Тақырыбы: ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

Тақырыбы: ХҚЕС-на  сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ.................................................................................................................  3

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ  НЕГІЗГІ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Дебиторлық борыштар анықтамасы және олардың жіктелуі.....................  5

1.2 Дебиторлық борыштар қозғалысының  құжатталуы................................... 11

2 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ  (АҚ «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» МЫСАЛЫНДА)

2.1 Қысқа мерзімді дебиторлық  борыштар есебі.............................................. 34

2.2 Ұзақ мерзімді дебиторлық  борыштар есебі................................................. 42

2.3 Дебиторлық борыштар есебінің  талдауы..................................................... 51

3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП СТАНДАРТЫНА КӨШУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТЫҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1  Дебиторлық борыштардың аудитін  жетілдіру проблемалары.................. 68

3.2  Халықаралық қаржылық есеп  стандартына көшуге байланысты  дебиторлық борыштың аудитін жетілдіру жолдары......................................... 76

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................... 85

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................................................... 88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

      Қазақстан  Республикасының Президенті Нұрсұлтан  Әбішұлы Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан  халқына Жолдауында нарықтық  экономиканың механизмдерін жетілдіру  жолдары көрсетілген. Қазіргі  таңда Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан бухгалтерлік есеп жүйесінің реформасы – қазақстандық кәсіпорындарды халықаралық қоғамдастыққа интеграциялануына бағытталған құрамды, кешенді процесс. Бұл интеграцияның негізгі элементтерінің бірі – қазақстандық кәсіпорынға шетелдік серіктестіктердің сенімділігін арттыру болып табылады. Сондықтан тек Қазақстан Республикасында ғана емес, сонымен қатар шетелдерде де түсінікті болып келетін және сенім туғызатын қаржылық есептілікке қазақстандық кәсіпорындардың да өтуі жүргізіліп жатқан реформаның маңызды элементі болып табылады.

    Есептілікті  дайындау кезінде халықаралық  қаржылық есеп стандарттарын  (ХҚЕС) негізгі және басты стандарт  ретінде қолдану ақпараттың сапасы  мәселесін шешуге ықпал етеді.  ХҚЕС кәсіпорындардың барлық  түрлеріне міндетті болып келетін барлық операциялар есептілігін ұғынуды жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар ақпараттық шоғырланған есептілікті дайындауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты дебиторлық қарыз туралы қаржылық ақпаратты қалыптастыру және оны кәсіпорын есептілігінде ашып көрсету мәселесі үлкен мәнге ие.

    Бұл жұмыста  Қазақстан Республикасының Қаржы  Министрлігінің 22.06.2007 жылы №221 бұйрығымен  бекітілген және 2008 жылдың 1 қаңтарынан  іске қосылған қаржылық есепті  ХҚЕС-на сәйкес жүргізетін ұйымдар үшін белгіленген бухгалтерлік есептің шоттар жоспарын қолдану арқылы дебиторлық қарыздар есебін жүргізудің тәжірибесі қарастырылған [1].

   Дебиторлық қарыз  – бұл кәсіпорын алдында басқа  тұлғалардың қарызы, есепте компания  мүлкі болып көрініс табады, яғни қарыз алушыдан белгілі бір ақша сомасын алу құқығы.

 Дипломдық жұмыстың өзектілігі дебиторлық қарыздар есебін ХҚЕС-на көшу кезіндегі туындайтын мәселелерді зерттеп қорытынды жасау.

Дипломдық жұмыста дебиторлық  борыштарды есепке алу мәселелері жан-жақты қарастырылған: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық қарыздарын есепке алу, соның ішінде алынуға тиісті қарыздардың, алынған вексельдердің есебі; басқа да дебиторлық қарыздарын есепке алу, соның ішінде алынуға тиісті қарыздардың, алынған вексельдердің есебі; басқа да дебиторлық қарыздарды есепке алу, соның ішінде іс-сапар шығындарын, өкілеттілік шығыстарын, материалдық зиян шегуді есепке алу.

