Тақырыбы: ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

     Қазақстан  Республикасының заңнамасына сәйкес  мерзімі өтіп кеткен дебиторлық  қарыз үмітсіз қарыз болып  табылады және күмәнді қарыз  бойынша пайда болған резервтер есебінен есептен шығарып тасталынады. Бухгалтерлік есепте келесі жазба жүргізіледі:

   Д-т «Күмәнді  қарыз бойынша резервтер» (1290)

   Д-т «Қосылған  құн салығы» (3130)

   К-т Дебиторлық  қарыз шоттары (1200 немесе 2100 бөлімшесінің)

Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. өйткені  ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке  келтіре алмай, яғнм күмәнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтің есебі «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық қарызға түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1 бөліміндегі 178 бабына сәйкес қарыздың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген қарыз күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

Кесте-4   Күмәнді  қарыздардың есебі

№	Операциялардың мазмұны	Типтік  шот жоспар		ХҚЕС шоты
		Д-т	К-т	Д-т	К-т
Кесте-4 жалғасы
1	Күмәнді қарыздарға резерв жасалды	821	311	7210	1290
2	Күмәнді қарыздар бойынша  құрылған резерв сомасының есебінен дебиторлық қарыз жабылды	311	301, 302, 333, 334	1290	1210
3	Жыл соңында қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының артығы сторно етілді. (қызыл сиямен)	821	311	7210	1290
4	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):	311	301, 302, 333, 334	1290	1290
5	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз  қарыз ретінде есептен шығарылып  белгілі бір уақыт өткеннен кейін  бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен  шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізілсе):	431, 441, 451	727	1040	6280
Қайнар көзi: Михалева Е. Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане. -Алматы: БИКО, 2006.-195 б.

   Егер компания күмәнді қарыздар бойынша резерв құрмаса немесе күмәнді қарыздарды есептен шығару үшін ол жеткіліксіз болса, онда қарыз сомасы кезең шығындары ретінде алынады және кіріс пен шығыс туралы есепке қосылады. Ал бухгалтерлік есепте ол келесідей көрініс табады:

   Д-т «Күмәнді  қарыз бойынша шығындар» (7210)

   Д-т «Қосылған  құн салығы» (3130)

   К-т Дебиторлық  қарыз шоттары (1200 немесе 2100 бөлімшесінің)

   Салық кодексінің 219 бабына сәйкес, егер өткізілген  тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсетулер) үшін төленетін ақының бір  бөлігі немесе бүкіл мөлшері  күмәнді талап болып табылса,  қосылған құн салығын төлеушінің мынадай жағдайларда:

   1) күмәнді талаптың  туындауына байланысты қосылған  құн салығы ескерілген  салық  кезеңі аяқталғаннан кейін үш  жыл өткен соң;

   2) банкрот деп  танылған дебиторды заңды тұлғалардың  мемлекеттік тізілімінен шығару туралы әділет органдарының шешімі шығарылған салық кезеңінде бюджетке жарна ретінде енгізілуге тиіс қосылған құн салығының сомасын азайтуға құқығы бар. Өткізілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсетулер) үшін ақыны қосылған құн салығын төлеуші осы баптың 1-тармағында өзіне берген құқығын пайдаланғаннан кейін алған жағдайда салық салынатын айналым мөлшері ақы алынған сол салық кезеңінде аталған ақының құнына арттырылуға тиіс. Сонымен қатар Салық кодексінің 71 бабына сәйкес салық декларациясының өзгертулер мен толықтырулар енгізу Салық кодексінің 38 бабында көрсетілген талап мерзімінің ішінде есеп жүргізуге болады. (ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитетінің 27.01.2003 ж. №НК-УНК-08-3-14-8/681 «Күмәнді талап пайда болу кезіндегі салық салуға байланысты» хаты) [12].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ ( АҚ «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» МЫСАЛЫНДА)

2.1 Қысқа мерзімді  дебиторлық борыштар есебі

    Қысқа мерзімді  дебиторлық қарыз есебі 1 бөлімнің 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық  қарыз» бөлімшесінің активті  инвентарлы шоттарында жүреді, ол  келесідей топтардан тұрады:

     1210 «Сатып  алушылар мен тапсырыс берушілердің  қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда бір жылға дейінгі мерзімге өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есебі бойынша операциялар көрініс табады, және де сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

     1220 «Еншілес  ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық  қарыздары», мұнда бір жылға дейінгі  мерзімге өткізілген активтер  мен көрсетілген қызметтер үшін  еншілес ұйымдардың есебі бойынша  операциялар көрініс табады, және  де еншілес ұйымдардың басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

   1230 «Қауымдастырылған  және бірлескен ұйымдардың қысқа  мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда бір жылға дейінгі мерзімге  өткізілген активтер мен көрсетілген  қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен  ұйымдардың есебі бойынша операциялар көрініс табады, және де басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

   1240 «Филиалдар  мен құрылымдық бөлімшелердің  қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда филиалдар шоттарына ақша қаражаттарының түсуі мен алынуы бойынша операциялар көрініс табады, және де басқадай қысқа мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

   1250 «Жұмысшылардың  қысқа мерзімді қарыздары», мұнда  жұмысшылардың дебиторлық қарызының  қозғалысымен байланысты операциялар көрініс табады, олар:

  - активтерді сатып  алуға, көрсетілген қызметке және  орындалған жұмысқа ақы төлеуге,  қызметтік іс-сапарларға және  т.б. кететін ақша қаражаттарының  берілуі;

  - жұмысшыларға берілген  қарыз және де ұйымға жұмысшымен  келтірілген залалдың (ұрлау, толық жетпеу, бұзылу және т.б.) орнын материалдық жабу бойынша қайтарылымдар және жұмысшылардың басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарызы.

