2. Инвестициялық мүмкіндіктерді зерттеу;
3. Келісімшарттық құжаттарды дайындау;
4. Жобалық құжаттарды дайындау;
5. Құрылыс-монтаж жұмыстары;
6. Объектті пайдалану;
7. Экономикалық көрсеткіштер мониторингі.

Инновациялық ойды (идеяны) қалыптастыру кезеңі деп ойланған әрекеттер жоспарын айтады. Бұл кезеңде, алдымен, инвестициялардың объектісі мен субъектісін, олардың формалары мен көздерін анықтау керек.

Инновациялық жобаның екінші кезеңінде инвестициялардың келесі формалары пайдаланылады:

• Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (мақсаттық салымдар, айналымдағы қаржылар, құнды қағаздар, мысалы, акциялар мен облигациялар, кредиттер, несиелер, кепілдіктер және т.б.);
• жер;
• ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және сынау құралдары, өндірісте қолданылатын және ликвидтігі бар басқа да кез келген мүлік;
• әдетте ақша эквивалентімен өлшенетін, мүліктік құқықтар.