  Дебиторлық қарыздардың  есепке алудың теориялық мәселелерімен  қатар, нақты мысалдар қарастырылып, шоттардың корреспонденциясын құрастыру дипломдық жұмыстың мазмұнын анықтайды, ал оның нысаны болып Талдықорған қаласы АҚ "Қазақтелеком" анықталған.

  Дипломдық жұмыстың мақсаты дебиторлық қарыздар есебінің ұйымдастырылуын зерттеп, олардың талдауына көңіл бөле отырып, есебіндегі маңызды мәселелерді анықтап, оны шешу болып табылады.

 Осы мақсат негізінде  төмендегідей міндеттер анықталады:

• дебиторлық қарыздардың түрлерін айқындау;
• олардың бағалануын қарастыру;
• олардың есебіне қатысты құжат айналысын құрастыру.

 Дипломдық жұмыс  кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан  және пайдаланылған әдебиеттер  тізімінен тұрады.

 Бірінші бөлімінде  ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық қарыздардың  анықтамасы, жіктелуі және құжатталуы  қарастырылған. 

Екінші бөлімінде «Қазақтелеком» Акционерлік қоғамының қысқа және ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарына талдау жасалынған.

Үшінші бөлімінде ХҚЕС-қа көшу кезінде дебиторлық борыштың аудитін  жасау проблемалары, аудитті жетілдіру  жолдары ашылған.

 

 

1 ДЕБИТОРЛЫҚ  БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ НЕГІЗГІ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Дебиторлық  борыштар анықтамасы және олардың  жіктелуі

  Дебиторлық қарыз  (латынның debitum – қарыз, міндеттеме  сөзінен шыққан)  - бұл кәсіпорын  алдында басқа тұлғалардың қарызы, есепте компания мүлкі болып  көрініс табады, яғни қарыз алушыдан  белгілі бір ақша сомасын (тауар, қызмет және т.б. үшін) алу құқығы. Құқық негізінде дебиторлық қарыз дегеніміз кез келген валютада ақшалай соманың төлемін алу немесе талап ету құқығы (немесе ақша қаражаттарына жеңіл аударылатын тауарлармен). Мүлік, мүліктік игілік және құндық бағасы бар субъект құқығы ретінде танылған активтерді болашақта қолданудың экономикалық тиімділігі – бұл субъектінің ақша қаражаттары ағымына әлеуетті, тікелей немесе жанама салым болса, дебиторлық қарыз – активте көрініс тапқан және заңдық құқықтармен, сонымен қатар иелік ету құқығымен байланысты экономикалық пайда болып табылады.

   Активтің бір  түрі ретіндегі дебиторлық қарыздың  екі маңызды сипаттамасы бар:

• ақша қаражаттарының өсімін тікелей немесе жанама құруға мүмкіндік беретін болашақтағы түсімді көрсетеді;
• шаруашылық жүргізуші субъект басқаратын ресурстарды көрсетеді.

  Сонымен қатар  түсімге құқық немесе әлеуетті  қызметтер заңды түрде  болуы  керек немесе оларды алу мүмкіндігінің  заңды дәлелі болуы керек. Мысалы, сатып алу немесе сату келісім-шарты болашақтағы мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ, егер сатып алушы дебиторлық қарызды өтеу үшін белгілі бір соманы төлемесе, онда сатушы ресурстарға, яғни әлеуетті түсімдерге бақылау жасауынан айырылады және олай болса актив актив болмай қалады.

   Талқыланып отырған  сұрақтың осындай екі жақтылығы  дебиторлармен есеп айырысуды  реттеу сұрақтарының азаматтық,  салықтық және бухгалтерлік заңдарда  әр қилы келіспеушіліктердің  пайда болуын түсіндіреді. Дебиторлық  қарыздың құралдары компанияның шаруашылық айналымына қатыспайды, сондықтан дебиторлық қарыздың көп болуы оның қаржылық жағдайына  кері әсер етеді.