    1260 «Жал бойынша  қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда ағымдағы кезеңде операционды  және қаржылық жал бойынша ағымды жал төлемін жүргізуге байланысты шығындар есептеледі;

   1270 «Алынуға тиісті  қысқа мерзімді сыйақылар», мұнда  дебиторлық қарыз қозғалысымен  байланысты төмендегі шарттар  бойынша жүргізілетін операциялар  көрініс табады:

   - акция бойынша есептелінген дивиденттер (қатысу үлесі бойынша);

   - қаржылық жал,  ұсынылған қарыздар, алынған қаржылық  инвестициялар, сенімді басқару  және т.б. бойынша есептелінген  сыйақылар.

    1280 « Өзге  қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар»,  мұнда бір жылға дейінгі мерзімге берілген жоғарыда аталмаған басқа да дебиторлық қарыздар көрініс табады, мысалы, алынған вексель бойынша қарыз, сақтандыру төлемдерін жүргізу бойынша және т.б. қарыздар кіреді.

     Сатып алушылармен   және тапсырыс берушілермен есеп  айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:

     Сатылған (жөнелтілген)  өнімнің нақты өзіндік құнына  сәйкес мына төмендегі шоттардың  корреспонденциясы жасалады: 7010 «Сатылған  өнімнің және көрсетілген қызметтердің  өзіндік құны» шоты дебеттеледі де, 1320 «Дайын өнімдер», 1330 «Алынған тауарлар», 8010 «Негізгі өндіріс», 8020 «Өз өндірісінің шала өнімдері», 8030 «Қосалқы өндірістер», және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес актвитерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.

    Сатылған (жөнелтілген)  өнімнің сату құнына 1210 шоты дебеттеледі  де, 6010 «Сатылған дайын өнімнен  (жұмыстардан, қызметтерден) түскен  табыс», 6020 «Алынған тауарларды өткізуден  түскен табыс» және басқа шоттары кредиттеледі [13].

    Осыған ұқсас  шоттардың корреспонденциясы негізгі  құралды (6210 шоттың кредиті), материалдық  емес активтерді (6210 шоттың кредиті), бағалы қағаздарды (6210 шоттың кредиті)  сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 1220 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі.

    Сатып алушыларға  және тапсырыс берушілерге төлеу  үшін берілген есеп айырысу  төлем құжаттарын төлегеніне  қарай 1050 «Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты», 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты», 1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаты» шоттары дебеттеледі де, 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары» шоты кредиттеледі.

   Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс төлесе (1010, 1040, 1050 шоттардың дебеті, 3511 «Тауарлы-материалдық қорлармен жабдықтау үшін алынған аванстар», 3512 «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» шоттардың кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып төлем жасайды.

    Жабдықтаушы  кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ  төлеген авансты есепке алады  да, ол 3511 және 3512 шоттарының дебеті  және 1210 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

    Егер де  алынуы тиіс шоттар алғашқыда  шетел валютасымен, содан соң  теңгемен көрсетілсе, онда олардың  есептік кезеңнің соңында пайда  болған оң айырмасы 1210 шоттың  дебетінде және 6250 кредитінде көрсетіледі,  ал теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрсетіледі.

     Дебиторлық  қарыздар соларға байланысты  түсетін табысты салыстырғанның  нәтижесінде ғана танылады, бірақ  табыстан баға бойынша да, сату  бойынша берілген жеңілдіктермен  қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі.

    Баға мен  сатудан берілген жеңілдіктер  6030 «Бағадан және сатудан түскен  жеңілдіктер» деген шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған  тауарға 6020 «Сатудан қайтарылған  тауарлары» шоты дебеттеліп, 1210 шоты  кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 1210 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы материалдық қорлар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың қалдығы көрсетеді. Дебиторлық қарыз айналысатын қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30 дан 90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.

    Есеп беруге  тиісті тұлғалармен есеп айырысуды  есепке алу. Өнеркәсіптік шаруашылық  қызметі барысында кәсіпорын  өз қызметкерлерін қызмет бабымен  іс-сапарға жібереді, дүкендерден  кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.

     Аванс тек  басшының жарлығымен және нақты  қажеттілік еткен кезде есеп  беруге тиісті адамдарға берілген  сомалары оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырылады. Аванс есептерін бухгалетрия тексереді, содан кейін оларды субъект басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген  аванс есептері  және оларды қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп  беруші адамдарға қайтарылады.

      Есеп  беруге тиісті адамдар өздеріне  берілген аванстарды толық қайтармаса, онда ол олардың сомасы жалақысынан  біртіндеп немесе түгелдей ұсталады. Аванс құжаттары бойынша артық  жұмсалған сома еңбеккерлерге  кассадан беріледі [14].

       Іс-сапар  бойынша жұмсалған шығыстардың  есебі. Іс-сапар шығыстары деп  кәсіпорын басшысының жарлығы  бойынша белгілі бір мерзімге  қызмет бабының тапсырмасын орындау  үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға бару үшін  алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады. Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең төменгі есептік көрсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулікақысы төленеді, демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді. Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-сапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен аспауы керек. Іс-сапарға  жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі [15].

     Іс-сапар  бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив деңгейінде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іс-сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындармен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.