Инновациалық менеджменттің теориялық негіздері және инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу

Инновациялық саясаттың негіздері елдегі нақты экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға сай келетін заң актілерінің жиынтығын қабылдау арқылы қаланады. Басқарудың объектілері мен субъектілері, олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері анықталады.

Қазіргі кезде ҚР-да инновациялық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу келесілерді қамтамасыз ететін заңдар мен нормативтік актілерді қабылдауды қарастырады:

• мемлекеттің, инвесторлардың, кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың өздерінің табыстарының бір бөлігін инновациялық қызметке бағыттауға қызығушылық, осы қаржы бөлігі және инновациялық қызмет өнімдерін өткізуден алған пайдаға салынатын салықтарды жеңілдету есебінен;
• инновациялық идея мен құрастырылымдарды тауарлық түрге дейін жеткізу және оны нарықта коммерциалық іске асыруға кооперация бойынша барлық қатысушылар мен әріптестердің қызығушылығы, оларды салықтан босату немесе салық мөлшерін азайту есебінен;
• инновациялық қызметке қатысушылардың кепілді және жеңілдетілген несиелерді алу мүмкіндігі;
• интеллектуалдық меншік құқығының қорғалуын қамтамасыз ету, ғылыми ұжымдардың да, жеке ғалымдар мен құрастырушылардың да;
• инновациялық процессті орындаушылар мен  қатысушылардың, осы процессті қаржыландыратын инвесторлардың әлеуметтік статусы мен сақтандырылуын қамтамасыз ету.

Ғылыми және инновациялық қызметке мемлекеттік ықпал ету сипатына қарай тікелей және жанама реттеу әдістерін ажыратады (салықтық, несие-қаржылық, амортизациялық және сыртқы экономикалық саясат шеңберінде жүргізілетін).

Тікелей реттеу, бірінші кезекте, ғылыми саланы бюджеттік қаржыландыруды, сонымен қатар инновациялық қызметтің мазмұндық жағын қамтиды (басымдылықтарды таңдау, үкіметтік келісімшарттарды түзу, мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру, жеке банктерді субсидиялау және кепілдік беру).

Тікелей мемлекеттік реттеудің жағымсыз жақтары ретінде келесілерді атауға болады:

• бюджеттік қиыншылықтармен, нарық конънктурасының жағдайымен және т.б. шектелетін қысқа және орта мерзімдік мемлекеттік саясат бағыттарына  қатысты күмәндер;
• шешім қабылдауға байланысты шенеуніктер тарапынан суъективтілік, олар, әдетте, нақты қаржылық қажеттілік туралы білімі жеткіліксіз немесе өз шешімдерін жүзеге асыруға тікелей қатыспайды;
• өтініштерді рәсімдеудің бюрократиялық сипатына байланысты зерттеу процесстерінің баяулауы;
• бөлінген қаржылардың ірі монополияларда шоғырлануы;
• жеке бизнес үшін инвестициялық шешім қабылдауда мемлекеттің араласуының мүмкін еместігі.

Жанама әдістер нарық механизміне енгізілген, ол өзі зерттеулер мен құрастырымдарға деген қажеттіліктерді анықтауға және қанағаттандыруға қабілетті. Жанама реттеудің мәні жалпы қолайлы инвестициялық климат қалыптастыруда, иновациялық қызметке бағытталған мекелерді ынталандыруда, қоғамдық пікірде білім мен ғылымның жоғары әлеуметтік статусын қалыптастыру бойынша шараларда. Бұл жағдайда мемлекет нақты ғылыми жобаларды қадағаламайды.

Сонымен, инновациялық саланы мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың негізгі элементі қаржыландыру механизмдерін, ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және салық саясатын жетілдіру болып табылады, соның ішінде:

• республикалық бюджеттен және басқа да көздерден ғылыми-зерттеу және тәжрибе-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруға, дамыған елдерге тән мөлшерде қаржы бөлу;
• фундаменталды ғылымды, ғылым мен техниканың басымдылық бағыттары бойынша жұмыс істейтін мемлекеттік ғылыми орталықтар мен мекемелерді, мемлекеттік және басқа жоғары оқу орындарын, ғылыми кітапханалар мен ақпараттық орталықтарды тұрақты мемлекеттік қаржыландыруды қамтамасыз ету;
• ғылыми-зерттеу және тәжрибе-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру көздерінің көптігін қамтамасыз ету, мақсатты мемлекеттік қорларды белсенді қолдау есебінен;
• өндірістік кәсіпорындардың, банктердің, халықаралық ұйымдар мен жеке тұлғалардың ғылым саласына инвестиция салуына қолайлы жағдай жасау;
• ғылыми қызметті ынталандыру және қолдау үшін салықтық және кедендік жеңілдіктер енгізу;
• отандық ғалымдардың халықаралық жобаларға қатысуына жағдай жасау және қажетті ресурстарды беру.

Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмі барлық мүдделі құрылымдардың пікірлерін ескеруі керек және сонымен қатар инновацияларды ынталандыру бойынша шараларды қабылдауға мүмкіндік беруі керек. Инновациялық саясаттың субъектілері мемлекеттік билік органдары (орталық және жергілікті), мемлекеттік сектор кәсіпорындары мен мекемелері, қоғамдық ұйымдар, ғылыми қызметкерлер мен инноваторлар болып табылады.

Инновациялық салдағы мемлекеттік органдардың негізгі функциялары келесілер болып табылады:

• ғылыми зерттеулер мен инновацияларға қаржыларды шоғырландыру;
• инновациялық қызметті үйлестіру;
• инновацияларды, осы саладағы бәсекелестікті ынталандыру, инновациялық қатерлерді сақтандыру, ескірген өнімдерді өндіргені үшін мемлекеттік санкцияларды енгізу;
• инновациялық процесстердің құқықтық базасын жасау, әсіресе инноваторлардың авторлық құқықтарын қорғау жүйесі мен интеллектуалды меншікті қорғау жүйесін;
• инновациялық қызметті кадрлық қамтамасыз ету;
• ғылыми-инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру;
• мемлекеттік сектор салаларында инновациалық процесстерді институционалдық қамтамасыз ету;
• инновациялардың әлеуметтік және экологиялық бағытталуын қамтамасыз ету;
• инновациялық қызметтің қоғамдық статусын көтеру;
• инновациалық процесстерді аймақтық реттеу;
• инновациалық процесстердің халықаралық аспектілерін реттеу.

ҚР заң шығарушы билік органдары – Мәжіліс пен Сенат – ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет саласында заңдарды ұсынуға және оларды бекітуге құқылары бар. Екі палатада да арнайы комитеттер бар – білім, мәдениет және ғылым бойынша.

ҚР экономика министрлігі экономикаға мемлекеттік ықпал жасау түрлері мен әдістерін құрастыру шеңберінде тікелей мемлекеттік инновациялық саясатты құрастырады, елдің  және оның аймақтарының дамуындағы басымдылықтарды анықтайды, инвестициялық саясаттың негізгі бағыттарын түзеді, соның ішінде инновациялық белсенділікті ынталандыру шараларын, экономиканың басымдық салалары мен сфераларын дамыту бойынша, кезек күттірмейтін әлеуметтік-экономикалық мәселерді шешу бойынша мақсаттық бағадарламалар құрастыруды ұйымдастырады.

ҚР Қаржы министрлігі инновациялық саясатты бюджеттік қаржыландыруды және қаржы ресурстарын пайдаланудың аудитін жүзеге асыруға міндетті.

Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарда индустриалды-инновациялық дамуының Мемлекеттік бағдарламасының негізгі ерекшелігі, оның негізіне мемлекет пен жеке сектордың  «диктатсыз әріптестік» принципі алынғандығында.

Қазіргі кезеңдегі экономика индустриалдық дәуірден ақпараттық дәуірге қадам басты, ал ақпарат саны мен жаңа білім саны әр сегіз ай сайын екі есеге өседі. Ақпараттық қоғамда экономиканың алға жылжуы және дамуы инновацияларсыз мүмкін болмағандықтан бағадарламаның атына, оның негізгі бағытын айқындау үшін, «инновациялық» деген ұғым енгізілді. Құжаттың маңызы мен ұзақ мерзімдік сипатын көрсету үшін оған мемлекеттік статус беру ұсынылды.

Бағдарламаның мәні қосылған құны жоғары өнімдерді өндіру және экспорттау есебінен мемлекеттің ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық дамуға белсенді ықпал етуде, бәсекеге қабілетті диверсификацияланған өнеркәсіп құру және болашақта сервистік-технологиялық экономикаға өтуге жағдай жасау болып табылады.

