Тақырыбы: ХҚЕС-на сәйкес дебиторлық борыштың есебін ұйымдастыру

      Шаруашылық  қызметінің барысында кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында өндірісті дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау және жаңа  кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процестер бойынша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе қайта ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.

     1252 шоттың  дебеті бойынша және мына шоттардың  кредиті бойынша келесі жазба  жазылады: 1010-кассадан есеп беретін тұлғаға авансын төлеп берген кезде; 1040-авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде.

     1252 шоттың  кредиті бойынша жазбалары мынадай  шоттардың дебетіне жазылады: 1310-1315, 1317, 1330 – сатылып алынған тауарлы материалдық құндылықтардың және өндірістік дайындау-көлік шығындарының сомасы; 7210 немесе 8045 – іс-сапар, почталық, телеграфтық және басқа да шығындар; 1010-авансты кассаға қайтару кезінде; 3350-авансты еңбекақысынан ұстаған кезде.

   Берілген аванс  бойынша есеп айырысудың есебі 1610 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Аванс берілген жағдайда 1610- бөлімшенің шоттары дебеттеледі және 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты», 1050 «Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаты» және т.б. шоттары кредиттеледі, сондай-ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 6250 шоты корреспонденцияланады. Тиесілі шоттардың (1610) кредиті бойынша және 3310 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық айырмасының теріс сомасына 7430 шоты корреспонденцияланады.

     Уақыты  өтіп кеткен алынбаған дебиторлық қарыздың мәліметі және синтетикалық шот бойынша мәліметтерді төменде келтірілген ведомостьке топтастыруға болады (Сызба-9).

Сызба-9  Уақыты өтіп кеткен дебиторлық қарыздар

    1280 шоттар тобында «Талаптар бойынша есеп айырысу» шотын ашу керек. Бұл шоттың дебетінде талап бойынша келесі есеп айырысулар көрініс табады:

-   тексеру кезіндегі  анықталған бағаның және тарифтің  сәйкес келмеуі кезіндегі жабдықтаушыларға, мердігерлерге және көлік компанияларына талап, және де «Төленуге тиісті шоттар» шотында (3310) немесе өндірістік қор, тауар және сәйкесті шығындарды есептеу корреспонденцияларында арифметикалық қате табу кезінде талап жазу;

-   тауар, материалдарына  жабдықтаушыларына және кәсіпорын материалдарын өңдейтін кәсіпорындарына сапаның, техникалық жағдайдың, тапсырыстың стандартқа сәйкес келмеуін анықтау кезіндегі, талап – «Төленуге тиісті шоттар» шотында (3310) корреспонденцияланады;

-   жолда пайда  болған табиғи залалдарға сәйкес тауардың кем шығуы үшін жабдықтаушыларға , көлік компанияларына талап - «Төленуге тиісті шоттар» шотында (3310) корреспонденцияланады;

-   жабдықтаушы мен  мердігердің кінәсінен болған  сапасыз өнімдер мен тұрып  қалулар үшін талап; өндіріске  кеткен шығындар шоттарымен корреспонденцияланады;

-   кәсіпорын шотынан  қате алынған немесе аударылған  сомалар үшін банк мекемелріне  талап; банк несиесінің ақша  қаражаттары шоттарында корреспонденцияланады;

- жабдықтаушыларға, мердігерлерге,  сатып алушыларға, тапсырыс берушілерге, көлік және басқа да қызмет тұтынушыларына арбитражбен белгіленген немесе төлеушілермен қабылданған көлемдегі шарттық міндеттемелерді орындамау үшін санкция (айыппұл, өсімпұл) бойынша талаптар, «Басқа да табыстар» (6280) шотымен корреспонденцияланады.

       «Талаптар  бойынша есеп айырысу» (1280)  шоты  түскен төлемдер сомасына ақша  қаражаттар есебінің шоттарымен  корреспонденцияланады. «Талаптар  бойынша есеп айырысу» (1280)  шотының  аналитикалық есебі әр дебитор  және әр талап бойынша жеке  жүргізіледі.

   Негізінен «Кем  шығу мен жоғалу» (1280) шоты негізгі  2 қызметті атқарады: 1) статистикалық  қызмет (кәсіпорынға кем шығулардың  санын көрсетеді). Осы қызмет негізінде  кәсіпорынның әкімшілігінің жұмыс  деңгейі туралы айтуға болады. Егер сәйкесті есеп пен басқару, бақылау болса, кем шығулар аз болуы керек; 2) көлемін көрсетеді, яғни кем шығу немесе жоғалу ретінде жіктеуді талап етеді [16].