   Дебиторлық  қарыз  қаржылық есептіліктің бір элементін,  яғни активтерді көрсетеді. Қаржылық  есептілікті дайындау мен ұсынудың  тұжырымдамасына сәйкес  компанияның активтері ресурстарды көрсетеді, яғни өткен кезеңдердің  оқиғаларының нәтижесінде ұйыммен бақыланатын, және де болашақта компания одан экономикалық пайда күтетін ресурстар. Осыған орай дебиторлық қарыз заңдармен байланысты болуы керек.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан  оларға сатқан тауарлары, көрсеткен  қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде  алдын ала төлеген төлемдері  үшін алашақ қарыздары – дебиторлық борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті қарыздар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді. Бұл қарыздардың есебі «Алынуға тиісті шоттар» бөлімінің шоттарында есептеледі.

Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:

• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын-ала төленген) төлем;
• тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
• вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
•    негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
•    ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;

басқадай дебитолық  қарыздар [2].

Дебиторлық қарыз –  сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.

   Саудалық дебиторлық қарыз  – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.

     Саудалық  емес дебитолық қарыз – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған дивиденттер, проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда болады.

      Дебиторлық борыш   үш топқа бөлінеді:

• Алынуға тиісті шоттар
• Алынған вексельдер
• Басқалар

      Алынуға  тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе қарызды өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық қарыз шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми қарыздық міндеттемелермен расталады.

      Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде  дебиторлық қарыздың пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады.

    Кәсіпорынның  балансындағы алынған вексель  деп аталатын бабындағы сома  басқа заңды немесе жеке тұлғалардың  ұйымға вексель бойынша төлейтін  ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша қарыздар (дебиторлық қарыздар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.

Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар «Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар» болып есептеледі.

   Дебиторлық  қарыздың  есебін жүргізу және оның есептілікте  көрініс табуының тәртібін тікелей  кесімдейтін халықаралық стандарт  жоқ. Дебиторлық  қарыздың баланста көрсетілуінің негізгі тәртіптері 1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» (IAS) ХҚЕС-мен анықталады, ол саудалық дебиторлық қарыздың және басқа да дебиторлық қарыздың  және де бас компанияның, біріккен компанияның, еншілес компанияның, сонымен қоса басқа да байланысты жақтардың дебиторлық қарыздарының  жеке ашылып көрсетілуін және баланста ұсынылуын талап етеді.

   Дебиторлық  қарыз  қаржылық активтер анықтамасына  келеді және сәйкесінше 39 «Қаржылық  құралдар: қабылдау және бағалау» (IAS) ХҚЕС-мен кесімделеді (регламенттеледі), ол қабылдау шарттарын (қаржылық актив тек құралды келісім-шарттық шарттарының бір бөлігі болған кезде ғана қабылданады) және бастапқы бағалау тәртібін белгілейді (қаржылық актив бастапқыда сатып алу құны бойынша қабылданады). Тәжірибеде бұл келісім-шарттың шарттарын орындау кезінде пайда болады және сатып алушылардан алынуға тиісті ақшалай құралдардың көрініс табады.

    Дебиторлық  қарыз жанама түрде 18 «Түсім»  (IAS) ХҚЕС-да көрініс табады, бұнда  компанияның түсімін есептеудің  тәртібі анықталған.

   1 «Қаржылық есептілікті  ұсыну» (IAS) ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық  қарыз айналым активі және  ұзақ мерзімді актив деп жіктелінеді.  Есепті күннен кейін 12 ай ішінде  жабылатын болса, онда айналым  активі болып табылады. Операциондық  цикл деп активтерді сатып алу мен оны ақша қаражаттарына еркін айналдыру мүмкіндігінің арасындағы уақыт аралығын айтамыз. Егер жай операционды цикл толық анықталмаған болса, онда ол 12 айға тең деп болжамданады. 1 (IAS) ХҚЕС-на сәйкес сатылатын, қолданылатын және қалыпты операционды циклдің бір бөлігі ретінде өткізілетін қорлар мен тауарлық дебиторлық қарызды айналым активтері ретінде жіктеледі [3].