Бағдарламаны жүзеге асыруды қамтамасыз ету міндеттерінің ішінде мыналар бар: елдің өңдеуші өнеркәсібіндегі орта жылдық өсу кем дегенде 8,4 процент, ал еңбек өнімділігінің соңғы кезеңінде – кем дегенде үш есе, ЖІӨ-нің энегия сиымдылығын екі есеге төмендету. Бұл үшін қаржы институттарында, жеке секторды ішкі және сыртқы нарықтарды сұранысқа ие, бәсекеге қабілетті өнім өндіруге ынталандыратын қолайлы «кәсіпкерлік» климат жасау қарастырылған. Бұдан басқа, ғылымға негізделген және жоғары технологиялық экспортқа бағытталған өндірістер қажет, елдің экспорттық потенциалын қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтер пайдасына диверсификациялау, әлемдік сапа стандарттарына өту, әлемдік ғылыми-техникалық және инновациялық процесстерге қатысу арқылы аймақтық экономика мен әлемдік шаруашылық жүйесіне үйлесу [11].

Бағдарламаны үш кезеңде жүзеге асыру көзделген.

Бірінші кезеңде, ол 2003 жылдан 2005 жылға дейін созылды, заңдар мен салалық даму бағдарламаларына өзгерістер енгізу, ғылымды, білімді қаржыландыру көлемін анықтау және жоғары білікті мамандар дайындау, олар арқылы мемлекет, бәсекеге қабілетті өнім шығара алатын біртұтас өндіріс жүйесін құруға бағытталған жобаларға қатыса алатын, даму институттарын құру жоспарланған.

Екінші кезеңде - 2006 жылдан 2010 жылға дейін - жеке сектордың ұсыныстарын зерттеуге, жобаларды қаржыландыра алатын инвесторларды іздеуге, сонымен қатар басқарушы, оқытушы, инженер-техникалық және жұмысшы кадрларын дайындауға көп көңіл бөлінеді. Бұдан басқа негізгі және қосалқы объекттерді салу, жөндеу жоспарланған.

Үшінші, негізгі кезеңде (2011-2015 жылдар) ұйымдастырушылық шаралар кешенін ретке келтіру, өңдеуші өнеркәсіптің өнімдерінің бәсекелестік қабілетін күшейту және нәтижесінде экономиканың құрылымын өзгерту және экспортты диверсификациялау қарастырылады.

Осы аталған шаралардың барлығы орындалған жағдайда Қазақстан экономикасының жылдық өсуі 9-9,5 процент, өңдеуші өнеркәсіптің өсуі – ең кемінде 8,4 процент, ЖІӨ көлемі 2015 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 3,5-3,9 есе өседі деп күтілуде.

Алдын-ала есептеулер бойынша, қойылған міндеттерді шешу үшін аталған салаларға, жеке инвестицияларды қосқанда, жылына ең кемінде 1,2 млрд. доллар инвестициялар салынуы керек.  Мемлекет тарапынан инвестициялар көлемі ең кемінде 260 млн. доллар болуы керек.

Бұл үшін Даму банкінің қаржыларын, оның кредиттік потенциалын ұлғайтып, тарту жоспарланған, олар өндірісті қайта жабдықтау және жетілдіруді қамтамасыз ететін инвестициялық жобаларға бағытталады. Бұдан басқа, Инновациялық қордың, ғылым Қоры мен шағын кәсіпкерлікті қолдау Қорының, сонымен қатар Инвестициялық қордың және экспортты сақтандыру корпорациясының қаржыларын тарту жоспарланаған.

Бағдарлама шеңберінде және мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың ұзақ мерзімдік стратегиясына сәйкес көмірсутек шикізатын өндіруден түсетін табыстардың орта жылдық өсу қарқыны 2001-2005 жылдары шамамен 11 процентті құрады, келесі бес жылда мұнай өндіру жылына 19 процентке өседі, ал 2011-2015 жылдарда – 8,4 процентке. Жалпы осы кезең арасында мұнай өндіру 35 млн. тоннадан 180 млн. тоннаға дейін өседі. Мұндай даму қарқынымен Қазақстан ЖІӨ он бес жылда үш есеге өсіреді.

Бірақ, бұл Бағдарламаны жүзеге асыру оңай іс емес. Әлемдік тәжрибе экономиканы құрылымдық қайта құру 30 жылға созылатынын көрсетеді, және бұл мәселені шешуді бүгін қолға алмаса, болашақта оны шешу әрі қиынға, әрі қымбатқа түседі. Капитал шығындарының тауар бірлігіне шаққанда жоғары деңгейі әлі де ғылыми және инновациялық құрастырылымдарға толық көлемде қаржыларды тартуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, ЖІӨ бір долларына электоэнергия шығындарының деңгейі бойынша ҚР индустриалды дамыған елдерден 10 еседен артық артта қалып келеді.

2007 басында негізгі қорлардың ескіруі орта есеппен 33 процентті құрады, ал өңдеуші өнеркәсіптің көптеген салаларында, ауыл шаруашылығы мен транспортта – 50-ден жоғары.

 Менеджмент деңгейін көтеру, еңбек өнімділігін өсіру және өндірістің материал және энергия шығындарын азайту – бәсекелестік қабілетті жоғарылатудың негізгі мәселелері. Ал шикізат конънктурасына тәуелділік тенденциясына қарсы тұру үшін, шикізаттық емес бағыттағы салаларға ғылыми-инновациялық құрастырылымдардың ағылуын ынталандыратын мемлекеттік саясат жүргізу керек. Ғылыми және өндірістік потенциалды толық іске қосу үшін Бағдарламада технопарктер ұйымдастыру бойынша шаралар қарастырылған.

Қазіргі кезде ҚР-да бәсекеге қабілетті экономика негізін нығайту мен дамытуға ықпал жасайтын бірқатар позитивті факторлар қалыптасты. Мысалы, Республикада, жарғылық қорлары елдің дамуының тұрақты берік базасын құруға мүмкіндік беретін, даму институттары құрылды. 15 технопарк пен 16 бизнес-инкубатордың қызметтеріне көп көңіл бөлініп отыр, бірақ олар  әлі индустриалды-инновациялық саясаттың мақсаттары мен басымдылықтарына толық көлемде сай келмейді. Негізгі себеп – ғылым мен өндіріс арасындағы тығыз байлыныстың жоқтығы. Бұл технопарктерді құру мен басқаруға мемлекеттің қатысу қажеттілігін көрсетеді. Технопарктер мен бизнес-инкубаторлар ең алдымен мұнай-газ, өнеркәсіптің тау-кен-металлургия секторлары және  құрылыс саласында инновациялық ізденіспен айналысуы керек.

Бұл бағыттағы нақты қадамдардың бірі арнайы экономикалық аймақтар террриторияларында инновациялық құрастырылымдарды ынталандыру бойынша Салық кодексіне өзгерістер енгізу болды. Мысалы, шаруашылық субъектілер корпоративтік, мүліктік және жер салығын төлеуден босатылған.

Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарда индустриалды-инновациялық даму стратегиясы шеңберінде 2003-2004 жылғы мемлекет бюджетінде тұңғыш рет ұлттық инновациялық инфроқұрылымды құру шараларын қаржыландыру қарастырылған. Бөлінген қаржы көлемі аз емес - 1 миллиард 200 миллион теңге. Жарты миллиард үш жаңа технопарктерді ұйымдастыруға жұмсалады, ал қалған ақша – ақпараттық технологиялар паркін құруға.

Бірнеше ғылыми жетістіктерге негізделген өндірістер әлден Алматы, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Батыс, Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарында ашылды. Біздіңше, стратегияның инновациялық бөлігін орындау жүгі негізінен осы аймақтардың үлесіне тисе керек. Жалпы Қазақстан бойынша таяу болашақта ұлттық технопарктер жүйесін құрайтын 40 шақты кәсіпорындар бар.

Айта кету керек, әр жоғары технология паркі өзінің мәні бойынша – ғылым, өндіріс және жергілікті атқару органдарының мүмкіндіктерін тиімді біріктіру. Отандық өндірістің бүгінгі күнге, бос қуаттар, соның ішінде станоктар мен жабдықтар түріндегі, пайдалнылмай келетін үлкен потенциалы бар екені белгілі. Ғалымдардың да іске асыруды қажет ететін құрастырылымдары бар. Мұндай жағдайда, әрине, технопарктер құрудан барлығы ұтады: өнеркәсіп әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнім шығара бастайды, ғалымдар өз идеяларын іске асыруға, ал жергілікті билік – бюджетке түсетін салық түсімдерінің көбеюі, тұрғындардың еңбекпен қамтылуының жоғарылауы есебінен аймақты экономикалық және әлеуметтік дамытуға мүмкіндік алады.