   Кем шығуды  анықтап және «Кем шығу мен  жоғалу» шотында көрсете отырып  кәсіпорын оны жіктеуі керек,  яғни егер нақты кем шығу болса, онда кәсіпорын әкімшілігі кінәлі тұлғадан осы соманы өтеуді талап етуі керек. Ал егер ол құндылықтардың бұзылуынан немесе жоғалуынан болған залал деп таныса, онда бұл жағдайда кәсіпорын осы соманы шығындар деп таниды.

     Бірақ дебиторлық  қарыздың пайда болуы және өсуін тоқтататын  бірнеше жолдар бар:

• іскерлік байланыс және келісім-шарт құру кезінде өзінің әлеуетті сатып алушысы туралы барынша ақпарат жинап, оның төлем қабілетті екендігін анықтау;
• мерзімі ұзартылған қарыздар бойынша және жалпы сатып алушылардың есеп айырысуына тұрақты бақылау жасау;
• дебиторларды несиелендірудің белгілі бір шарттарын қою, негізінен кезеңдік немесе алдын ала төлеуді немесе заңды кепіл (сатып алушының мүлкі, банктік кепілдеме, вексель, сақтандыру) бере отырып, төлем жүргізуді қарастыру;
• бір немесе бірнеше сатып алушылармен төлемеу тәуекелін төмендету үшін сатып алушылардың үлкен тобына бейімделу;
• дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасын қадағалау.

Осы ұсыныстарды  орындау  кәсіпорынның дебиторлық қарызын басқаруға мүмкіндік береді.

2.2 Ұзақ мерзімді  дебиторлық борыштар есебі

       Мерзімі  бір жылдан асатын ұзақ мерзімді  дебиторлық қарыз есебі 2 бөлімнің 2100 «Ұзақ мерзімді дебиторлық  қарыз» бөлімшесінің активті  инвентарлы шоттарында жүреді, ол келесідей топтардан тұрады:

    2110 «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді  дебиторлық қарыздары», мұнда бір  жылдан ұзақ мерзімге өткізілген  тауарлар мен көрсетілген қызметтер  үшін сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің есебі бойынша операциялар көрініс табады, және де сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

     2120 «Еншілес  ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда бір жылдан ұзақ мерзімге өткізілген активтер мен көрсетілген қызметтер үшін еншілес ұйымдардың есебі бойынша операциялар көрініс табады, және де еншілес ұйымдардың басқадай ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

    2130 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда бір жылдан ұзақ мерзімге өткізілген активтер мен көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен  ұйымдардың есебі бойынша операциялар көрініс табады, және де басқадай ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

    2140 «Филиалдар  мен құрылымдық бөлімшелердің  ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда филиалдар шоттарына ақша  қаражаттарының түсуі мен алынуы  бойынша операциялар көрініс  табады, және де басқадай ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы көрініс табады;

    2150 «Жұмысшылардың  ұзақ мерзімді қарыздары», мұнда  жұмысшылардың дебиторлық қарызының  қозғалысымен байланысты операциялар  көрініс табады, олар:

  - активтерді сатып  алуға, көрсетілген қызметке және  орындалған жұмысқа ақы төлеуге, қызметтік іс-сапарларға және т.б. кететін ақша қаражаттарының берілуі;

  - жұмысшыларға берілген  қарыз және де ұйымға жұмысшымен  келтірілген залалдың (ұрлау, толық  жетпеу, бұзылу және т.б.) орнын  материалдық жабу бойынша қайтарылымдар және жұмысшылардың басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарызы.

    2160 «Жал бойынша  ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары», мұнда ағымдағы кезеңде операционды  және қаржылық жал бойынша  ағымды жал төлемін жүргізуге  байланысты шығындар есептеледі  және басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз есептеледі;

    2170 «Алынуға  тиісті ұзақ мерзімді сыйақылар», мұнда дебиторлық қарыз қозғалысымен  байланысты төмендегі шарттар  бойынша жүргізілетін операциялар  көрініс табады:

   - акция бойынша  есептелінген дивиденттер (қатысу үлесі бойынша);

   - қаржылық жал,  ұсынылған қарыздар, алынған қаржылық  инвестициялар, сенімді басқару  және т.б. бойынша есептелінген  сыйақылар.

    2180 « Өзге  ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар»,  мұнда бір жылдан ұзақ мерзімге  берілген жоғарыда аталмаған басқа да дебиторлық қарыздар көрініс табады, мысалы, алынған вексель бойынша қарыз, сақтандыру төлемдерін жүргізу бойынша және т.б. қарыздар кіреді.

    Ішкі шаруашылық  есеп айырысуларды есепке алу.  Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың  өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдерімен және басқа да ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандарымен (күрделі құрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайындау) есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мен жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін айтады [17] .

   1280 – шоты бойынша  аналитикалық (талдамалық) және синтетикалық (жинақтық) есептерін ұйымдастырудың  тәртібі 1220 «Еншілес (тәуелді) ұйымдардың  қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.

   1280 шотында мынадай  есеп айырысулар есепке алынады:  шаруашлық ішінен бөлінген бөлімшелердің  негізгі құралдары бойынша; тауарлы  материалдық құндылықтардың босатылуы  бойынша; өнімдерді өткізу бойынша;  жұмысы және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне  еңбекақы төлеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.

   1280 шоттың дебеті  бойынша бас кәсіпорынның ішкі  шаруашылық есептері бөлігіндегі  қалдығы, құрылымдық бөлімшелерінің  оған деген берешегі, ал құрылымдық  бөлімшелерде – бас кәсіпорындардың  қарыздары көрсетіледі.

   Бас кәсіпорынның  біріктіріліп жинақталған балансында 1280 (дебиторлық) және 3540 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 1280 және 3540 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп беруде көрініс таппайды. 1280 шоты бойынша талдамалы есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты  әрбір филиалы бойынша немесе басқа да дербес бөлімшелері бойынша жүреді.

    Қазіргі таңда  сатылған тауарды қайта қайтару  жағдайымен кездеспеген кәсіпорын  жоқ. Мұның көптеген себептері  бар, бірақ едәуір көп кездесетіндері  сапасыз өнімдерді, жиынтығы толық  емес тауар немесе ассортиментке  сәйкес келмейтін тауарларды қайтару болып табылады. Азаматтық заңдылықты толық білмеу қайтарылу операциясының бухгалтерлік есепте дұрыс емес көрініс табуына алып келеді. Бухгалтер міндетті түрде қайтару негізді болғандығын анықтау керек, біріншіден сатушы мен сатып алушының келісім-шартына көңіл бөлу керек. Саудада олардың негізгі түрлері сату-сатып алу келісім-шарты және комиссия келісім-шарты болып табылады.

    Сату-сатып  алу келісім-шарты бойынша тауарларды  қайтару. 01.07.1999 ж. (енгізілген өзгертулерімен) №409-1 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-1 бабына сәйкес, сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге міндеттенеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-5 бабына сәйкес, сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлеріне бөлшек саудамен сатып алу-сату, тауарлар жеткізілімі, энергиямен жабдықтау, контрактация, кәсіпорынды сату жатады.

   Сату-сатып алу  келісім-шарты үшін тауарды қайтарудың  басқа себептері азаматтық заңнамада  көрсетілмеген, бірақ оны жағдайдың  өзгеруіне байланысты қосымша  келісім жасау арқылы мүмкіндік бар (мысалы, тауар қайтарылуы мүмкін, егер сатып алушы өз кезегінде сатушы ұйым болып табыла отырып жабдықтаушының тауарын белгілі бір мерзім ішінде өткізе алмаса).

     Бұл меншік  құқығының басқа тұлғаға өтуінен  кейін сатушының міндеттері орындалған болып саналады, ал орындалуын қажет етпейтіндер міндеттемесін тоқтатады (ҚР Азаматтық кодексінің 368-1 бабы). Меншік құқығы берілгеннен кейін тауар қайтару азаматтық заңнама деңгейінен жаңа міндеттеменің пайда болуы ретінде қаралады, онда бөлшек сауданың кәсіпорны сатушы ретінде, ал көтерме сауданың кәсіпорны – сатып алушы ретінде болады. Бірақ бұл жағдайда бөлшек сауда кәсіпорны үшін бірнеше жағымсыз жағдайлар пайда болады: